Vladislav Spilman, polaku-hebre që i shpëtoi vdekjes nga një Baladë për Piano

Nga Leonard Veizi

 

Ai luajti “Baladën” e Shopenit në “G minor”. Gishtat e bërë kallkan nuk ishin ngrohur prej kohësh. Dhe ishte ftohtë, shumë ftohtë. Palca e dimrit të Varshavës në janarin e vitit 1945. Por ai duhet të interpretonte. Ishte me origjinë hebreje dhe përballë kishte një oficer të Vermahtit. Ishte i uritur dhe krejt i rraskapitur, por nuk kishte si bënte ndryshe. Dhe gishtat e tij prej vitesh nuk kishin prekur tastet e pianos. Vdekja ishte e sigurt, por në lojë ishte dhe jeta. Duhej të ishte në një kamp përqendrimi, por ia kishte dalë të mbijetonte fshehtas në zemër të qytetit. Ai besonte se pas disa vitesh izolimi dhe frike tanimë mund të quhej i marrë fund dhe kapiteni gjerman që qëndronte i ftohtë para tij do ta qëllonte me plumb në kokë, pas performancës në piano. Ndaj me lojën e tasteve dukej se mblodhi fuqinë e fundit për t’i thënë lamtumirë jetës. Tingujt akustik kumbonin në banesën e zbrazët, lundronin nëpër rrugët e mbushur me kufoma dhe shtëpive të rrënuara nga bombardimet, e përplaseshin në krahun tjetër të rrugës për t’u kthyer pas si një jehonë e heshtur, melankolike. Por ai duhet të luante... Të luante...

 

...Vladislav Spilman shpëtoi. Pas goditjes së fundit të tastierës, nuk u ndie zhurma e mbushjes së armës dhe as goditja e gjilpërës mbi kapsollë. Mes tyre qëndronte heshtja. Vetëm “Balada” e Shopenit ishte në gjendje ta bënte një gjë të tillë... Gishtat e tij të kallkanosur, gjithashtu. Pianisti i dërmuar dhe i uritur dhe nuk mbeti viktimë e kapitenit Vilm Hosenfeld. Përkundrazi, oficeri gjerman i Vermahtit i magjepsur nga talenti i tij dhe forca interpretuese, e ndihmoi të vazhdonte mbijetesën edhe pse ishte një hebre i arratisur prej getos. Por ai ishte pianist. Dhe dinte të luante mrekullisht në pianoforte.

 

Bashkëprodhimi

Vladislav Spilman mbijetoi, për të na sjellë menjëherë pas luftës kujtime të trishta. Autobiografia e tij, e njohur tashmë gjerësisht si “Pianisti”, u shndërrua në një nga filmat epope dhe më të vlerësuar në kohë. Filmi me regji të Roman Polanskit, ka për skenarist Ronald Haued dhe Edrien Brod, është një bashkëprodhim i Francës, Britanisë, Gjermanisë dhe Polonisë. “Pianisti” u shfaq premierë në Festivalin e Filmit në Kanë 2002, më 24 maj 2002, ku fitoi Palmën e Artë. Filmi mori një vlerësim të gjerë nga kritikët. Në çmimet e 75-të të Oscar-it, filmi fitoi për regjinë, skenarin dhe aktorin më të mirë si dhe u nominua për katër të tjerë. Ai gjithashtu fitoi çmimin BAFTA për regjinë më të mirë në 2003, dhe shtatë “Césars” francez. Nga një sondazh i BBC-së “The pianist” u përfshi në 100 filmat më të mëdhenj të shekullit XXI.

 

Filmi polak

Një film polak i vitit 1950 me regji nga Jezhe Zazhetski, i bazuar mbi të njëjtin libër autobiografik, arriti të dalë në dritë e të shfaqet, por fort i  censuruar nga qeveria komuniste e kohës. Versioni i parë polak mbante titullin "Robinson Warszawski" apo “Robinsonët e Varshavës”, por që më pas u kthye në  “Miasto nieujarzmione” ose “Qyteti i pamposhtur”

Skenar i filmit u realizua nga: Jezhe Andrejevski, Jezhe Zazhetski dhe Çesuaf Miłosh.

Filmi tregon historinë e fatit të Robinsonëve të Varshavës në sfondin e shkatërrimit të kryeqytetit polak pas përfundimit të asaj që njihet si: Kryengritja e Varshavës. Gjithçka u krijua në bazë të kujtimeve të luftës të Vladisłav Spilman. Filmi është një dokument i jashtëzakonshëm i artit filmik polak: është xhiruar në Varshavën e shkatërruar nga lufta dhe është një rekord i pamjes së qytetit të shkatërruar vetëm pak vite pas luftës. Në film mund të shihen disa rrugë dhe ndërtesa karakteristike të Varshavës në një gjendje rrënimi total. Filmi është gjithashtu unik për shkak të skenave që përmban, të cilat janë rikonstruksione besnike të veprimeve të grupeve gjermane të krijuara për të plaçkitur, djegur dhe shkatërruar kryeqytetin. Filmi u realizua nën censurën e rreptë të autoriteteve komuniste, të cilët bënë ndryshime të shumta në skenar, duke shtrembëruar idenë origjinale të skenaristëve.

Në vitin 1949 u realizua versioni i parë i filmit dhe iu prezantua pjesëmarrësve të Kongresit të Filmbërësve, i cili u zhvillua në datat 19-22 nëntor 1949 në Visla. Pavarësisht nga një numër i madh ndryshimesh që shtrembëruan plotësisht idetë e skenarit të Andrejevskit dhe Miłoshit, filmi u prit me një valë të madhe kritikash. Muzika e Artur Malavskit u akuzua për formalizëm dhe u hoq nga filmi. Roman Palester u ngarkua të shkruante muzikë të re. Si mjet i fundit, u ndryshua edhe titulli, ku në vend të "Robinson Warszawski" u quajt "Miasto Nietajmione". Vetëm në këtë version, në dhjetorin e vitit 1950 filmi u shfaq në ekran.

Është pothuajse e sigurt që versioni i mëparshëm i filmit - me muzikë nga Malavski - nuk ka mbijetuar. Skena nga filmi në të cilin Stanisłav Rozheviç, - që ishte dhe asistent regjisori, - me një uniformë Vermahtit komandon një bateri rakete-hedhësish “Nebelwerfer” u shfaq në shumë dokumentarë që tregonin Kryengritjen e Varshavës. Megjithatë, ai u filmua në vitin 1948 ndërsa shpërtheu një shtëpi në qendër të qytetit Vrocuaf.

 

Libri

“Pianisti” është një biografi e shkruar nga Vladisłav Spilmen në të cilin ai përshkruan jetën e tij në Varshavë e pushtuar gjatë Luftës së Dytë Botërore. Libri u botua për herë të parë në polonisht në 1946 me titullin “Śmierć Miasta” apo e ardhur në shqip si "Vdekja e një qyteti", redaktuar nga Jezhe Valdorf, një kritik muzikor polak dhe mik i Spilmanit. Në hyrjen e tij, Valdorf shpjegon se ai e kishte shkruar historinë siç tregohej nga Spilman. Një përkthim gjermanisht nga Karin Volf në 1998, “Das wunderbare Überleben: Warschauer Erinnerungen” e ardhur në shqip si: "Mbijetesa e mrekullueshme: Kujtimet e Varshavës", vendosi Vładisłav Spilman si autorin e vetëm të librit. Në vitin 1999 një përkthim në anglisht nga Anthia Bell u botua si “Pianisti - Historia e jashtëzakonshme e mbijetesës së një njeriu në Varshavë, 1939–‘45”.

 

Ngjarja

Në shtator 1939, Vladisłav Spilman, një pianist polako-hebre, po luan drejtpërdrejt në radio në Varshavë kur stacioni bombardohet gjatë pushtimit të Polonisë nga Gjermania naziste. Duke shpresuar për një fitore të shpejtë, Spilman gëzohet së bashku me familjarët e tij në shtëpi kur mëson se Britania dhe Franca i shpallin luftë Gjermanisë. Por ndihma e premtuar nuk vjen.

Luftimet zgjasin pak më shumë se një muaj, me ushtritë gjermane dhe sovjetike që pushtojnë Poloninë në të njëjtën kohë në fronte të ndryshme. Varshava bëhet pjesë e Qeverisë së Përgjithshme të kontrolluar nga nazistët. Së shpejti, hebrenjtë nuk lejohen të punojnë ose të kenë biznese, dhe gjithashtu detyrohen të mbajnë shirita blu të Yllit të Davidit.

Në nëntor 1940, Spilman dhe familja e tij detyrohen të largohen nga shtëpia e tyre në geton e izoluar dhe të mbipopulluar të Varshavës, ku kushtet vetëm përkeqësohen. Njerëzit vdesin nga uria, rojet SS janë brutale.

Më 16 gusht 1942, Spilman dhe familja e tij do të transportohen në kampin e shfarosjes Treblinka si pjesë e operacionit “Reinhard”. Megjithatë, një mik në policinë e getos hebraike e njeh Vladisłavin dhe e ndan atë nga familja e tij. Ai bëhet një nga punëtorët që bëjnë jetën e skllavit. Aty mëson për një revoltë që hebreje duan të bëjnë brenda getos. Ai ndihmon rezistencën duke kontrabanduar e futur armë brenda në geto. Spilman përfundimisht arrin të arratiset dhe fshihet me ndihmën e një miku, Andrej Boguski, dhe gruas së tij Janina.

Në prill të vitit 1943, Szpilman shikon nga dritarja e tij teksa shpërthen Kryengritja e Getos së Varshavës, dhe më pas dështon. Pasi një fqinj zbulon Spilman në banesë dhe tenton ta persekutojë, ai ikën dhe fshihet në një vend tjetër. Apartamenti i ri ka një piano, por ai është i detyruar të heshtë. Ndërsa fillon të vuajë nga uria përfundimisht vuan edhe nga verdhëza.

Në gusht 1944, gjatë Kryengritjes së Varshavës, rezistenca polake sulmon një ndërtesë gjermane. Banesa ku fshihet Spilman shkatërrohet nga një predhë tanku, duke e detyruar atë të ikë dhe të fshihet në një spital të braktisur. Gjatë muajve në vijim, Varshava shkatërrohet tërësisht.

Me të vërejtur trupat gjermane që mbërrinin në spital, Spilman arratiset dhe përfundimisht strehohet në një shtëpi të zbrazët. Në kërkim të mbijetesës gjen një kanaçe me tranguj turshi. Ndërsa përpiqej të hapte kanaçen, Spilman zbulohet nga oficeri i Vehrmahtit-it, Vilm Hosenfeld. Kur mëson se Spilman është pianist ai i kërkon të luajë në pianon e shtëpisë. Spilman i dëshpëruar arrin të luajë "Baladën nr. 1" të Shopenit. Hosenfeld e lejon të fshihet në papafingo të shtëpisë dhe e furnizon herë pas here me ushqime.

Në janar 1945, gjermanët po tërhiqen nga presioni i Ushtrisë së Kuqe. Hosenfeld takohet për herë të fundit me Spilmanin, duke i premtuar se do ta dëgjojë në radion polake pas luftës. Hosenfeld e lë Spilmanin me një sasi ushqimesh dhe pallton e tij për ta mbajtur ngrohtë.

Në pranverë, polakët e sapoliruar kalojnë pranë një kampi të improvizuar të të burgosurve rusë të luftës dhe Hosenfeld është mes të burgosurve. Polakët hedhin fyerje ndaj gjermanëve përmes gardhit, por kur Hosenfeld dëgjon se njëri nga polakët është violinist, ai shkon te gardhi dhe i thotë se e ka ndihmuar Vladyslavin dhe i kërkon që t'i kthejë favorin. Muzikanti polak me të vërtetë e kthen Spilmanin në vend por rusët e kanë transferuar kampin. Spilman nuk është në gjendje të ndihmojë Hosenfeld, por ai kthehet të luajë piano për stacionin radiofonik.

Sekuencat e fundit të filmit japin Szpilman që interpreton "Grande Polonaise brillante" të Shopenit për një audiencë të madhe prestigjioze.

 

Balada

I vdekur në moshën 39-vjeçare Shopen kishte deklaruar që më parë se Balada Nr.1 e kompozuar prej tij, - i cili është luajtur në film, - është një pjesë shumë e vështirë për t'u interpretuar. Ndërsa studiuesit e muzikës, janë shprehur se i gjithë kompozimi i Shopenit ka të bëjë më së shumti me vetminë.

Në film, Spilman kapërcen disa pjesë në interpretimin e tij. Dhe specialistët e muzikës janë shprehur se ai ka anashkaluar pjesët e gëzueshme sepse ato nuk mund të interpretoheshin pikërisht në ato ditë tragjike të Luftës. Spilman zgjodhi të luante përpara kapitenit Hosenfeld Baladën e Shopenit, u bë pikërisht se kompozitori qe polak.

Po sipas specialistëve të muzikës që janë shprehur mbi filmin, muzika e luajtur për oficerin gjerman ishte në fakt një redaktim i Baladës Nr.1 të Fredérik Shopen në G Minor. Në realitetin e ditëve të Luftës, Vladislav Spilman ka luajtur “Nocturne No.1” të Shopen në C Minor.

Merita të veçantë në këtë fragment kyç të filmit merr edhe interpretimi i aktorit gjerman Tomas Kretshman. Në çastin kur ai dëgjoi melodinë e zbërthyer përmes gishtat e aktorit amerikan Adrien Brodi, shoferi i tij jashtë makine lëvizte me shqetësim në dritën e hënës. Në pak sekonda në ekran, regjisori dhe vetë aktorët kanë transmetuar shkretimin, tensionin, ankthin, vetminë dhe shqetësimin e peizazhit të rrugës së shkatërruar nga lufta, të zhytur në mënyrë dramatike në bukurinë melankolike të dritës së hënës.

 

Epilogu

Një epilog të filmit, me titra thuhet se Spilman vdiq në vitin 2000 në moshën 88-vjeçare, ndërsa Hosenfeld vdiq në vitin 1952, në një gulak sovjetik.