Rrëfimi i piktorit Shyqyri Sako: Pengu im “Lulëkuqe mbi mure”, jeta që e
njihja më mirë!
Nga Leonard Veizi
-Industria e propagandës me pelikul qe futur në prodhim me kapacitet të
plotë. Arkitektura e jashtme dhe studiot nga brenda ishin bërë gati sipas
modelit sovjetik, operatorët kishin studiuar në Rusi dhe piktori i filmit, i
pari dhe i vetmi për çudi, gjithashtu erdhi nga Moska. Por ky ishte vetëm
fillimi. Më pas gjithçka do të binte erë shqiptare. Realizëm socialist, e nëpër
të një modernitet i dukshëm, qoftë i fshehur njëkohësisht, por gjithsesi i
lexuar…
…Ai është piktor, me të paktën 22 ekspozita personale. Për më shumë se kaq,
dhe për ata që nuk kanë prirje ndaj artit vizual, ai është po aq i afërt, veç
në një kënd tjetër njohje. Emri i tij ndeshet rëndom e pa kurrfarë aureole
magjike, në titrat hyrëse të filmave shqiptarë: piktor Shyqyri Sako.
Jeni i vetmi që keni studiuar për piktor filmi. Si ishin
fillimet tuaja?
Si mbarova Liceun Artistik “Jordan Misja, në vitin 1958 u nisa për të
studiuar në Institutin e kinematografisë “VGIK” në Moskë, në degën: piktor
filmi. Atë vit isha bashkë me Viktor Gjikën e Dhimitër Anagnostin që vazhdonin
për operator. Studimet ishin 5-vjeçare, por unë arrita të bëj vetëm tre vjet
sepse pas prishjes së marrëdhënieve mes dy vendeve në vitin 1961 të gjithë
studentët shqiptarë u kthyen nga ish-BS. Pedagog kisha një piktor më emër në
filmin sovjetik siç ishte Josif Shpinel, gjeorgjian me origjinë hebreje.
Regjisori i madh Sergei Eisenshtein, e kishte piktor të filmave të tij dhe ai
punonte vetëm me Shpinelin. Unë isha në kurs me 20 të huaj të tjerë kur u futën
në orën e tij të leksionit. Rusishten e njihja që prej Liceut kështu që
komunikimi nuk përbënte problem. Ai kërkoi të dinte se nga ishim dhe kur unë i
thashë: “Nga Shqipëria”, erdhi e më përqafoi.
Përse kjo mikpritje për një student shqiptar?
Shpineli kishte qenë në Shqipëri, pasi kishte punuar si piktor për filmin
“Skënderbeu”. Kishte nostalgji për ditët që kishte kaluar këtu. Më tha se
Shqipëria është një vend i mrekullueshëm ku i gjeje të gjitha, diellin, detin
dhe malin. “Kemi bërë gabim të rëndë me Shqipërinë, – më tha, – u kemi mbajtur
shqiptarëve dhjetëra kostume popullore me vlera të jashtëzakonshme”. Kur u
realizua filmi “Skënderbeu” u blenë shumë kostume popullore në të gjithë zonën
e veriut. Kostumet, me të cilët u veshën figurantët, shkuan në studion e Moskës
ku u realizua pjesa më e madhe e filmit. Këto kostume rusët i mbajtën me
pretekstin se “do të realizonin një film tjetër”. Dhe mbetën atje. Ato ishin
vërtet një pasuri e madhe pasi nuk gjendeshin lehtë. Për të bërë një xhubletë
me të gjithë mozaikun e saj, e me punime shumë të imta, duhej një vit punë. Më
pas Shpineli shtoi: “Për respektin e madh që kam për Shqipërinë unë ty do të të
mësoj të gjitha të fshehtat e zanatit”. Ky ishte një fat i madh për mua. Mbaj
mend që para se të vija në atdhe: “Atë gjë që se kam zbuluar unë, mundohu ta
zbulosh ti në Shqipëri. Unë aq kohë pata, ti hyr më thellë”.
Kur do të fillonit punë në Kinostudio?
Fill pas diplomimit në Tiranë, do të kaloja në Kinostudio në vitin 1962. E
fillova me filmin “Detyrë e posaçme” dhe vazhdova deri në vitin 1997 kur dola
në pension pas punës me filmin “Plumbi prej plasteline”. Kam qenë piktor në 40
filma artistik. Tani pas 50 viteve, në fushën time, mund ta quaj veten pa frikë
“pionieri dhe babai” i filmit shqiptar. Filmi kishte tre komponentë të lidhur
ngushtë, regjisori, operatori dhe piktori. Më pas u futën dhe elementë të tjerë
e u bënë 7-të gjithsej. Piktori është udhëzuesi për veshjet, ambientet e
arkitekturën. Është ai pararendësi i filmit dhe që në një farë mënyre e mbush,
apo e karrikon regjisorin duke i vënë përpara skenat se ku duhet të realizohet
filmi. Madje kostumet dhe rekuizita janë “pronë” e piktorit.
Si vepronit me kostumografin, kur flitej për raste të
veçanta?
Më kujtohet se në filmat “Komisari i dritës” dhe “Toka jonë” kam pasur
vështirësi me gjetjen e veshjeve. Kinostudio i blinte kostumet. Unë shkoja kudo
dhe pyesja nëse kishin veshje popullore të zonës. Më përgjigjeshin: “Kemi por
nuk i shesim”. Xhubletat e zeza, për zakon, i vishnin për raste vdekjesh. Madje
një nuse mirditore më tha: “Për sa kam vjehrrin gjallë nuk mund ta shes një
xhubletë të tillë”. Mezi arrita të gjeja një palë tirqe për “Tuç Makun”. Ndërsa
për Roza Anagnostin, që ishte në rolin e Files arrita të siguroja një xhubletë
që vishej për rastet e gëzimeve. Me regjisorin Viktor Gjika, kur xhiruam
“Horizonte të Hapura” hipëm të dy në majë të bigës. Nga aty ishte një pamje
mahnitëse. Aty u vendos kamera dhe bënë dhe disa plane. Në këtë film bëmë një zgjidhje
shumë origjinale. Kur u fol për kostumet, unë thashë: “Ja ku i kemi kostumet,
ua marrim punonjësve të bigës”. Dhe ashtu u bë. Aktorët u veshën me kostumet e
njollosura me vaj të punëtorëve dhe nuk kishte nevojë të qepeshin të reja, të
cilat gjithsesi nuk do të ishin aq origjinale.
Mund të sillni episode nga puna në filma të ndryshëm?
Po u tregoj për filmin “Kapedani” që u xhirua në Piqeras. Qëndruam gjithë
periudhën e verës atje. Por, meqenëse ishte kohë e gjatë, rreth tre muaj, morëm
dhe gratë me vete, të cilat jo vetëm bënin plazh pa kursim, por u dhamë dhe
ndonjë rol si figurante. Atje në buzë të detit ne ndërtuam dhe një shtëpi
butaforike ku flinte grupi i xhirimit, por që shërbente dhe si skenografi.
Mirëpo ishte aq afër me detin sa që kur erdhi një dallgë e madhe u fut uji
brenda, madje na prishi dhe bukëpeshkun me të cilin ishte veshur shtëpia
portative e që dukej origjinal si ato të ndërtuara me gurë.
 |
| Shyqyri Sako me Ibraim Muça, Ilia Terpini dhe Kristaq Mitro |
***
Pengu im “Lulëkuqe mbi mure”
Edhe kur realizon 40 filma, apo thënë ndryshe 1/5 e prodhimit artistik të
Kinostudios, diçka mbetet peng. Kjo ka ndodhur edhe me Shyqyri Sakon. “Unë kur
merrja një skenar fluturoja. Punoja gjithë qejf. Me këtë punë që kam bërë e kam
parë Shqipërinë cep e më cep. Mijëra skica bërë nw tw tërë Shqipëria flenë në
studion time. Por ngaqë isha i kërkuar unë shkoja nga filmi në film dhe
asnjëherë nuk pata mundësinë që të përzgjidhja një skenar sipas qejfit tim.
Doja shumë të isha pjesëtar i filmit “Lulëkuqe mbi mure” të Dhimitër
Anagnostit, pasi unë jam rritur në jetimore dhe e njihja mirë jetën që bëhej në
atë kohë në institucione të tilla. Por qëlloi që isha me një film tjetër dhe
nuk u përfshiva aty”.
***
Porosia e Mehmet Shehut: Kujdes me “Radiostacionin”
Për filma të veçantë, ndodhte që “dikush” nga udhëheqja e lartë të
interesohej drejtpërdrejt për ecurinë e tij. E për “Radiostacionin”, ku Shyqyri
Sako ishte piktor i filmit, interesohej vetë kryeministri Mehmet Shehu, si
njeriu që udhëhoqi brigadat partizane për çlirimin e Tiranës. “Me këtë rast
kishte dërguar dhe djalin e tij Bashkimin, i cili gjithashtu ishte skenarist
filmi, që të qëndronte sa më pranë grupit të xhirimit. Dhe Bashkimi së bashku
me Ismail Kadarenë vinin çdo ditë në shesh të xhirimit”, thotë Sako. Ai shton
se tek “Radiostacioni” u ngrit një barrikadë njëlloj si ato të kohës së luftës,
saqë banorët autoktonë të zonës, të cilët e kishin përjetuar luftën, u habitën.
Mirëpo një pjesë e filmit u xhirua natën dhe banorët e zonës u shqetësuan. Atëherë
i dërguan një letër Mehmet Shehut, ku i ankoheshin se artistët i kishin lënë pa
gjumë. Shyqyri Sako thotë se më pas u mor vesh vesh se Mehmeti u kishte kthyer
përgjigje letërshkruesve, duke thënë pak a shumë: “E ç’u bë se mbetët disa net
pa gjumë, kur në ato barrikada kemi luftuar e kemi lënë shokët e vrarë”.
***
“Gjenerali” italo-francez me muzikën e Laver Bariut
Ndodh, që kur përgatitesh për të bërë më të mirën e mundshme ëndrra këputet
në mes. Kështu ka ndodhur dhe me bashkëpunimin e pamundur
franko-italo-shqiptar. Shyqyri Sako tregon: “Një mbresë të veçantë kam nga
filmi “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, të cilin donin ta xhironin një ekip i
përbashkët franko-italo-shqiptar e ku roli i Gjeneralit ishte caktuar të
interpretohej nga Marccelo Mastrojani. Ishte viti 1982. Gjashtë herë ka ardhur
ekipi me Mishel Pikolin, aktori i madh francez dhe operatorin e filmit Luçiano
Tovolin. Unë isha përzgjedhur si piktor i filmit dhe i shoqëroja kudo. Pamë
shumë vende nga Shqipëria. Ata mahniteshin nga pamja. “Këtu do të xhirojmë”,
thoshte Pikoli. Mirëpo qëllonte që të gjitha vendet që ai pëlqente ishin zona
ushtarake. Sapo ia shpjegonim një gjë të tillë ai shante në frëngjisht “merde”.
Na qëlloi të shkonim dhe në Përmet. Shkuam në Hotel Turizmin dhe aty i njoha me
Laver Bariun. Kur dëgjoi interpretimin e tij, Mishel Pikoli tha: “Kjo muzikë do
të jetë në film”. Ai i kërkoi Laverit t’i binte si të donte klarinetës.
Ndërkohë që Laveri improvizonte ai ndezi një magnetofon dhe regjistroi
gjithçka. Së fundi u mendua që xhirimet të fillonin dhe Pikoli e Tovoli shkuan
të takonin drejtorin e kinostudios Vangjush Zallëmin për modalitetet e fundit.
Por, dolën nga zyra e tij me një “Jo”. “Filmi nuk do të bëhet”, më tha Pikoli i
nervozuar-“Nuk duan ata lart. Por do ta shohin, kjo punë nuk mbaron këtu. Ne do
t’i diskreditojmë”. Ata u nisën menjëherë andej nga kishin ardhur dhe të
nesërmen gazeta franceze “Le Mond” botoi një artikull me titullin: “Ku është
fjala e shqiptarit?!” Mendoj se humbëm një shans të madh për të bërë një film
botëror. Për atë film u angazhua ajka e kinemasë evropiane. Por, ai duhej
xhiruar në terrenin shqiptar që të merrte jetë. Më pas si film u xhirua në Jug
të Italisë, dhe kishte fare pak elementë shqiptarë veç ndonjë skene që kisha
sugjeruar unë, pasi të gjitha punime e mia ata i morën me vete pwrfshirw dhe
klarinetën e Laver Bariut që ndihej në sfond”.
***
“Mësonjëtorja”
“Filmi më i vështirë ka qenë “Mësonjëtorja”. Duhet të shkonim 100 vjet pas.
Duheshin përshtatur kostumet dhe arkitektura. Duhej bërë një klasë mësimi që të
jepte idenë e atyre viteve. Shfletova shumë materiale të asaj kohe dhe shkova
shtëpi më shtëpi për të gjetur elementët që do t’i duheshin filmit”.
***
“Tomka dhe shokët e tij”
“Filmat për fëmijë padyshim kanë qenë të vështirë për t’u realizuar, por ai
që më ka mbetur më shuam në kujtesë është “Tomka dhe shokët e tij”. Mbaj mend
që pasi u njoha me skenarin i thashë regjisores Xhanfize Keko: “Padyshim, ky
film mund të xhirohet vetëm në Berat”.
***
“Shpella e Piratëve”
“Një mbresë të veçantë kam për filmin “Shpella e Piratëve”. Në atelienë e
madhe të Kinostudios realizova një shpellë gjigante aq sa aktorët e vegjël që
luanin në të dukeshin si liliputë. Është skenografia më e madhe e ndërtuar
ndonjëherë në Kinostudio. Nuk mungonin as stalaktitet dhe as uji që pikonte
prej tyre”.
***
“Rrugë të bardha”
“Tek “Rrugë të bardha”, i them regjisorit të filmit Viktor Gjika: “Tropojën
do ta ngre në Tiranë”. Kështu në atelietë e Kinostudios ngrita një “Tropojë të
dytë”, aq sa Viktori mbeti i mrekulluar. Skenat e papafingios ku jetonin
beqarët dhe apo të postës, janë xhiruar në atelie”.
BIO/ Jetëshkrimi
Shyqyri Sako u lind më 5 mars 1937 në Selenicën e Pishës, Kolonjë. Mësimet
e para i mori nga Vangjush Mio e Guri Madhi në shtëpinë e Pionierit, Korçë. Në
Lice vazhdoi me Kacelin e Buzën. Këtij të fundit ia dedikon punën në akuarel.
Studioi 3 vjet në Moskë në Institutin e Artit Kinematografik VGIK, 1958-1961,
studime të cilat i mbaroi në ILA në Tiranë.
Filloi punë në Kinostudion “Shqipëria e re” në vitin 1962 ku punoi piktor
filmi e kostumesh deri në vitin 1997. Disa nga filmat ku ka punuar janë: “Toka
jonë” 1964, “Vitet e para” 1965, “Komisari i dritës” 1966, “Duel i heshtur”
1967, “Horizonte të hapura” 1968, “Njësiti gueril” 1969, “Kapedani” 1972,
“Operacioni Zjarri” 1973, “Rrugë të bardha” 1974, “Rrugicat që kërkonin diell”
1975, “Dimri i fundit” 1976, “Mësonjëtorja” 1978, “Radiostacioni” 1979,
“Shpella e piratëve” 1990, “Përdhunuesit” 1994 etj.
Shyqyri Sako është dekoruar me dy urdhra “Naim Frashëri”. Ka marrë kupa dhe
medaljone në Festivalet e Filmit dhe në vitin 1987 është titulluar “Artisi i
merituar”.
 |
| Shyqyri Sako |
--------------------------------------------------------------
PORTRET/
Shyqyri Sako: Pengu im në Kinostudio, ndërprerja
e bashkëpunimit me Mishel Pikolin e Marçelo Mastrojanin te “Gjenerali...” i
Kadaresë
nga Leonard Veizi
Industria e propagandës me pelikulë qe futur në prodhim me kapacitet të
plotë. Arkitektura e jashtme dhe studiot nga brenda ishin bërë gati sipas
modelit sovjetik, operatorët kishin studiuar në Rusi dhe piktori i filmit, i
pari dhe i vetmi për çudi, gjithashtu erdhi nga Moska. Por ky ishte vetëm
fillimi. Më pas gjithçka do të binte erë shqiptare. Realizëm socialist e nëpër
të, një modernitet i dukshëm, qoftë i fshehur njëkohësisht, por gjithsesi i
lexuar...
Ai është piktor, me të paktën 22 ekspozita personale. Për më shumë se kaq,
dhe për ata që nuk kanë prirje ndaj artit vizual, ai është po aq i afërt, veç
në një kënd tjetër njohjeje. Emri i tij ndeshet rëndom e pa kurrfarë aureole
magjike, në titrat hyrëse të filmave shqiptarë: piktor Shyqyri Sako. Më ka
pëlqyer gjithmonë të bëj një intervistë më të, a t’i “gdhend” një portret sipas
stilit tim. Shyqyriu nuk është tip që merr emocione negative nga gazetarët, por
për të qenë më i sigurt i futa mik të birin, Ergysin, me të cilin kohë më parë kemi
punuar në televizion. Edhe pse ia njoh biografinë, që në fillim të bisedës tonë
Shyqyriu kërkon të prezantohet. Dhe ka të drejtë. Heq ngërçin e dyanshëm dhe
përgatitet të flasë mbi atë që do ta pyes. Më thotë se u lind më 5 mars 1937 në
Selenicën e Pishës, Kolonjë. Mësimet e para i mori nga Vangjush Mio e Guri
Madhi në shtëpinë e Pionierit, Korçë. Në Lice vazhdoi me Kacelin e Buzën. Këtij
të fundit ia dedikon punën në akuarel. Studioi 3 vjet në Moskë në Institutin e
Artit Kinematografik “VGIK”, në degën: “Piktor filmi”... Këtu e ndërpres pak.
Nxjerr një bllok të mbaj shënime. Ja zëre se filluam, - i them, - të mos na
shkojnë fjalët në erë. Shyqyriu qesh. Ai është burrë i shtruar. Jemi ulur të
pimë një kafe në lokalin e tij të preferuar në anë të rrugës ‘Myslym Shyri’,
aty ku dyqanet e modës kanë mbaruar dhe nuk ka manekinë në vitrina. Si është
kjo puna e studimeve në Bashkimin Sovjetik, - e pyes. - A kishte shumë
shqiptarë në ato vite? Shyqyriut i duhet
të kthehet më shumë se 50 vite prapa në kohë. Por nuk vonon: “Atë vit që shkova
unë, më 1958, isha bashkë me Viktor Gjikën e Dhimitër Anagnostin që vazhdonin
për operatorë. Studimet ishin 5-vjeçare, por unë arrita të bëj vetëm tre vjet
sepse pas prishjes së marrëdhënieve mes dy vendeve në vitin 1961 të gjithë
studentët shqiptarë u kthyen nga ish-BS. Pedagog kisha një piktor me emër në
filmin sovjetik siç ishte Josif Shpinel, gjeorgjian me origjinë hebreje.
Regjisori i madh Sergei Eisenshtein, e kishte piktor të filmave të tij dhe ai
punonte vetëm me Shpinelin. Unë isha në kurs me 20 të huaj të tjerë kur u futën
në orën e tij të leksionit. Rusishten e njihja që prej Liceut, kështu që
komunikimi nuk përbënte problem. Ai kërkoi të dinte se nga ishim dhe kur unë i
thashë: ‘Nga Shqipëria’, erdhi e më përqafoi”. Më bën habi fakti ndaj e pyes:
Përse gjithë kjo dashuri për një student? Shyqyriu buzëqesh: “Shpineli kishte
qenë në Shqipëri, pasi kishte punuar si piktor për filmin ‘Skënderbeu’, - më
shpjegon. - Kishte nostalgji për ditët që kishte kaluar këtu. U shpreh se
Shqipëria është një vend i mrekullueshëm ku i gjeje të gjitha, diellin, detin
dhe malin. “Kemi bërë gabim të rëndë me Shqipërinë, - më tha, - u kemi mbajtur
shqiptarëve dhjetëra kostume popullore me vlera të jashtëzakonshme”. E ndërpres
sërish. Ma shpjego këtë punë, - i them, - demek rusët na paskan vjedhur...?
Shyqyri Sako më sqaron qetësisht se kur u realizua filmi “Skënderbeu” u blenë
shumë kostume popullore në të gjithë zonën e veriut. Këto ishin kostumet me të
cilët u veshën figurantët, e shkuan në studion e Moskës ku u realizua pjesa më
e madhe e filmit. Ishin pikërisht këto kostume që rusët i mbajtën me pretekstin
se “do të realizonin një film tjetër”. Dhe mbetën atje. “Ato ishin vërtet një
pasuri e madhe pasi nuk gjendeshin lehtë, - thotë Shyqyri Sako me një trishtim
që i ndihet edhe sot, pas kaq shumë vitesh. - Për të bërë një xhubletë me të
gjithë mozaikun e saj, e me punime shumë të imta, duhej një vit punë”. Po me
Shpinelin si vajtën punët, e pyes. “Shpineli ishte një fat i madh për mua, sepse
që në takimin e parë më tha: ‘Për respektin e madh që kam për Shqipërinë, unë
ty do të të mësoj të gjitha të fshehtat e zanatit. Atë gjë që s’e kam zbuluar
unë, mundohu ta zbulosh ti në Shqipëri. Unë pak koha pata, ti hyr më thellë’.
Kjo gjë më motivoi shumë”. Shyqyri Sako më thotë se gjithsesi, ëndrra për të
përfunduar studimet 5-vjeçare në Moskë u ndërprenë përgjysmë, ashtu si dhe
politika e kohës kishte ndërprerë marrëdhëniet diplomatike. Pyetjes se kur do
të fillonit punë në Kinostudio, ai i përgjigjet: “Fill pas diplomimit në
Tiranë, do të kaloja në Kinostudio në vitin 1962. E fillova me filmin “Detyrë e
posaçme” dhe vazhdova deri në vitin 1997 kur dola në pension, pas punës me
filmin “Plumbi prej plasteline”. Kam qenë piktor në 40 filma artistikë. Disa
nga filmat ku kam punuar janë: “Toka jonë” 1964, “Vitet e para” 1965, “Komisari
i dritës” 1966, “Duel i heshtur” 1967, “Horizonte të hapura” 1968, “Njësiti
gueril” 1969, “Kapedani” 1972, “Operacioni Zjarri” 1973, “Rrugë të bardha”
1974, “Rrugicat që kërkonin diell” 1975, “Dimri i fundit” 1976, “Mësonjëtorja”
1978, “Radiostacioni” 1979, “Shpella e piratëve” 1990, “Përdhunuesit” 1994,
etj.
Filma pa fund. 40 filma në 50 vite karrierë nuk janë pak. Që të jem i
saktë, janë shumë. “Tani pas 50 viteve, në fushën time, mund ta quaj veten pa
frikë “pionieri dhe babai i filmit shqiptar”, më thotë Shyqyri Sako me një
krenari të ligjshme. Ai më shpjegon se filmi në vetvete kishte tre komponentë
të lidhur ngushtë, regjisori, operatori dhe piktori, por që pas u futën dhe
elementë të tjerë e u bënë 7-të gjithsej. Po piktori përse merr kaq shumë
vlerë, - e pyes. Mbret i sheshxhirimit është regjisori? Shyqyriu qesh. Epo
duhet ca kohë sa të njihesh me të fshehtat e zanatit. “Piktori është udhëzuesi
për veshjet, ambientet e arkitekturën. Është ai pararendësi i filmit dhe që në
njëfarë mënyre e mbush, apo e karikon regjisorin duke i vënë përpara skenat se
ku duhet të realizohet filmi. Madje kostumet dhe rekuizita janë “pronë” e
piktorit, më sqaron Shyqyri Sako rëndësinë e punës së tij.
E pyes se si veprohej me kostumografinë kur flitej për raste të veçanta? Se
për ato që gardëroba e Kinostudios kishte me stoqe, e kisha të marrë
përgjigjen. “Më kujtohet se në filmat ‘Komisari i dritës’ dhe ‘Toka jonë’ kam
pasur vështirësi me gjetjen e veshjeve. Kinostudio i blinte kostumet. Unë
shkoja kudo dhe pyesja nëse kishin veshje popullore të zonës. Më përgjigjeshin:
‘Kemi por nuk i shesim’. Xhubletat e zeza, për zakon, i vishnin për raste
vdekjesh. Madje një nuse mirditore më tha: ‘Për sa kam vjehrrin gjallë nuk mund
ta shes një xhubletë të tillë’. Mezi arrita të gjeja një palë tirqe për ‘Tuç
Makun’. Ndërsa për Roza Anagnostin, që ishte në rolin e Files arrita të
siguroja një xhubletë që vishej për rastet e gëzimeve. Me regjisorin Viktor
Gjika, kur xhiruam ‘Horizonte të Hapura’ hipëm të dy në majë të bigës. Nga aty
ishte një pamje mahnitëse. Aty u vendos kamera dhe u bënë dhe disa plane. Në
këtë film bëmë një zgjidhje shumë origjinale. Kur u fol për kostumet, unë
thashë: ‘Ja ku i kemi kostumet, ua marrim punonjësve të bigës’. Dhe ashtu u bë.
Aktorët u veshën me kostumet e njollosura me vaj të punëtorëve dhe nuk kishte
nevojë të qepeshin të reja, të cilat gjithsesi nuk do të ishin aq origjinale”.
E ngacmoj sërish, këtë herë që të më tregojë ndonjë episod nga puna në
filma të ndryshëm. Ai nuk ma prish. “Po u tregoj për filmin ‘Kapedani’ që u
xhirua në Piqeras. Qëndruam gjithë periudhën e verës atje. Por meqenëse ishte
kohë e gjatë, rreth tre muaj, morëm dhe gratë me vete, të cilat jo vetëm bënin
plazh pa kursim, por u dhamë dhe ndonjë rol si figurante. Atje në buzë të detit
ndërtuam dhe një shtëpi butaforike ku flinte grupi i xhirimit, por që shërbente
dhe si skenografi. Mirëpo ishte aq afër me detin saqë kur erdhi një dallgë e
madhe u fut uji brenda, madje na prishi dhe bukëpeshkun me të cilin ishte
veshur shtëpia portative e që dukej origjinal si ato të ndërtuara me gurë”.
Edhe kur realizon 40 filma, apo thënë ndryshe 1/5 e prodhimit artistik të
Kinostudios, diçka mbetet peng. Kjo ka ndodhur edhe me Shyqyri Sakon. “Unë kur
merrja një skenar fluturoja. Punoja gjithë qejf. Me këtë punë që kam bërë, e
kam parë Shqipërinë cep e më cep. Mijëra skica bërë nga tërë Shqipëria flenë në
studion time. Por ngaqë isha i kërkuar, unë shkoja nga filmi në film dhe
asnjëherë nuk pata mundësinë që të përzgjidhja një skenar sipas qejfit tim.
Doja shumë të isha pjesëtar i filmit “Lulëkuqe mbi mure” të Dhimitër
Anagnostit, pasi unë jam rritur në jetimore dhe e njihja mirë jetën që bëhej në
atë kohë në institucione të tilla. Por qëlloi që isha me një film tjetër dhe
nuk u përfshiva aty”.
Por ndodhte që për filma të veçantë, “dikush” nga udhëheqja e lartë të
interesohej drejtpërdrejt për ecurinë e tij. E për “Radiostacionin”, ku Shyqyri
Sako ishte piktor i filmit, interesohej vetë kryeministri i asaj kohe Mehmet
Shehu, si njeriu që udhëhoqi brigadat partizane për çlirimin e Tiranës. “Me
këtë rast kishte dërguar dhe djalin e tij Bashkimin, i cili gjithashtu ishte
skenarit filmi, që të qëndronte sa më pranë grupit të xhirimit. Dhe Bashkimi së
bashku me Ismail Kadarenë vinin çdo ditë në shesh të xhirimit”, thotë Sako. Ai
shton se tek “Radiostacioni” u ngrit një barrikadë njëlloj si ato të kohës së
luftës, saqë banorët autoktonë të zonës, të cilët e kishin përjetuar luftën, u
habitën. Mirëpo një pjesë e filmit u xhirua natën dhe banorët e zonës u
shqetësuan. Atëherë i dërguan një letër Mehmet Shehut ku i ankoheshin se
artistët i kishin lënë pa gjumë. Shyqyri Sako thotë se më pas u mor vesh se
Mehmeti u kishte kthyer përgjigje letërshkruesve, duke thënë pak a shumë: ‘E
ç’u bë se mbetët disa net pa gjumë, kur në ato barrikada kemi luftuar e kemi
lënë shokët e vrarë’, kujton nga ajo kohë Shyqyri Sako.
Në mend më vjen bashkëpunimi i pamundur franko-italo-shqiptar. Sepse ndodh
rëndom që kur përgatitesh për të bërë më të mirën e mundshme ëndrra këputet në
mes. Mishel Pikoli mbërriti në Shqipëri për të realizuar një nga rolet e tij,
por u kthye sërish duarbosh. Shyqyri Sako, si pjesëtar në grupin e përbashkët
të xhirimit më tregon: “Një mbresë të
veçantë kam nga filmi ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’, të cilin donin ta
xhironin një ekip i përbashkët franko-italo-shqiptar e ku roli i Gjeneralit
ishte caktuar të interpretohej nga Marçelo Mastrojani. Ishte viti 1982. Gjashtë
herë ka ardhur ekipi me Mishel Pikolin, aktorin e madh francez dhe operatorin e
filmit Luçiano Tovolin. Unë isha përzgjedhur si piktori i filmit dhe i
shoqëroja kudo. Pamë shumë vende nga Shqipëria. Ata mahniteshin nga pamja.
‘Këtu do të xhirojmë’, - thoshte Pikoli. Mirëpo qëllonte që të gjitha vendet që
ai pëlqente ishin zona ushtarake. Sapo ia shpjegonim një gjë të tillë, ai
shante në frëngjisht ‘merde’. Na qëlloi të shkonim dhe në Përmet. Shkuam në
turizëm dhe aty i njoha me Laver Bariun. Kur dëgjoi interpretimin e tij, Mishel
Pikoli tha: ‘Kjo muzikë do të jetë në film’. Ai i kërkoi Laverit t’i binte si
të donte klarinetës. Ndërkohë që Laveri improvizonte, ai ndezi një magnetofon
dhe regjistroi gjithçka. Së fundi u mendua që xhirimet të fillonin dhe Pikoli e
Tovoli shkuan të takonin drejtorin e kinostudios Vangjush Zallëmin për
modalitetet e fundit. Por dolën nga zyra e tij me një ‘Jo’. ‘Filmi nuk do të
bëhet - më tha Pikoli i nervozuar. - Nuk duan ata lart. Por do ta shohin, kjo
punë nuk mbaron këtu. Ne do t’i diskreditojmë’. E kuptoj dhe vetë që ky ishte
një shans i humbur për kinemanë shqiptare. Një eksperiencë e pashembullt”. E
çfarë bënë “ata”, e pyes Shyqyriun, i cili ka heshtur një çast. Dhe ai më
tregon: “Ata u nisën menjëherë andej nga kishin ardhur dhe të nesërmen gazeta
franceze ‘Le Mond’ botoi një artikull me titullin: ‘Ku është fjala e
shqiptarit?!’ Mendoj se humbëm një shans të madh për të bërë një film botëror.
Për atë film u angazhua ajka e kinemasë evropiane. Por ai duhej xhiruar në
terrenin shqiptar që të merrte jetë. Më pas si film u xhirua në Jug të Italisë,
dhe kishte fare pak elementë shqiptarë veç ndonjë skene që kisha sugjeruar unë,
pasi të gjitha punimet e mia ata i morën me vete dhe klarinetën e Laver Bariut
që ndihej në sfond”.
Më vjen keq që më duhet ta mbyll me një pasazh të tillë. Mbase po të ishte
realizuar në Shqipëri, ai film do të ishte si një ndër gurët e diamantit në
gjerdanin me mbi 200 filma të prodhimit shqiptar. Por ja që nuk ishte e thënë.
E mbyll bllokun dhe e fus në xhepin brendshëm të xhupit. Ngrihemi. “Kafen e
piva, - më thotë Shyqyriu, - tani drejt e në studio të punoj”.
Ai është vital dhe me plot ide të reja. Filma prodhohen shumë pak, por si
piktor pasionant ai nuk varet nga askush.
Në mars të këtij viti Shyqyri Sako mbush plot 78 vjeç. Ai është dekoruar me
dy urdhra “Naim Frashëri”. Ka marrë kupa dhe medaljone në Festivalet e Filmit
dhe në vitin 1987 është titulluar “Artisi i merituar”. Por thotë se kjo punë ka
ndalur këtu, ndërkohë që piktorë të tjerë, që kanë marrë mësime prej tij, e
kanë bërë jo 40 por nga 10 a 12 filma, jo vetëm janë nderuar me tituj më shumë,
por kanë përfituar dhe pensionin e veçantë. E në këtë situatë absurde e
groteske, Shyqyri Sako ndihet keq, padyshim. “Nëse do të merrja dhe unë
pensionin e posaçëm, si shumë të tjerë, shtesën e parave do ta kisha vetëm për
kafe me shokë e miq të mi”, thotë ai. E natyrisht, ç’duhet më shumë se kaq.
Ndahemi. I japim dorën njëri-tjetrit me premtimin se shumë shpejt duhet të
pimë një kafe tjetër, thjesht si miq tanimë, pa letra e laps në duar.
No comments:
Post a Comment