Nga Leonard
Veizi
Rëndom
ndodh, që për të shuar një argument që ka marrë flakë, sipër hidhet për
diskutim një tjetër që mund ta ketë flakën edhe më të madhe, por që tërheq turmën
gjithashtu, ose për të shuar zjarrin, ose për të bërë sehir. Por mbase ky nuk është
rasti tipik i asaj për të cilën do të flasim më poshtë. Dhe që ta bëjmë më të
lehtë peshën po e nisim me një film ‘alla socrealist’, i cili në të gjithë
performancën prej 76 minutash që çon ujë në mullirin e propagandës, e lan veten
me një batutë të jashtëzakonshme.
Zoti
Tosti ishte një agjent i regjur i SIM-it. Ai mbante veshur kostumin elegant të
një inxhinieri ndërtimi, por që më mirë se aq dinte të rekrutonte njerëzit e
dobët e t’i vinte në shërbim të agjenturës italiane. “Njeriu zihet ngushtë, gëlltit
diku një lugë çorbë të prishur e pastaj vjell tërë jetën”. Kjo ishte shprehja e
tij proverbiale që do të justifikonte dobësinë njerëzore.
Ernest
Koliqi ka qenë ca kohë ministër i Arsimit, kur Shqipëria ndodhej nën pushtimin
fashist të Musolinit.
Martin
Camaj në të ritë e tij ka hedhur një firmë për llogari të Sigurimit të Shtetit.
Sipas parimit të inxhinier Tostit, të dy duhej të villnin gjatë jetës, për shkak
të çorbës së prishur që kishin ngrënë. Mund të mos e kenë bërë në vazhdim. Por,
në fakt,u duhet të vjellin në pasvdekjen e tyre.
Auron
Tare, për të cilin thonë se është studiues historie, na servir një shkrim me
plot faksimile, ku mund të gjesh gjithfarë faktesh e të bësh hamendësime se dy
njerëz të letrave shqipe, Ernest Koliqi dhe Martin Camaj pas tij, të cilët
ishin cilësuar si “armiq” gjatë regjimit të Hoxhës, kanë qenë agjentë të shumëfishtë.Kjo
në shqipen korrekte do të thotë poliagjent. Në fakt, deri pak kohë më parë, si
poliagjent ne kemi njohur vetëm Mehmet Shehun. Se populli thotë, “dy kunguj nën
një sqetull nuk mbahen”. Imagjino të mbash tre e më shumë. Dhe të rrallë janë
ata burra që arrijnë ta bëjnë rolin e poliagjentit deri në fund të jetës, pa u
hyrë gjemb në këmbë. Shokut Mehmet, fjala vjen, “iu dogjën kartat në duar”.
Autoriteti
për Informimin mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit, duket se ka
deklasifikuar disa prej dosjeve. Dhe Agjencia Qendrore e Inteligjencës, e
njohur si CIA, ka deklasifikuar një pjesë të arkivit të saj. Dhe në këto kushte
letrat rreth Ernest Koliqit dhe Martin Camajt përbëjnë objekt studimi. Parimisht,
në botën e gazetarisë, nga personazhet publike, ashtu siç duhet të dalin cilësitë
e mira, duhet të evidentohen edhe negativet. Madje, kjo ka vlerë më shumë. Kështu,
nisi rrëmimi. Kadareja u anatemua me një dosje ku flitej për jetën private të
vajzës së tij, pikërisht kur ai ishte më pranë se kurrë çmimit “Nobel”. Ismaili
i madh u zvogëlua në sytë e publikut, sepse tek e fundit,pavarësisht madhështisë
së tij prej shkrimtari, kishte luajtur e rrezikuar jetën e një njeriu.
Por
le të vijmë te Camaj.
Çfarë
jete njerëzore ka rrezikuar ai? Kujt “ia futi” dhe e rrasi në burg? Kujt i
shtoi vitet e dënimit pas denoncimit?Kë çoi në syrgjyn, pasi i tha në vesh
operativit se “filani nuk duartrokiti kur kaloi me makinë anëtari i Byrosë
Politike”. Për këto nuk kemi asnjë fakt. Vetë dosja e tij është bosh. E vetmja
gjë që kemi në dorë është një firmë mbi një letër të zverdhur.
Për
shans Martin Camaj nuk konkurron gjëkundi tashmë.Nuk ka nevojë as për lavde e
as për çmime. E, megjithatë,ai sërish anatemohet. Sepse u gjet një letër, ku
pasi ka pranuar të bëhej bashkëpunëtor i Sigurimit të Shtetit,nën emrin e
koduar “Bregu i Kuq”, thjesht ka firmosur. Dhe Tare ka të gjithë të drejtën e
Zotit ta publikojë këtë fakt. Pastaj zullumi shtohet kur flitet se pasi u arratis
e përfundoi në Jugosllavi, Martini i Camajve u bë agjent i UDB-së dhe kjo e
fundit e çoi me mision në Itali, ku i zuri pritë SIM-i që, në fakt, ishte
Shërbimi Inteligjent i Ushtrisë, pra nuk kishte të bënte me jetën civile. Dhe,
pikërisht aty në Romë në lojë futet edhe Ernest Koliqi, që nuk na surprizon në
fakt, pasi i kishte të hapura bindjet e tij filoitaliane. Dhe, padyshim, CIA amerikane
ishte vërdallë në këto anë, dhe nuk mund të punoje e të përmbushje detyrën pa
izën e saj. Pra, Martini u bënjë superspiun. Punonte për katër agjencinjëherazi.
Sekrete pa fund. Këtë do ta kishte zili edhe Kim Filbi, në fakt.
Por
çfarë raportonte Camaj; u shiste jugosllavëve vendbazimet e ushtrisë shqiptare,
apo sillte nga Beogradi planet e shtatmadhorisë serbe për ndërhyrje ushtarake
në Shqipëri? Po italianëve çfarë materialesh u transmetonte? Po amerikanëve?
Sepse të gjithë paskëshin varur shpresat te Martini. Vetëm KGB-ja dhe STAS-i kishin
mbetur jashtë loje.
Përtej
ironisë e shakave pa sens. A ishte Martin Camaj një agjent aktiv? Nëse po,
dosja e tij do të përmbante qindra faqe me të dhëna. A mundet që ai nën presion,
apo nën dhunë tëketë pranuar të firmosë për Sigurimin e Shtetit dhe në këtë mënyrë të
ketë blerë lirinë e tij? Me siguri, sipas propabilitetit. Sepse fill pas kësaj
ai u arratis. Dhe nëse do të ishte hedhur nga Sigurimi i Shtetit, padyshim do të
kishte raportuar herë pas here dhe deri në vitin 1992, kohë kur u nda nga jeta,
me siguri do të kishte jo një dosje por nja tri të tilla.
Ernest
Koliqi dhe Martin Camaj nuk kanë qenë në panteonin e letrave shqipe të pas vitit
1944, sepse ata ishin të anatemuar gati 50 vite me radhë dhe krijimtaria e tyre
nuk njihej në rrethet e gjera, përveçse nga njerëz të veçantë. Por, pas viteve ‘90
rehabilitimi i figurave të tyre, botimi i veprave, padyshim i çoi në piedestalin
e merituar. Sot askush nuk mund ta marrë dot guximin e të thotë të kundërtën mbi
këtë krijimtari. E, megjithatë, kjo duket si një tentativë e dytë për t’i dënuar
përsëri, 30 vjet pas rehabilitimit. Ajo që po vihet në diskutim ka të bëjë me një
dobësi të jetës njerëzore në rrethana të caktuara. Aspak kjo për të përligjur
firmën, nëse ajo ekziston vërtet.
Në
studimin e Auron Tares, Ernest Koliqi është një personazh dytësor dhe duket
qartë se nuk është ai në qendër të goditjes, edhe pse njësoj si Camaj, ishte
agjent i shumëfishtë, dhe po aq ndikues në letrat shqipe. Si ta marrim këtë?
Camaj
mbetet peng i një firme. Cila është pasoja e një firme? Nëse nuk ka produkt
agjenturor, thjesht kemi të bëjmë me një marrëveshje nga e keqja. Çfarë të keqe
i solli atdheut Martin Camaj, edhe po ta marrim të mirëqenë që ai ka qenë dhe
në shërbim të agjencive të tjera të shërbimit sekret. Se këtu nuk flitet që ai
dekonspiroi vendndodhjen e qendrave të zjarrit, numrin e tankeve, avionëve apo
aseteve të tjera të ushtrisë. Nuk është hedhur me parashutë si diversant dhe as
është orvatur të hedhë në erë ndonjë uzinë ushtarake të rëndësisë së veçantë.
Pra, mund të kemi të bëjmë me një agjent të heshtur.
Por
çfarë shërbimesh i bëri atdheut?
Veprimtaria
e tij letrare dhe albanologjike është shumë e gjerë. Sipas biografisë zyrtare,
ai e nisi kontributin e tij duke themeluar në Prekal shkollën ku veproi si
mësues i vetëm deri më 1948. Ka mbrojtur me vlerësime maksimale pranë
Universitetit të Romës, tezën e doktoraturës mbi “Mesharin” e Gjon Buzukut. Kërkimet
akademike të Camajt u përqendruan në gjuhën shqipe dhe dialektet, në veçanti në
gjuhën e arbëreshëve të Italisë Jugore.Veprimtaria e tij letrare në harkun 45-vjeçar
ka nisur me poezinë, së cilës i mbeti besnik gjithë jetën, edhe pse vitet e fundit
u përqendrua shumë te proza.Është përfshirë thuajse në të gjitha antologjitë
dhe veprat ku flitet për shkrimtarët shqiptarë. Po kaq, dhe ca më shumë, mund
të thuhet edhe për Ernest Koliqin.
Pra,gjithçka
shqiptare, nga dy shqiptarë që më shumë sesa flirtimin me agjencitë e
inteligjencës, marrjen dhe shitjen e informacionit, si qëllim kryesor kanë
pasur emancipimin e letërsisë dhe gjuhës shqipe, duke qenë kalorës të mëdhenj
të saj.
No comments:
Post a Comment