Leonard Olli: Letërsia mbarëkombëtare duhet integruar si një e vetme

Ajo që u mungon shqiptarëve është mjedisi i nevojshëm për të ndjerë dhe shprehur shpirtin e tyre, pasojë e një ambienti tërësisht të politizuar qëllimisht

 

Nga Leonard Veizi

 

Prej ca kohësh elokuenca e tij e të folurit mungon në ekranin e televizorit. Dhe këtu nuk flas për vitet kur fliste nga foltorja e KQZ-së apo e Ministrisë së Brendëshme si një zëdhënës institucioni, por atëhere kur ishte pjesë e emisioneve kulturore aq të ndjekura nga publiku i gjerë. Edhe kultura është ajo që prin...

 ...Sportiv dhe krejt i shpenguar, aspak politik kur flet për gjëra që nuk akanë të bëjnë me të, ai është po aq komod njëkoheshisht. Njohës shumë i mirë i letërsisë botërore por dhe shumë më teper i asaj franceze, për të cilën dhe është diplomuar, me të mund të flasësh në infinit nëse do të hapet një temë mbi Balzakun, Hygoin, apo Patrik Modiano.  Mendon se shqiptarët janë shumë më tepër artëdashës se sa ndjekës të situatave politike. Për këtë ka bindje të plotë, edhe pse në idenë e përgjithshme por krejt sipërfaqësore shumëkush mendon të kundërtën. Gjatë një interviste për gazetën “Fjala” Leonard Olli, gazetar me përvojë të gjatë, por dhe një kritik fort i vlerësuar, flet për çështjen e kulturës kombëtare, ku është dhe si mund të jetë e ardhmja e saj.

 Prej vitesh jeni shkëputur nga gazetaria dhe analiza kulturore, sa ju kanë munguar këto dhe raporti me publikun?

Termi “shkëputje” është pak i ashpër, por sigurisht që ka një distancim dhe kjo për arsye objektive. Të bësh analizë kulturore, ashtu si në çdo fushë, kërkon në radhë të parë një ndjekje shumë të vëmendshme dhe nga shumë pranë të çdo produkti kulturor. Nëse nuk plotëson këtë kusht, natyrshëm nuk mund të flasësh për një kritikë apo analizë profesionale dhe në rastin më të mirë mund të shprehësh një opinion apo ndjesi në raport me elementë të kufizuar. Pa dyshim që më mungojnë, pasi janë pjesë integrale edhe e formimit universitar, por edhe e pasioneve të hershme. Përpiqem me shumë mund të jem gjithmonë pranë tyre. Ndërsa raporti me publikun, sigurisht që të ndikon shumë fort, kryesisht pasi ke provuar që dëshira e publikut për artin dhe kulturën është shumë herë më e lartë në raport me atë që besohet apo shfaqet. Jam shumë i bindur, për këtë pohim. Ajo që u mungon shqiptarëve është mjedisi i nevojshëm për të ndjerë dhe shprehur shpirtin e tyre, pasojë e një ambienti tërësisht të politizuar qëllimisht.

 Sa e keni ndjekur letërsinë e autorë e shqiptarë të viteve të fundit dhe cili është mendimi juaj për zhvillimet e kësaj letërsie?

Sikundër e theksova, gjithmonë jam përpjekur të jem sa më pranë jo thjesht si lexues, por edhe në një qasje sa më profesionale. Në fakt, në një bindjen time modeste, do të doja ta ndaja nëtre grupime letërsinë e kësaj periudhe: letërsia e autorëve që vijuan krijimtarinë e tyre që nga periudha e diktaturës, krijues që rifilluan të shkruajnë apo të shpalosin vlerat e tyre letrare pas ndëshkimit si të burgosur politikë dhe grupimi i autorëve të rinj që krijimet e tyre i patën në liri, pas rënies së diktaturës. Sa i takon subjektit të krijimtarisë së tyre edhe këtu ndesh si tipare kryesore: ngjarje që trajtojnë periudhën e jetës nën diktaturë dhe një pjesa tjetër që trajtojnë fenomenet e jetës postdiktatoriale dhe problematikat e fenomenet sociale në këtë periudhë kohore. Ka prurje shumë interesante dhe vepra shumë cilësore, si në prozë ashtu edhe në poezi. Besoj se ka një prurje të bollshme, por që situata e vështirë ekonomike, konfliktualiteti politik dhe media e “dashurur” marrëzisht me politikën nuk krijojnë aspak një ambient të natyrshëm që kjo krijimtari të njihet, promovohet realisht apo të përthithet nga opinioni i gjerë publik, përjashto paradën e panaireve ku yjet janë politikanët apo gazetarët e njohur shkrues... më pas gjithçka humbet dhe shuhet si drita e muzgut, duke u shijuar nga ata pak që jetojnë me librin. Ndërkohë që mungesa, thuajse totale, e një kritike profesionale pamundëson kategorizimin apo filtrimin e krijimeve letrare. Ky është një fenomen që ka kapluar për fat të keq të gjitha aspektet e artit, kulturës dhe shkencës në vend.

 

A mund të themi se kemi një letërsi kombëtare?

Absolutisht që kemi një letërsi kombëtare dhe të konsoliduar. Ajo që nuk duhet të harrojmë asnjëherë, pasojë e traumave historike që ka kaluar Shqipëria, është që sot kemi një letërsi “mbarëkombëtare”, e cila duhet integruar si një e vetme në kuadër të njohjes dhe studimit. Do e konsideroja këtë element shumë fatlum në kuadrin letrar. Shqipëria është ndoshta, vendi i vetëm në botë që kufijtë e saj i ndan me bashkëkombës që jetojnë në shtete të tjera. Sigurisht që këtu pjesën e luanit e zë Kosova, por nuk duhen anashkaluar edhe autorë që vijnë nga Mali i Zi apo Maqedonia e Veriut. Kjo i jep njëtrajtë shumë origjinale e shumëdimensionale letërsisë shqipe në ditët tona. Sfida e vërtetëështë krijimi i një antologjie të plotë të letrave shqipe, e cila do të mundësonte njohjen e plotë të autorëve shqiptarë, e kryesisht të atyre që diktatura komuniste thuajse i zhduku tërësisht nga historia e letrave shqipe, si në Shqipëri ashtu edhe ndër arbëreshë apo Kosovë. Një anatologjie e cila do të ndante qartazi prozën, poezinë e mbi të gjitha letërsinë gojore, ku veçon Eposi i kreshnikeve apo edhe cikle të tjera rrëfimesh, si një element tejet të rëndësishëm jo vetëm në kuadrin letrar, por edhe atë historik! Për rastin shqiptar kjo ka një rëndësi shumë të madhe në kuadër gjuhësor, pasi kjo letërsi e baladave e gojëdhënave daton që fillimet e shekujve të V-VI, ndërkohë që letërsia e shkruar vjen shumë më vonë. Në këtë kontekst duhet një investim shumë serioz nga strukturat shtetërore, të cilat kanë përgjegjësinë maksimale për të garantuar mbështetjen financiare ndaj studiuesve të fushës, ndërkohë që struktura e studimeve albanologjike duhet të hartojnë plane të qarta pune, të cilat do të përmbushin këtë vakum të madh që kemi në kuadër të studimeve të plota dhe ezauruese të letrave shqip e jo vetëm, në kontekstin historik, socio-kulturor dhe zhvillimeve ndërkombëtare. Duhet një politikë mjaft mirë e rakorduar dhe e unifikuar me Kosovën në këtë aspekt. Dhe meqenëse nuk mund të kemi letra shqip pa gjuhën shqipe jo vetëm ka ardhur koha, por jemi shumë të vonuar në rikonfigurimin e gjuhës letrare, e cila tashmë ndodhet në rënie të lirë. Nuk mund të harrojmë asnjë herë se gjuha është një element që evoluon çdo ditë dhe nevoja e përshtatjes së gjuhës letrare jo vetëm me prurjet e reja, por edhe përfshirja në të e elementëve të gegërishtes, që do të gjykohen nga studiuesit, do të hapte një perspektivë krejt të re.

 Si e vlerësoni raportin e sasisë me cilësinë tek autorët shqiptare?

Nuk mund të thuash që ka një njësi matëse në këtë drejtim. Personalisht i mbetem mendimit që duhen krijuar hapësira të bollshme që të rinjtë të zhvillojnë pasionin e tyre për të shkruar, pasi sa më shumë prurje të ketë aq më shumë rritet mundësia për vepra cilësore.

 A mund të bëhet fjalë për një industri libri në Shqipëri?

Me ulje-ngritjet e veta, por në këto vite mund të themi që është krijuar një“industri” e librit shqip dhe atij të huaj. Sigurisht që edhe kjo industri vuan mungesën e politikave ekonomike dhe stimuluese si çdo fushë tjetër, por është rritur dhe ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në  zhvillimin e letrave shqip apo asaj të përkthyer.

Në Shqipëri çdo botim i huaj paraqitet si një kryevepër. Në fakt si është ky raport?

Nuk duhet të harrojmë që edhe industria e librit, sikundër e thamë më sipër ndjek ligjësitë e tregut global. Madje, do të thosha që në raport me letërsinë e huaj të përkthyer kemi një përparësi, pasi veprat më parë kanë kaluar në filtrin e kritikës globale dhe shtëpitë botuese kanë komoditetin të përzgjedhin. Sigurisht, këtu përfshihen pastaj edhe aftësitë financiare për të blerë të drejtat e autorit dhe përzgjedhja e përkthyesve që janë kosto të mëdha. Në këtë kuadër pa diskutim që ka edhe vepra mediokre, por vepra që qarkullojnë globalisht. Ndërkohë, që në gjykimin tim, e deklaruar edhe publikisht, jo gjithmonë një “best-seller” korrespondon me më cilësorin. Në fund të fundit e thotë fjale vetë: më i shituri...

Për një kohë të gjatë keni punuar si gazetar, madje në sektorin e kulturës. Çfarë i mungon gazetarisë së kulturës sot?

Tregu real i artit dhe kulturës, i cili përcakton edhe nivelet e kritikës dhe gazetarisë. Në një shoqëri, e cila përpiqet të mbijetojë ekonomikisht, në një vend ku varfëria është ulur këmbëkryq dhe nivelet e pagave janë mbi 30% më të ulta edhe se ato të rajonit vështirë të gjesh investitorë që duan të investojnë. Hyj te ata gazetarë fatlumë që pata mbështetjen edhe për një emision të përditshëm dedikuar artit dhe kulturës në TV Klan programi “Tek blloku”, me autorë Albert Dumanin dhe Fatos Riston, por që sot nuk ndesh më asgjë të tillë. Vetëm diçka te TVSH, po shume larg asaj që duhet e kërkohet nga publiku. Rrjedhimisht edhe niveli i gazetarisë në këtë fushë vjen duke u bjerrë...

 A do t’i riktheheni pasionit për publicistikës? 

 Nuk e kam braktisur asnjëherë edhe pse në vitet e fundit ka qenë një publicistikë on-line. Kohët kanë ndryshuar dhe tashmë rrjetet sociale po bëhen përcjellëset më të mira të publicistikës që reagon shpejt në kohë dhe që botohet direkt nga media on-line... Në fakt shtypi i shkruar për vetë kufizimin që ka në aspektin e kohës së botimit apo edhe “përzgjedhjes”që bën nuk arrin të përballojë fluksin e opinioneve.