Mimoza Erebara: Njohja e vetvetes apo realiteti i munguar

Leonard Veizi, Mimoza Erebara dhe Mehmet Baci (piktor)

Rreth vëllimeve me tregime të autorit Leonard Veizi: “Grahma e shpirtit të mjegullt”, “Ngrehina e përhumbjes” dhe “Treni i fundit i metrosë”

Nga Mimoza Erebara

Kur u krijua vetëdija në trurin e njeriut, fillimisht në formën e paraqitjes qendrore të hapësirës, njeriu kishte mundësi të vepronte me imagjinatë në hapësirën e menduar. Hapësira ku sillet vepra e Leonard Veizit është proza. Ndoshta është nga të paktët shkrimtarë të rinj kaq shumë besnikë të gjinisë që ka zgjedhur, që janë prezantuar para lexuesit, përkitas nocioneve dhe ndjenjave që ai vetë ka.

Nga “Grahma e shpirtit të mjegullt”, tek “Ngrehina e përhumbjes” dhe nga kjo , tek “Treni i fundit i metrosë”, është një rrugë e gjatë e autorit që ndihet edhe në tekstet përkatëse.

Që të lexosh Leonard Veizin duhet të “përgatitesh mirë”. Duke zotëruar aftësinë e të treguarit, ai të mban pezull për të mësuar fatin e personazhit. Përgjithësisht në të gjithë vëllimet e këtij autori ku ka shumë personazhe. Rrëfimi bëhet në vetën e parë ose të tretë, si mënyra më e mirë për të qenë pranë lexuesit. Personazhet e tij janë njerëz më se të zakonshëm, që fare rastësisht gjenden brenda një ngjarjeje të caktuar dhe kështu marrin rolin e protagonistit. Personazhet e tij janë njerëz më se të zakonshëm, që fare rastësisht gjenden brenda një ngjarje të caktuar dhe kështu marrin rrolin e protagonistit. Vërtiten ata sa një tregim tek tjetri dhe e gjithë e përbashkëta e tyre, mesa duket qëndron në dy aspekte: E para, në atë vijë të thellë trishtimi që i ndjek si një fill i fortë dhe E dyta, huajësimi siç do të thoshte Bruno Fogelman.

Është një trishtim që nis që me tregimin e parë të vëllimit të parë të autorit, “Agonia”, ku na jepet një njeri që jeton mes jetës dhe vdekjes, ku koha dhe hapësira e kanë humbur nocionin e tyre fizik, por kanë një dimension tepër shpirtëror me të cilin autori e çon personazhin e tij larg, përtej ëndrrës dhe realitetit. Gruaja në jerm është plotësisht e nënshtruar ndaj natyrës, por në të njëjtën kohë, vetë shpirti i saj rebel pohon me forcë të kundërtën. Pikërisht në ato çaste ajo kërkon të njohë vetveten, si të thuash: “të vejë pikat mbi i” për jetën e vet. Ajo vazhdimisht eksploron brenda vetes, por ndërkohë dhe na jep të plotë atë ç’ka ka mbetur prej saj, pa e ditur as ajo vetë, as autori që merr për sipër të na e tregojë, dhe as lexuesi, sa e madhe është, sa më të paarritura, sa më të panjohura dhe sa kërcënuese dhe e huaj është në të vërtetë. Ky tregim është një eksplorim psikologjik i unit njerëzor. E në të njëjtën kohë, ky tregim përçon me forcë idenë e huajëzimit, që e thënë thjesht do të thoshte se njeriu nuk e njeh më vetveten dhe njerëzit e vet, punën e vet, jetën e vet, ashtu siç janë në të vërtetë.

Dhe ky koncept shpaloset tashmë i ndarë në dy personazhe tek tregimi tjetër i këtij vëllimi “Thyerja”. Edhe në momentin që mendon se e di kush është dhe çfarë kërkon, Jeta si më e fortë që është bën shakanë e përhershme, ta merr nga dora. Dhe duket se ajo, Jeta, të bërtet me fjalët e Mefistofelit tek Fausti: “Unë jam shpirti që mohon vazhdimisht. Dhe me të drejtë! Mbasi çdo gjë që krijohet duhet të zhduket, sepse unë jam një pjesë e asaj force, e cila gjithmonë ka për qëllim të keqen dhe gjithmonë krijon të mirën”. E mira e “Thyerjes” është vetëm dashuria pa kufij që shtrihet në kohë. Po ky çift del përsëri, por kësaj here pak më ndryshe tek “Pas shfaqjes” tek vëllimi i fundit “Treni i fundit i metrosë”. Ky tregim, pos atyre vetive që përmendëm për dy të tjerët ka dhe një veçori tjetër tepër të dukshme. Në një farë mënyre, ky mund të quhet edhe tregimi i ndryshimit. Në këtë tregim, shpirti i personazheve si dhe nocionet e tyre për botën që i rrethon janë në lëvizje të përhershme, me një shpejtësi që tillë që të tremb për fundin e pritshëm, për tragjizmin e thellë, që nuk është vetëm i atyre të dyve, por të krijohet ideja se vjen që nga thellësia e kohërave. Edhe në një lidhje në dukje as të qëndrueshme, me një strukturë gati-gati të ngurtë për nga qëllimet e sakta e të pastra që kanë mes tyre, ndryshimi ndodh. 
Panta rhei – Çdo gjë rrjedh, - thotë Herakliti. Po ky ndryshim ndihet edhe tek “Famullitari”, apo “Rrëfimi”, ku personazhet mes huajëzimit, dualizmit të vetvetes gjakojnë me forcë të mbijetojnë në botën që shfaqet armike për ta. Edhe atje, ku mosha duhet ta mundte këtë jetë armike, nuk mundet. Personazhet veprojnë në një kohë kur ndihet ankth në trup e zemër, ankth i luftës për ekzistencë, për mundësinë e zhdukjes ose së paku të vuajtjes së fatkeqësive të shumta. Kohën, ku çdo gjë, ku dhe dashuria gjëja më sublime e njeriut konvertohet lehtësisht në para, ku njeriu tjetërsohet dhe si gjarpri që ndërron lëkurët e tij dhe ai i ndërron dhe kurrë nuk i bën përshtypje, sepse çdo gjë të mirë që mund të kishte pasur më parë o e ka flakur për fare, o e ka platitur thellë në skutat më të thella të shpirtit të tij. Kjo është ajo, që të vret dhe të dëshpëron aq shumë kur lexon “Treni i fundit i metrosë”. Çdo gjë është e ndërlidhur, madje më e afërta dhe më e largëta. Kështu, çdo gjë vepron mbi çdo gjë dhe mbi këto rrethana gjendet baza e shkakësisë së ndërthurur. E pra, personazhe të ndryshme, jetë të ndryshme, mosha të ndryshme, kohë të ndryshme, por që të gjitha konvergojnë në një pikë, në atë parim dialektik që sapo përmendëm. Dashurisë i kushtohen disa nga tregimet e Veizit. Të bie në sy trajtimi seksual i tyre, është një sensualitet që vjen natyrshëm dhe real. Autori është munduar të futet thellë në skutat më të thella të shpirtit njerëzor dhe të shpjegojë të gjithë dridhjet e shpirtit dhe ato të zemrës, duke u përpjekur të na tregojë se ku është ai mekanizëm që e mban gjallë këtë ndjenjë. A është kjo ndjenjë promotori i zhvillimit të vetë qenies njerëzore, apo është vetëm një “sëmundje” kalimtare, a është e vazhdueshme apo është një ndjenjë fatale. Një ndjenjë që e çon personazhin, njeriun, në tragjizëm pa fund, një tragjizëm që është i thellë brenda vetë shpirtit njerëzor, po aq është jashtë tij, ai që dikton tek e fundit ngjarjen. Me gjithë ndonjë rezervë të narracionit, tregimi “Ema’, ndoshta është më i arriri.

Shoqëria njerëzore e kohëve moderne, pra dhe shoqëria shqiptare, pjesë e të cilës është dhe autori, fatkeqësisht e çimenton çdo ditë e më shumë indiferentizmin e saj ndaj ndryshimeve, ndaj kontradiktave që e rregullojnë dhe e shkatërrojnë jetën, ndërthurjes së shumanshme të sendeve dhe të ngjarjeve, deri në atë masë sa gjenden pastaj krejt të papërgatitur kur një dukuri a fenomen shoqëror, “pëlcet”, në formën e një lufte apo një krimi.

Tregimi i shkurtër është “Vrasësi” por rezonanca e tij është dridhëse, gati-gati e pabesueshme. Por për fat të keq është reale. Jo pa qëllim, po i përmend tani tregimet e vëllimit të dytë “Ngrehina e përhumbjes”, sepse edhe në arkitekturën e ndërtimit ky është një vëllim që dallon nga dy të tjerët. Në të, tregimet janë të shkurtra, bile ndonjëherë ke përshtypjen se janë vetëm bocete tregimesh të ardhshme.

Edhe pse jo në mënyrë të dukshme, do të thosha patetike, një shqetësim ndihet, një pyetje që autori në mënyrë indirekte e bën dhe e shtron në çdo tekst të tij: - Ç’është jeta? Njeriu do të dijë se cili është kuptimi i zhvillimit të jetës. Ai do të dijë se çfarë roli luan ai, njeriu, në këtë proces të saj, në këtë segment Kohor e Hapësinor. Që i ka rënë për pjesë për të jetuar, dhe ç’domethënie ka e gjitha kjo për të. Të gjithë personazhet e saporavijëzuar tek “Ngrehina e përhumbjes” e përcjellin këtë pyetje. Autori kërkon të dijë më tepër, do të dijë forcën e saj të thellë, shkakun e saj. Ai pretendon të dijë si është montuar mekanizmi i orës, në çfarë mënyre janë montuar të gjitha rrotat, cili plan është realizuar dhe për çfarë është bërë i gjithë ky mund i madh. Pyetje që nuk e shqetësojnë vetëm listën e personazheve dhe autorin, por çdo njeri që fillon të mendojë për Gjenezën e tij, për Zanafillën. Por autori, një gjë të tillë e pohon fuqishëm: Sado armike paraqitet ajo me të gjithë, në të jemi pjesë e saj dhe bashkëpunojmë për të formuar tërësinë e saj.

Sigurisht që nga të 34 tregimet, jo të gjithë janë të arrirë artistikisht. Diku mungon dialogu, diku është lënë në mes, diku gjuha nuk është në nivelin e duhur, fraza zgjatet pa kuptim, narracioni e dëmton ritmin e brendshëm që duhet ta ketë çdo vepër arti, apo fabulat nuk janë aq të gjetura sepse nuk premtojnë për të qenë me të vërtetë një vepër e mirëfilltë arti, por kjo nuk e dëmton aspak atë qëllim të parë të autorit që të jetë prezent tek lexuesi dhe që ai, pasi ta lexojë të meditojë për të. Dhe proza e Leonard Veizit e arrin këtë.

Ironia e fatit, kur të harrojnë për së gjalli e të nderojnë pas vdekjes

Impresione/ Ca fjalë për monodramën “Lopata e Artë” të dramaturgut Ferdinand Hysi

Foto nga monodrama "Lopata e Artë"

Nga Leonard Veizi

A e meriton një njeri i cili ka punuar të paktën 40 vjet, një çmim mirënjohjeje për kontributin që i ka dhënë shoqërisë? Me siguri që po. Një gjë të tillë nuk e mohon dot kush, sepse çdonjëri prej nesh, që ka punuar e paguar taksat, e meriton një dekoratë mirënjohjeje, edhe në qoftë se ka bërë punë të thjeshta e pa shumë mend, qoftë dhe kur firma i ka rënduar si burrë shteti për fatet e kombit.

Po një varrmihësi, që ka mbuluar disa mijëra bashkëqytetarë të tij në varrezat publike të qytetit, por që në fund fare nuk mban mend në varrin e vet e ka hapur me duart e tij apo ia kanë hapur atë të ndërmarrjes funerale? Ama pyetje. Padyshim punë është dhe kjo. Madje shumë e nderuar.

Por kur këtyre personazheve, u jepet çmimi i mirënjohjes pasi ata kanë vdekur? Se në të gjallë të tyre shiheshin me përbuzje?

Bela e madhe me këto pyetje. Si the more??? Pas vdekjes??? Ah… po, kjo me siguri nuk ka vlerë fare, edhe pse më skeptikët do duan të thonë se një çështje e tillë mund të hajë debat.

Mirëpo në një monodramë, që dramaturgu Ferdinand Hysi e ka shkruar për spektatorë të të gjitha kalibrave, thuhet se pikërisht varrmihësit të qytetit, ditën e tij të vdekjes iu dha çmimi i mirënjohjes në formën e një Lopate Ari. Dhe letrën me motivacion si dhe vetë lopatën e jashtëzakonshme, ia dorëzoi qytetari numër një i kazasë, apo siç thuhet në ditët e sotme; vetë Kryetari i Bashkisë. Nder i madh, jo për gjë.

Ç’është e vërteta lopata dukej e artë. Domethënë e gjitha në ar puro, apo thjeshtë e larë në ar. Këtë detaj autori ka harruar të ta përmendi, por duke ditur si venë gjërat në Shqipëri, mund të hamendësojmë se ajo mund të ishe e lyer dhe me varak. Fundja për një të vdekur ishte. Se, kush është ai kryetar bashkie që varros dy metra thellë një alamet lopate me vlerë të konsiderueshme?! Edhe faraonit më jetëgjatë, me siguri stoli kallpe i kanë futur në sarkofag. E jo më këtij varrmihësit tonë.

Por të kthehemi tek tema dhe mesazhi i saj.

Leonard Veizi dhe Leonard Hamitaj

Me gjithë këtë nder që i bënë, - e që me siguri nuk i bëhet kujtdo, - varrmihësi duhej ta mbyllte gojën e të mos ankohej më. Se boll ishte qarë për dhimbje mesi, kockash e kyçesh. Tani mund të flinte i qetë, bashkë me lopatën e tij, sepse në fund të fundit të gjitha nderet i ishin bërë. Madje ca më shumë, sepse e kishin varrosur me një alamet kostumi që s’e kishte pasur kurrë në jetë dhe për më tepër me këpucë lëkure që as i kishte ëndërruar sa qe gjallë. E si për t’i vënë vulën gjithçkaje, apo siç thuhet në këto raste “qershia përmbi tortë”, rreth qafës i kishin vendosur një papion, gjë që ngjalli xhelozinë e të vdekurve të tjerë, sepse në parcelën e njerëzve dosido na ishte varrosur një VIP.

Ja kësaj i them ceremoni model unë. Se vërtet varrëmihësi në jetën e tij kishte pasur vetëm pantallona të shqyera e pa xhepa, por në botën tjetër shkoi si gjithë të tjerët: i larë, i kollarisur e me ca xhel mbi flokë, sipas modës së fundit.

Mirëpo ja, ndodh e kundërta. Drama mori kthesë. Dhe këtu autori i veprës na habiti ca. Se na kishte bërë për personazh të parë një varrmihës grindavec. Ai jo vetëm që filloi të ankohej sa s’ka më, por e refuzon lopatën të cilën ia kishin varur në qafë. “Me të drejtë”, tha një spektator në plate. Ndoshta me të drejtë. Se edhe po të donte ta shiste te dyqani i sendeve të çmuara, sërish paratë që do fitonte nuk do ta gëzonin. Për më tepër që, ai ishte jetim e pa familje, dhe nuk kishte as të afërm të tjerë që ta gëzonin këtë nder të madh që u bëri Kryetari i Bashkisë. Shkurt: gjithë ai mund kot.

Po le ta ndërpresim pak këtë narracion mbi tekstin dhe le ta shohim dramën nga një aspekt tjetër:

Me një humor fin, me pak sarkazëm e ironi, ca kripë e piper dhe një vijë filozofike mendimi që të shoqëronte gjatë gjithë kohës, spektatori kryeqytetas ndoqi në Sallën e Teatrit Eksperimental pranë ArtTurbina, monodramën e shkruar nga dramaturgu i mirënjohur Ferdinand Hysi: “Lopata e Artë”. Shfaqja në fjalë ishte vënë në skenë dhe interpretuar nga Leonard Hamitaj, një bashkëpunim që erdhi në kryeqytetin shqiptar falë një shoqatë teatrore të kryeqytetit të Kroacisë, “Mërgimtari” i Zagrebit, nga të paktat, - në mos e vetmja, - që po përkrahur fort dramën shqipe. Një natë më parë, e njëjta monodramë ishte ngjitur në skenën e teatrit Petro Marko, në Vlorë, por këtë herë si premierë. Me një lojë mjeshtërore të aktorit Leonard Hamitaj, regjisori, - i cili është po ai vetë, - kishte preferuar që jo si në monodramat klasike, në skenë të bashkëvepronin dhe dy personazhe të tjerë, një femër dhe një mashkull, të cilët duhet u futur herë pas herë në rol e pantonimë, e ç’tensionuan spektatorin, duke bërë në këtë mënyrë dhe mbajtjen gjallë të ritmit, sepse ç’është e vërteta tek monodramat në përgjithësi risku i humbjes së ritmit është i lartë. Dhe kaq sa i përket skenës, sepse dua të rikthehem edhe një herë tek monodrama, që duhet të them se më impresionoi.

Por cili ishte morali i fabulës në më shumë se një orë vepër skenike? Se nuk ka vepër artistike pa një moral, apo jo?

Me siguri autori donte të thoshte se varrmihësit të shkretë do të ishte më mirë t’i kishin rritur ca rrogën për shkallën e vështirësisë së punës, dhe aty nga fundviti t’i jepnin gjithmonë ndonjë shpërblim, sepse me siguri do të ndihej shumë më i vlerësuar se sa me kostumin “alla frënga”, këpucët me shollë, papionin rreth qafës dhe Lopatën prej Ari, një arsenal i tërë luksi me të cilët e kishin futur në gropë, apo në “banesën e fundit” siç thuhet në mënyrë të kulturuar. E meqenëse nuk ishte mësuar me salltanet e të tilla, i gjori varrmihës, pak nga pak i hoqi të gjitha, papionin, xhaketën, këmishën, dhe së fundi pantallonat, duke bërë një skenë striptizmi, por këtë herë jo nën tingujt e “You can leave your hat on” të Joe Cocker-it.

Dhe në fund, kur shumica e spektatorëve mendoi se shkalla e striptizmit do t’ia kalonte dhe skenës së Kim Basinger, aktori Leonard Hamitaj nën lëkurën e varrmihësit e mbajti dorën: “Brekët jo, ato nuk i heq, - tha në fund, - sepse nuk do kuptohet më se çfarë ndryshimi ka mes një njeriu dhe një qeni që nuk ka mbajtur kurrë brekë”. Dhe kjo është të vendosësh pikën mbi “i”, sepse në fund të fundit ka të bëjë me dinjitetin.

E ja, kjo ishte fabula e kësaj radhe të shkruar nga Ferdinand Hysi, autori i më shumë se 40 dramave, një pjesë e madhe e të cilave janë vendosur në skenat e Vlorës, që është dhe dashuria e tij e parë, por dhe të Tiranës e Durrësit. Ndërkohë që vitet e fundit drama e shkruar prej tij e ka kapërcyer kufirin shtetëror për të mbërritur për herë të dytë deri në Zagrebin e Kroacisë.

botuar në:
http://revistapsikologji.com/nga-leonard-veizi-ironia-e-fatit-kur-te-harrojne-per-se-gjalli-e-te-nderojne-pas-vdekjes/?fbclid=IwAR3GDmZUyFhWHs0dFQuAXMPMhdQc-re_XcMWsiy50SvucNFgEDMvurt0uyM
https://americaneye.al/ironia-e-fatit-kur-te-harrojne-per-se-gjalli-e-te-nderojne-pas-vdekjes/