Shënime udhëtimi
Nga Leonard Veizi
Nëse
ka një vend ku ndihesh si në shtëpinë tënde, ambientohesh menjëherë me rrugët e
pallatet dhe nuk e mban shpinës racizmin mbi origjinën tënde, ai është Nju
Jorku. Nuk ka rëndësi kush je, në cilin fshat ke lindur dhe sa klasë shkollë ke
bërë. Ti je një qytetar i lirë dhe për jetën tënde askush nuk të kërkon asnjë
gram llogarie. A...po... nëse ngre një kauzë, ku flitet për të drejta e jetës
njerëzore, njujorkezët janë gati të bashkohen me ty, ta djegin qytetin dhe të
vriten për kauzën e ngritur. Sepse ata besojnë që liria është mbi gjithçka, e më
pas vijnë të tjerat.
Kjo
sa për fillim, - për të kuptuar se liria dhe dinjiteti njerëzor është më i
shtrenjtë se i gjithë arsenali i kullave që ngrihen deri në re, - pasi më tej,
në një mënyrë të thjeshtëzuar me fjalë e krejt amatorë në figurë, - do mund të
sjellë vetëm disa aspekte të shkëputura nga qenësia e një qyteti magjik e plot
jetë siç është ai i Nju Jorkut buzë Atlantikut.
***
Në
qytetin e Nju Jorkut banojnë të paktën 9 milion banorë, e ndoshta po kaq hyjnë
e dalin si vizitorë. Por nuk është kjo ajo që e bën kryeqytet botëror. Sepse
bota ka qytete edhe më të mëdha që s’u gjendet fundi. Por në Nju Jork janë mbërthyer
të gjitha kulturat ku padyshim në themel qëndron ajo anglo-saksone që ka
ndihmuar thellësisht në strukturën e vendit. Principet demokratike, kjo është
ajo që e kthen Nju Jorkun nga një qytet amerikan në një kryeqendër botërore. Dhe
Nju Jorku vazhdon dhe sot të jetë porta hyrëse e emigracionit e të pranojë pa
fund gjithkënd. Të gjithë e synojnë. Të gjithë bashkëjetojnë me atë që nuk ia
ka marrë mendja deri dje. Të gjithë kërkojnë të jetojnë me punën e tyre e krejtësisht
të pavarur nga çdo lloj paragjykimi. Këtë ua jep Nju Jorku. E nëse merr
statusin: “amerikan”, gjithçka është e tejkaluar.
***
Ka
një postulat që nuk është legjendë urbane: Në Nju Jork askush s’di anglisht dhe
të gjithë merren vesh. Dhe kjo është e vërtetë. Sepse gjithkush flet gjuhën e
tij dhe vetëm kur nuk ka nga ia mban, është i detyruar të flasë anglisht për aq
sa di, ku në punë hyjnë shumë dhe gishtat e gjestikulacionet. Amerikanët nuk pinë
kafe për kafe, ashtu si shqiptarët. Në kulturën e tyre është që ulen në lokal për
të konsumuar një ushqim çfarëdo qoftë. Shumica e njerëzve në rrugë mbajnë në
dorë një gotë me kafe, një pije me gaz apo lëng frutash. Në njëfarë mënyre ata
nuk ushqehen shëndetshëm, si një evropian që jetën ia mban peng peshorja e
farmacisë dhe dieta dobësuese. Prandaj dhe quhen: amerikanë. Vishen thjeshtë si
t’ua marrë mendja dhe vajzat i nxjerrin në pah defektet e trupit bashkë me celulitin.
Por kjo nuk i bën përshtypje kërkujt. Në jo në pak raste në ditët e nxehta do të
gjesh djem me pantallona të shkurtra, lakuriq në pjesën e sipërme dhe një çantë
hedhur mbi shpinë. Dhe pas kësaj njihesh me postulatin tjetër: Në Amerikë nuk
hekuros kush. Domethënë; laj, thaj, vish.
***
Ecën
nëpër Nju Jork pa e kuptuar se ku po të çojnë këmbët. Edhe me tram mund të
ecësh për orë të tëra dhe kur del në sipërfaqe përsëri je në Nju Jork. Por kudo
të shkosh, do gjesh dhe një shqiptar. E çuditshme. Në njëfarë mënyre duket
sikur në Nju Jork dominojnë amerikano-latinët apo aziatikët. Por po të dëgjosh
me vëmendje gjuhën e folur me gjasa shqiptarë do të gjesh më shumë. Flitet për
emigracionin e ri pas viteve ‘90 të shekullit të kaluar, sepse ai i vjetri, i
para Luftës së Dytë Botërore, është përqendruar në Boston ku dhe Fan Noli
ngriti kishën e tij.
Por
në rrugët e Nju Jorkut gjen po aq lokale me emra shqip. “Albania”, “Tirana”, por
dhe “Ballkan Girl” që gjithsesi na përfaqëson. Dhe në markata përveç uiskit habitshëm
sheh se ka dhe konjak “Skënderbeu”...
***
Dy
herë në javë, të hënën dhe të enjten, Nju Jorku bëhet një qytet fort i ndotur.
Mbushet me qeset e mbeturinave. Male me plehra ngrihen në anë të rrugës edhe në
Manhatenin e famshëm. Por në mëngjes nuk gjen asnjë prej tyre. Mirëpo në edicionet
e lajmeve nuk ngrihen tema të tilla sociale dhe as kamera televizionesh nuk
sheh të filmojnë problematikat që nisin me mirëmbajtjen e rrugëve, të cilat janë
për ibret. E megjithatë, faqet e para të gazetave jo rrallë flasin për krimin.
***
Por
në Nju Jork ka dhe raste të tilla, kur dikush ikën pa paguar dhe në shtylla
rrugësh gjendet fytyra me mbishkrimin “Wanted” si në filmat “uestern” të Klint Istvud. E megjithëse në rastin konkret
një hamburger i ngrënë me shpejtësi kushtonte vetëm 10 dollarë, i zoti i
lokalit kishte vënë për kokën e personit 500 dollarë në dispozicion. Vetëm që
ta diskretitonte. Vetëm ky dispozicion qytetar dhe ligji e policia, mund ta
mbajnë rendin në një qytet si Nju Jorku, ku kanë zbarkuar njerëz nga e gjithë
bota, që mundohen të rregullojnë jetën e tyre duke prishur me raste atë të
tjetrit.
-Në
Nju Jork nuk gjen qen rrugaçë. Edhe pse njerëz të pastrehë, më keq se qentë
rrugaçë, mund të flenë në ndonjë stol apo në metro. Nëse shihet një qen i tillë,
ata kapen dhe çohen në qendrat përkatëse të cilat kujdesen për birësimin e tyre.
Por në Nju Jork askush nuk guxon ta mbajë qenin e tij të palidhur. Në një rast
të tillë policia të gjobit pa më të voglën mëdyshje.
-Nju
Jorku është një qytet, i cili u godit fort nga pandemia Covid, por tanimë është
duke u rikuperuar dhe po aq nuk gjen qetësi, as në tokë me lëvizjen e makinave,
as në lumë e oqean me lëvizjen e gjithfarë anijesh dhe as në qiell me
korridoret ajrorë ku kalonin avionët e panumërt dhe plot helikopterë.
-Në
Nju Jork mund të pish një birrë në pab "Cooper" ku janë luajtur episode
nga seriali "The King of Queens" dhe po aq të shëtisësh në Central
Park që është skena e shumë filmave mes tyre dhe i famshmi "Home
Alone".
-Nju
Jorku ka shumë vende për të vizituar, janë ura e Bruklinit, Madison Square
Garden, rreth 500 galeri arti, 150 muzeume, mbi 100 teatro. Me famë botërore
janë gjithashtu edhe muzeumet Guggenheim, Muzeu Metropolitan i Artit dhe Muzeu
i Artit Modern.
-Dhe
po aq sa ka varreza të thjeshta pranë qendrave të banuara, po aq gjen edhe
varre të çuditshëm prej guri si muzeole, ku padyshim prehen trupat e njerëzve
me peshën financiare si rasti i një Rothçailldi.
Kronikë arkivale
Nju
Jorku është qyteti më i populluar në Shtetet e Bashkuara dhe një nga aglomeratet
urbanë më të populluar në botë. Ky qytet ushtron një ndikim të rëndësishëm në
tregti, financë, media, art, modë, kërkime shkencore, teknologji, arsim dhe
argëtim. Enciklopedia na informon se sipërfaqja e tij është 790 km². Përbëhet
nga 5 rajone administrative që janë: Bruklin, Kuins, Manhaten, Bronks, dhe
Stejtën Ajllend.
-Queens-i
është rajoni më i madh ku banojnë rreth 2.500.000 banorë. Aty gjenden dhe dy
aeroportet, La Guardia dhe JFK.
-Brooklyn-i, pjesa më e populluar e Nju Jorkut me
2.400.000 banorë.
-Manhattan-i
ka rreth 1.600.000 banorë dhe një sipërfaqe rreth 59 km². Kjo zonë përbëhet nga
4 ishuj, Manhattan-i si më i madhi, Roosevelt Island, Ward’s Island dhe
Governors Island.
-Bronx-i
ka afërsisht 1.300.000 banorë.
-Staten
Island-i ka rreth 500.000 banorë.
Në
enciklopedi bëhet e ditur se për shkak të emigracionit në Nju Jork fliten rreth
800 gjuhë.
Subway
Në
këmbë nuk ecën dot, për shkak të largësive, por dhe makinë nuk ke. E megjithatë,
Nju Jorku është lehtësisht i aksesueshëm me metro. Po të jesh i orientuar,
treni që kalon herë nën tokë e herë mbi pallate, të çon ku të duash. Dhe nuk ke
frikë se s’di ku të parkosh makinën. Në garazhet e Manhatenit do të të duhen 25
dollarë ora për të parkuar makinën tënde, nëse nuk ke mundësi që ta parkosh në
rrugë me 10 dollarë ora.
Metroja
e Nju Jorkut me më shumë se 472stacione dhe me 399 km rrugë, është një sistem
tranziti i shpejtë, nga më të vjetrat në botë dhe nga më të përdorurat. Në
metro mund të ndërrosh trenat por mund të dëgjosh dhe muzikë të mirë nëse ke
kohë mjaftueshëm...
Por
në Nju Jork mund të lëvizësh lehtësisht me autobus si edhe me anijet e vogla që
luajnë rolin e transportit urban nga njëra anë e lumit në tjetrën, po me të njëjtën
kosto, sa dhe ajo e metrosë.
Manhattan
Emri
i Manhatenit është i pandashëm me atë të Nju Jorkut dhe ndoshta vetë Nju Jorku
nuk do të kishte aq vlerë nëse nuk do të kishte si pjesë përbërëse Manhatenin. Manhattan
është një ishull i gjatë, me shumë porte natyrore, i kufizuar në perëndim nga lumi
Hudson apo “Hudson River, nga lumi Lindor apo “East River”. Themelet e
Manhattan-it janë mbi tokë shkëmbore, gjë që ka mundësuar ndërtimin e godinave
të larta.
Manhaten
përbëhet nga: Lower Manhattan: Midtown Manhattan: Upper Manhattan: Harlem: Washington
Heights:
Në
Manhaten gjendet edhe vendi më i rëndësishëm financiar i planetit i njohur “Wall
Street”.
Gjithashtu
në Manhaten e ka selinë Organizata e Kombeve të Bashkuara, që e ka kthyer Nju
Jorkun dhe si një qendër të rëndësishme për diplomacinë ndërkombëtare.
Atraksionet
kryesore në Manhaten janë dhe disa ndërtesa: e pashoqja“Empire State”, befasuesja“Chrysler”,
madhështorja “Rockefeller Center”, etj.
Wall Street
Wall
Street është një rrugë me tetë blloqe të gjatë në Distriktin Financiar të Lower
Manhattan. Ai kalon midis Broadway në perëndim në South Street dhe East River
në lindje. Termi "Wall Street" është bërë një metonim për tregjet
financiare të Shteteve të Bashkuara në tërësi, industrinë e shërbimeve
financiare amerikane, interesat financiare me bazë në Nju Jork, ose vetë
Distriktin Financiar. Për shkak të Wall Street, Nju Jorku është përshkruar si
qendra kryesore financiare në botë.
Në
Woll Strit, veç të tjerash do të ndeshësh edhe me “The Trump Building”.
Ura e Bruklinit
Nju
Jorku njihet për urat e shumta. Disa prej tyre janë: “Brooklyn Bridge”, “Manhattan
Bridge”, “Williamsburg Bridge”, “Quens Midtown Bridge”, “Quensbooro Bridge”, “Verrazano-Narrows
Bridge”.
Ura
e Bruklinit, ky tipar ikonik e madhështor në horizontin e qytetit, lidh dy
lagje Manhatenin dhe Bruklinin
duke kaluar mbi “East River”. Ura “Brooklyn”është një nga urat më të vjetra të varura në Amerikë. Aty
mund të ecësh me makinë por mund të shëtisësh dhe në këmbë.
Ndërtimi
i saj zgjati 14 vjet. Ka një gjatësi
prej 1825 metrash dhe gjerësia 26 metra. Që nga viti 1883, kullat prej
graniti dhe kabllot prej çeliku kanë ofruar një kalim të sigurt dhe piktoresk
për miliona udhëtarë, karroca dhe makina, trena dhe biçikleta. Të paktën dy
duzina njerëz vdiqën gjatë ndërtimit
të saj, duke përfshirë projektuesin John Augustus Roebling. Pak para se
të fillonte ndërtimi në 1869, Roebling u plagos për vdekje në një aksident ndërsa
po inspektonte punimet. Djali i tij 32-vjeçar, Washington Roebling mori detyrën
si kryeinxhinier.
Sheshi Times
“Times
Square” është një kryqëzim i madh tregtar, destinacion turistik dhe qendër
argëtimi në Midtown Manhattan. Ai është formuar nga kryqëzimi i Broadway,
Seventh Avenue dhe 42 Street. Ka një shkëlqim verbues prej tabelave dhe reklamave
të shumta, ndaj dhe quhet "Kryqëzimi i Botës", apo "Qendra e
Universit". Times Square është një nga atraksionet turistike më të
vizituara në botë, duke tërhequr rreth 50 milionë vizitorë çdo vit.
I
njohur më parë si Sheshi Longacre, Times Square u riemërua në vitin 1904 pasi gazeta
“New York Times” e zhvendosi selinë e saj në ndërtesën e sapo ngritur atëherë “Times”,
tani “One Times Square”.
Statuja e Lirisë
Padyshim
simboli i Nju Jorkut është Statuja e Lirisë, që në 1886 u vendos në ishullin e
Lirisë apo “Liberty” në jug të Manhatenit, si dhuratë e Republikës Franceze.
Krijuesi i tij ishte skulptori Frederik Bartoldi por i ndihmuar dhe nga Gustav
Eifel.
Përveçse
mund ta vizitosh nga afër, Statuja e Lirisë është afërsisht e dukshme nëse
lundron me anije nga Manhaten për në Staten Island.
Ground Zero
“Ground
Zero” është memoriali që përkujton viktimat e sulmeve terroriste të vitit 2001
në Qendrën Botërore të Tregtisë. Zona ku ndodhi episodi u bë një krater i madh
i quajtur Ground Zero. Gjithsej 2983 persona humbën jetën në sulmet e 11
shtatorit në Word Trade Center. Të gjithë emrat e tyre janë gdhendur në bronz,
rreth dy pishinave të mëdha përkujtimore që formojnë zemrën e memorialit. Pas
prishjes së Kullave Binjake dhe ndërtesave ngjitur me të, i gjithë vendi duhej
të rikompozohej. Mes ndërtimeve të ndryshme, ia vlen të shihet Qendra Botërore
e Tregtisë, një rrokaqiell i shkëlqyer dhe mahnitës i inauguruar në vitin 2014,
i cili është kthyer në një nga simbolet kryesore të Nju Jorkut.
Observatori
Qendra
Botërore e Tregtisë, e njohur gjithashtu si “One World Trade”, është ndërtesa
kryesore e kompleksit të rindërtuar të Qendrës Botërore të Tregtisë në Lower
Manhattan. Ajo është ndërtesa më e lartë në Shtetet e Bashkuara dhe e shtata më
e larta në botë. Struktura super e lartë ka të njëjtin emër si Kulla Veriore e
Qendrës Botërore të Tregtisë.
Teksa
ngjitesh me ashensorin Sky Pod, në të katër anët e tij të shfaqen pamjet të
qytetit gjë që të bën të përjetosh njëkohësisht historinë e evolucionit
500-vjeçar të Nju Jorkut në më pak se 60 sekonda. Kjo e kthen distancën e
ngjitjes së 100 kateve në një kohë të shkurtër e të papërfillshme.
Nga
pika më e lartë qyteti i Nju Jorkut duket sikur është nën këmbët e tua. Në
katin 102, në një ekran gjigant, mund të shohësh horizontin virtual të qytetit
të transformuar përgjatë shekujve të historisë.
"Grand Central Terminal"
Grand
Central Terminal është hapësira publike më e jashtëzakonshme në qytetin e Nju
Jorkut. I hapur për publikun në vitin 1913, ky terminal historik i trenave
është një pikë referimi me famë botërore në Midtown. Historia e saj është një
histori e pasur e inxhinierisë. Grand Central mbetet një nga stacionet më të
ngarkuara të trenave në botë, me rreth 750,000 vizitorë çdo ditë.
Broadway
Distrikti
i Teatrit është një tjetër atraksion fort i njohur turistik në qytetin e Nju
Jorkut. Shumica e shfaqjeve në Broadway janë muzikore. Broadway përbëhet nga 41
teatro profesionistë, secila me 500 ose më shumë vende, të vendosura në
Distriktin e Teatrit, në Midtown Manhattan. “Broadway” dhe “West End” i Londrës
së bashku përfaqësojnë nivelin më të lartë komercial të teatrit në botën
anglishtfolëse.
Policia dhe emergjencat
Thuhet
se në Nju Jork zhurma më e zakonshme është ajo e sirenave të emergjencës.
Mjafton të ngresh telefonin e të thuash fjalën “help” dhe si lokalizohet
vendndodhja drejt teje vijnë tre ekipe, policia, ambulanca dhe zjarrfikësja.
Policët
në Nju Jork janë miqësorë dhe nëse kërkon ndihmë të vihen menjëherë në
dispozicion. Edhe pse të ndodhura kudo me patrullat e tyre, askush nuk të
ndalon për atë që në Shqipëri quhet si “kontroll rutinë”. Nëse policia të
ndalon, patjetër që problemi je ti, qoftë dhe se ke kaluar shpejtësinë e lejuar
të qarkullimit. Dhe gjëja e parë që të thonë kur mbërrin në Nju Jork është se
me policinë e qytetit nuk bëhet shaka. Por ajo e shtetit është edhe më e rreptë.
Dhe
nuk duhet harruar se një qytet që mban mbi vete qindra kombësi e mentalitete të
ndryshme, padyshim ka pasur dhe një numër të madh të kriminalitetit që është
pasqyruar edhe me vrasjen e shumë policëve. Ndaj nëse policia të ndalon, ajo që
duhet të bësh është të qëndrosh pa lëvizur dhe të marrësh vetëm komandat që të
jep oficeri. Përndryshe...
Dhe
rastis të shoh epilogun e një aksioni policie që përfundon me prangosjen e një
personi...
Muzeu detar
Aeroplanmbajtësja
“Intrepid” e përdorur në Luftën e Dytë Botërore dhe në Luftën e Vietnamit prej
vitesh është kthyer në një muze historik të marinës ushtarake amerikane, në
bordin e së cilës janë strehuar një koleksion i avionëve luftarakë. Muzeu “Intrepid
Sea, Air & Space” i themeluar në vitin 1982, ndodhet në Pier 86 në 46
Street, përgjatë lumit Hudson, në anën perëndimore të Manhatenit.
Central Park
Nju
Jorku është një qytet mjaft i gjelbëruar, dhe ndotja nuk ndihej aspak edhe pse
në rrugët e tij qarkullojnë një mizëri makinash. “Central Park” si një mushkri
e qytetit, është parku urban më i vizituar në Shtetet e Bashkuara, me rreth 42
milionë vizitorë në vit, dhe lokacioni më i filmuar në botë. Aktivitetet
përfshijnë turne me karroca dhe biçikleta, çiklizëm, objekte sportive dhe
koncerte. Në Central Park do të gjesh në çdo kohë show nga artistët e rrugës si
dhe këngëtarë e instrumentistë të cilët i japin një atmosferë të gëzueshme çdo
këndi.
Epilogu
A
është Nju Jorku një “El Dorado”? Me siguri. Nëse i futesh punës vençe e gjen
thesarin e kërkuar. Kur je turist, gjithashtu. Vetëm kur largohesh nga ky qytet
magjik e kupton se çfarë ke lënë pas, apo çfarë ke humbur. Dhe pas kësaj nis e vlon
sërish dëshira për rikthim
në “tokën e premtuar”.
No comments:
Post a Comment