Rudi Erebara: Në stendat e botës, letërsia shqiptare e vetme dhe pa mbështetje

Nga Leonard Veizi

Proza e tij deperton thellë, në një autopsi me prerje cezariane, ku organet e trupit derdhen pamëshirshëm mbi tryezë. Dhe ai na tregon me radhë funksionet e secilit prej tyre, si funksionon veshka, si pastron mëlçia e pankreasi, për të kaluar pompa e motorit zemër, por pa harruar funksionet e zorrës së trashë. Është një autopsi ndaj regjimit të kaluar ku boshti kryesor dhe vetë detajet përpëjnë hartën e Shqipërisë rrethuar me tela gjembi e njerëz që bënin art në terrenin e mbyllur e me pak oksigjen...

 ...Për fat ai nuk di t’i “bjerë nga Kina”. Gjerat i thotë troç, dhe atëherë kur të tjerët mundohen t’i rrëshqasin përgjegjësisë apo të bëjnë pak hile me gjëra që janë të dukshme e s’kanë nevojë të mbulohen. Letërsia shqiptare në botë ka mbetur jetime e sa për krijimtarinë brenda vendit, të pas viteve ’90, ai është i mendimit se është prodhur masivisht një letërsi e tekst post-traumë. E megjithëse shkrimtarët kanë mbetur si jetimë, ndërsa shteti e levat e tij nuk bëjnë asgjë për të rritur lexushmërinë, sërish ai ka bindjen e patundur se letërsia e pas 1990-s është shumë herë më lart në përgjithësi, se ajo që dikur mbështetej në shtyllat e realizmit socialist. Në një intervistë për gazetën “Fjala”, shkrimtari i talentuar Rudi Erebatra, dhe po aq i talentuar si përkthyes e gazetar, rrëfen për jetën e tij brenda kornizës që quhet letërsi.

 

Jeni mbajtës i disa çmimeve, herë si shkrimtar e herë si përkthyes. Në fakt, sa vlen për ju një çmim letrar?

Jam vlerësuar me 2 çmime Kult, për përkthimet që kam sjellë në shqipe nga gjuha angleze dhe 1 çmim të panairit të librit. 3 çmime për veprën letrare, njëri 1991, me rastin e 1-vjetorit të lëvizjes studentore, të Shoqatës Rini e Artit, për poezinë “Shtëpia” dhe në konkursin poetik Migjeni çmim të parë më 1991, të dytë në vitin 1993. Çmimi më i madh më erdhi njëzet e ca vite më vonë, Çmimi Europian për Letërisë, që e japin Shoqata e shkrimtarëve të Evropës, Shoqata e librarëve të Evropës, Shoqata e Botuesve të Evropës, brenda se cilës është edhe Shoqata e botuesve shqiptarë, nën presidencën e zotit Petrit Ymeri. Çmimet letrare janë vërtet shumë të rëndësishme për t’i dhënë jetë e shtysë letërsisë e kulturës në përgjithësi. Nuk është e nevojshme që të gjithë çmimet të jenë Everestë që arrihen vetëm nga pak e admirohen nga të gjithë. Këtë bota moderne e ka kuptuar me kohë, aq sa e ka tepruar deri në kulm, kur jepet nga një çmim për të gjithë pjesëmarrësit në konkurse. Jo. Çmimi është i rëndësishëm, si ilaç vetëbesimi më e fundit fare për një autor të ri. Si një honorar i nevojshëm, për një shkrimtar. Si një pikë referimi për një lexues e botues. Edhe e fundit si një vlerësim kritik pa fjalë.

 

“Çmimi evropian i letërsisë” është një çmim ndërkombëtar që ju e keni marrë në vitin 2017. Çfarë përfituat prej tij?

Ky çmim në një kuptim më ndryshoi jetën. Kisha 14 vjet që nuk kisha dalë nga Shqipëria, kur shkova në Bruksel të marr çmimin. Ajo dalja pa vizë m’u duk magjike. Pastaj nga dalja pa vizë, më ra të takoja personalitete të qeverisë evropiane dhe si i thonë një fjale të pinim nga një gotë verë franceze e të bënim një muhabet vendçe me shkrimtarë evropianë. Shumë miqësorë të gjithë. Shumë të thjeshtë. Kur mendon pompozitetin prej kauçuku të ministrave tanë, të vjen të ikësh natën me not. E mori fjalën ministri i Kulturës, i cili atë vit ishte grek, edhe tha: Sivjet Evropa e bashkuar arriti të krijojë 22,2 miliardë euro me librin, me synimin që në 2018 të rritemi me 14%. Kjo më bëri shumë përshtypje. E nisi me shifrën që tregonte sa e donin evropianët librin. Sa paguanin për librin. Sa i rëndësishëm ishte libri për ta.

Që dola nga Shqipëria ishte përfitimi i parë, kishte edhe një honorar të mirë çmimi, edhe ftesa që marr çdo javë pa pushim për një konferencë letrare apo panair libri diku në botë. Shumë janë për takime në Angli apo vende të tjera, ku ne nuk shkojmë dot pa vizë. Ftesë më erdhi për kumtesë në Panairin e librit evropian në Panama, madje edhe në Meksikë. Po janë disa rrugë të cilat unë nuk kam mundësi t’i ndjek të gjitha. Por ama janë aty. Pastaj, përmes mikut dhe botuesit tim, Gëzim Tafa, shtëpia botuese Ombra GVG, më kanë ardhur pareshtur kërkesat për të drejtën e autorit, shpesh nga dy-tri shtëpi botuese nga e njëjta gjuhë. U mora me këtë proces në 2017-n me ethe të kapnim afatet e caktuara nga EU për ndihmat financiare që kërkonin shtëpitë botuese për ta përkthyer e botuar librin tim, edhe ndodhi që disa i kapën këto fonde. Unë nga e drejta e autorit, marr një shifër krejt modeste, (që të shuajmë ndonjë xhelozi), por shtëpitë botuese që përkthejnë edhe botojnë librin tim, kanë shifra domethënëse. Edhe pasi arrita të lidh kontrata të rregullta me shtëpitë botuese, e para ishte bullgare, e me radhë, italiane, hungareze, polake, kroate, turke, franceze, spanjolle, doli problemi i përkthyesve. Shumica e shtëpive botuese më thanë se i qenë drejtuar Ministrisë sonë të Kulturës për të gjetur përkthyes, por pa rezultat. Kështu që bëra edhe shkrimtarin, edhe agjentin edhe avokatin, edhe përkthyesin, derisa më në fund ia dola me sukses të kem kontrata të kryera në tri gjuhe. Edhe kjo ndodhi vetëm sepse shtëpitë botuese, italiane “Mimesis”, e cila boton “Epika e yjeve të mëngjesit”, në javën e parë të nëntorit, “Paraxenes meres”, shtëpia botuese greke, e cila ia doli përpara të gjithëve ta nxjerrë në panairin e librit në Frankfurt dhe shtëpia botuese spanjolle “Ginger Ape”, e cila permes komunikimit dje më sqaroi se libri del nga shtypi në fillim qershori të vitit tjetër, i gjetën vetë përkthyesit. Shtëpia botuese hungareze, përpara një dhjetëditëshi më nisi një mesazh, se nuk të kemi harruar Rudi, por nuk kemi përkthyes. Dua të kujtoj lexuesin, se Shoqata e Botuesve Shqiptarë me president Petrit Ymerin, ishin përfaqësuesit e vetëm që erdhën nga Shqipëria ditën kur jepeshin çmimet evropiane. Të gjithë shkrimtarët e tjerë fitues, u shoqëruan të marrin çmimin, nga ministrat e kulturës së vendeve nga vinin, nga ambasadorët e tyre në Bruksel edhe në Evropë, disa edhe nga agjentët e botuesit.

 

Epika e yjeve të mëngjesit", është romani juaj i cili po botohet në disa gjuhë të huaja. Ishte një sukses i lehtë apo i vështirë?

“Epika e yjeve të mëngjesit”, nisi me titullin “Korniza”. Meritën për titullin e ka Gëzim Tafa. Ai e hodhi si ide përpara se ta nxirnim librin në shtyp, edhe unë iu riktheva pak ditë ta tonoja nën këtë titull, si një homazh për piktorin shqiptar Edison Gjergo. Libri më mori një vit ta shkruaj, edhe takime me njerëz që kanë jetuar në moshë të rritur atë periudhë. Kam takuar për fat, edhe të vetmin kryetar të Sigurimit të Shtetit të mbetur gjallë, gjallë në kuptim i papushkatuar, i cili më shpjegoi diçka që mund të duket e thjeshtë, por është me shumë rëndësi. Gjithë shteti shqiptar i diktaturës ishte Sigurimi i Shtetit. Përkthimi i librit nisi me shumë shpresë, pasi lidha kontrata me shtëpi botuese, shpesh më duhej të zgjidhja e të bëja kërkime për shtëpitë botuese të huaja, të cilat më vinin përmes Ombra GVG. Pastaj pati një periudhë heshtjeje. Tani pas 3 vjetësh kontratat sikur morën sërish rrymë, edhe u ndezën. Më duket se e kam shpjeguar pak më sipër, por duhet të theksoj se ne jemi shumë të papërgatitur nga ana e administrimit të një procesi botues. Letërsia shqiptare vetëm për traditë edhe fat vazhdon të endet nëpër libraritë e botës, krejt e pambështetje. Nuk e kuptoj se çfarë bëjnë me fondet që hidhen për librin. Letërsia e pas 1990-s, është në shkretëtirë. Nisma individuale, si pagure uji.

 

Shkrimtar, gazetar dhe përkthyes, në cilin nga shtratet do të ndiheshit më i sigurt dhe cilin do të kishit më prioritar?

Përkthimin e kam bërë për rrogë. Nuk del kurrë sa një rrogë sigurisht. Por deri tani i kam 22 tituj të përkthyer. Nuk e di nëse mund të përdoret termi siguri. Siguri do të thotë të jetosh me letërsi dhe prej letërsisë. Ndryshe nuk ka asnjë siguri. E vërteta është se të gjithë shkrimtarët e botës një periudhë të jetës kanë pasur raporte me punën jashtë letërsisë. Hamej, muratorë, peshkatarë e biznesmenë, por janë kthyer në mënyrë profesionale në letërsi. Këtu te ne nuk kemi një shkrimtar të vetëm që rron pas 1990-s me letërsi. Nëse do të shfrytëzoja pyetjen, i bie po, shtrati ku kemi llocur.

 

Sa i angazhuar jeni që veç punëve tuaja, t’i kushtoni kohë dhe leximit të letërsisë artistike?

Kam lexuar ketë vitin e fundit sa për plotësim për vitet e tjera. Kur përkthen për ditë nuk ke më fuqi të lexosh. Dhjetë orë përkthim, nuk të lenë më kohë e fuqi. Ndodhi edhe protesta për mbrojtjen e teatrit kombëtar, e cila më mori shumë energji e kohë e më la pas në njëfarë mënyre me punën time e me leximet. Po kthehem.

 

Në çfarë nivelesh është letërsia shqipe, 30 vjet pas daljes nga skema e socrealizmit?

Këtë nuk di ta them, sepse unë jam lexues. Edhe si lexues nuk kam një panoramë të saktë të niveleve. Realizmi socialist ishte një fabrikë që punësonte njerëz me rrogë të shkruanin. Këta njerëz që shkruanin për realizmin socialist, paguheshin sa të jetonin me rrogën e punës, njëlloj si inxhinierët, veterinerët etj. Përkushtimi i tyre ndaj letërsisë së formatit ishte maksimal në një kuptim. Nuk mund të kemi krahasim nivelesh në këto kushte. Sot kemi një përmbytje me tituj, numër i cili është i papërballueshëm për një institucion e jo më për një njeri. Si njeriu që kalon një traumë të rëndë me jetën në prag të vdekjes, shqiptarët deshën të shprehen masivisht. Ta nxirrnin si të thuash të keqen nëpër libra. Edhe pjesa më e madhe e kësaj letërsie ashtu është, një tekst post-traumë. Si e tillë, siç e kemi parë, nuk po funksionon. Tirazhet zbresin përherë e më poshtë. Shkurt, e vërteta është se pas 1990-s, letërsia shqipe nuk e ka një Kadare, por ama nuk e ka as investimin as lexuesin për të pasur një Kadare. Në krahasim të përgjithshëm letërsia e pas 1990-s është e pakrahasueshme me atë të bërë nën diktaturë. Nuk mund të bëhet asnjë krahasim. Letërsia e pas 1990-s është shumë herë më lart në përgjithësi, jo në mesatare.

 

Situata e pandemisë dhe e karantinës së detyruar, si e rregulluat kohën tuaj për të qenë sa më efektiv?

Unë gjatë karantinës kam dalë për ditë. Maskë kam mbajtur vetëm një herë, në një rast brenda. Koha iku kot. Dëgjova që Ministria e Kulturës kishte nxjerrë një biçim programi letërsia e kovidit. Gjë më lejfeniste nuk më kanë dëgjuar veshët. Ja kjo është gjendja në të cilën ndodhet investimi në kulturë. Nuk mendoja se do të hasja në jetë një nismë kaq debile, sa letërsia e kovidit.

 

Për së fundi ka pasur një debat në lidhje me raportin e përkthimit të veprave letrare nga një gjuhë e huaj. Mendoni se qarkullojnë tituj të cilët kanë nevojë të rishikohen si përkthime, pasi kanë pasaktësi?

Gjuha zhvillohet. Librat që kemi lexuar ne përpara 40 vjetësh, fëmijët e sotëm nuk i kuptojnë fare, as si fjalë. Në të gjithë botën normale, ka mbi 5 përkthime për një vepër. Dramat e komeditë, shpesh përkthehen rishtas kur vihen në skenë. E di që ka një betonizim të idesë se veprat e përkthyera nga mjeshtrit e mëdhenj të përkthimit, janë sublimisht jashtë çdo diskutimi, por kanë qenë për kohën tonë. Ndoshta duhet ta kërkojmë fajin që nuk lexojnë sot të rinjtë, pikërisht se nuk e kuptojnë gjuhën që kuptonim ne. Edhe sot kemi të rinj që dinë nga dy gjuhë që në shkollë të mesme. Kemi gjysmën e popullsisë që rron jashtë dhe është dygjuhëshe. Nuk diskutoj pasaktësi. Diskutoj vepra të tëra të përkthyera në një gjuhë të tejkaluar, e cila ka kaluar nën presën e censurës gjatë diktaturës. Mendoj se kemi shumë punë për të bërë, por a do të bëhet kjo punë, nuk e di. Sepse është një punë që nuk paguan, edhe kur nuk paguan, nuk quhet më punë.

 

Me çfarë po merreni konkretisht?

Përktheva Makbethin, edhe po punoj me Hamletin.