“I zhdukur”
Nga Leonard Veizi
Në
kanalin e vetëm shtetëror shqiptar rreth vitit 1985 u transmetua një film i
dubluar në gjuhën italiane, nën titullin: “U zhduk një njeri”. Asokohe filmat
zakonisht piratoheshin nga RAI me gjithë siglën e kanalit. Por kjo ishte një
çështje e vogël për palën italiane, të cilët e mbyllnin një sy për vendin e
vogël që ndodhej përballë Barit. Praktika ishte e njohur se në Shqipëri mund të
transmetoheshin edhe filma amerikanë, por vetëm atëherë kur bëhej fjalë për
“çjerrjen e maskës” së vendit imperialist, dhe kur flitej për atë që cilësohej
si degjenerimi dhe degradimi i shoqërisë. Për tema të tilla edhe regjimi e mbyllte
njërin sy, ndërsa telespektatori shqiptar mund të shihte ndonjë film që nuk
kishte mundësinë ta shihte nga RAI.
Filmi
“U zhduk një njeri” u transmetua me idenë propagandistike të një dëshmie mbi
praktikat e dhunshme që Shtetet e Bashkuara favorizonin për më tepër kur bëhej
fjalë për interesat e veta. Dhe kjo kishte të bënte me ndërhyrjet në punët e
brendshme në një shtet tjerët, qoftë dhe duke stimuluar një grusht shteti...
...“Missing”
apo “I zhdukur”, është një film dramatik biografik amerikan i vitit 1982 me
regji nga Kosta Gavras mbështetur mbi një skenar të shkruar nga vetë Gavras dhe
Donald E. Stjuart. Fabula ishte përshtatur nga libri “The Execution of Charles
Horman: An American Sacrifice” ose i ardhur në shqip si “Ekzekutimi i Çarls
Horman: Një sakrificë amerikane” i botuar në vitin 1978. Autori Thomas Hauzer e
ribotoi përsëri librin e tij në vitin 1982 por këtë herë nën titullin “I
zhdukur”.
Libri
Libri
bën fjalë për zhdukjen e gazetarit 31 vjeçar amerikan Çarls Horman, si pasojë e
grushtit të shtetit kilian të vitit 1973, i cili rrëzoi Presidentin socialist Salvador
Allende të zgjedhur në mënyrë demokratike. Stili autorial i Hauzer është
dokumentar dhe publicistik, i karakterizuar nga një rrëfim i detajuar dhe i
mirë-dokumentuar i ngjarjeve. Në libër dhe në film thuhet se grushti i shtetit
në Kili u mbështet nga Shtetet e Bashkuara, por qeveria amerikane nuk e pranoi
asnjëherë një gjë të tillë.
Tomas
Hauzer, - i lindur më 27 shkurt 1946 në Nju Jork Siti, SHBA, - bëri debutimin e
tij si shkrimtar në 1978 me “Ekzekutimin e Çarls Horman”. Libri bazohet në
fakte dhe kërkime të mundimshme, ku Hauzer përdori intervista, dokumente dhe
dëshmi për të bashkuar historinë e zhdukjes dhe vrasjes së Çarls Horman gjatë
grushtit të shtetit kilian të vitit 1973. Kritika thotë se stili i tij
karakterizohet nga qartësia dhe objektiviteti, autori i shmanget përfundimeve
të shpejta apo shprehjes së drejtpërdrejtë të mendimeve personale. Në vend të
kësaj, ai i lë faktet të flasin vetë, duke u dhënë lexuesve një pamje sa më të
plotë dhe të pafiltruar të rrethanave tragjike dhe kontekstit të trazuar
politik në Kili në atë kohë. Hauzer e strukturon punën e tij në një mënyrë që e
udhëheq lexuesin përmes ngjarjeve komplekse, duke ofruar si kontekst historik
ashtu edhe detaje specifike rreth përfshirjes së individëve dhe institucioneve
të ndryshme në çështjen Horman. Stili i tij i saktë dhe analitik i lejon
lexuesit të kuptojnë jo vetëm atë që ndodhi, por edhe pse ndodhi, duke vënë në
pah bashkëfajësinë dhe neglizhencën e aktorëve ndërkombëtarë, përfshirë
qeverinë amerikane.
Gruaja
e Horman, Xhois dhe babai, Ed Horman bashkëpunuan me Hauzer në librin që
përshkruan fatin e Çarls dhe kërkimin e familjes së tij për të zbuluar të
vërtetën në Kili. Ai u nominua për një çmim Pulitzer dhe u përshtat si filmi i
Kosta Gavras “Missing”. Libri argumenton se Horman, mund të ketë zbuluar
aksidentalisht prova të përfshirjes së SHBA-së dhe mund të jetë ekzekutuar me
dijeninë e SHBA-së. Horman u rrëmbye dhe u vra sepse pa dashje zbuloi se forcat
amerikane si CIA dhe Komanda Jugore, ishin të përfshira në përmbysjen e
presidentit të majtë, Allende.
Filmi
“Missing”
u transmentua për publikun amerikan më 12 shkurt 1982. Ky film pati mjaft vlerësime
nga kritikët. Në film luajnë Xhek Lemon, Sisi Speisek, Melani Meiron, Xhon
Shei, Xhanis Rul dhe Çarls Siofi.
Filmi
u shfaq premierë në Festivalin e Filmit në Kanë të vitit 1982, ku u nderua
bashkërisht me Palmën e Artë, ndërsa Lemon fitoi çmimin për aktorin më të mirë.
Sisi
Speisek u zgjodh për të portretizuar Xhois Horman. Xhois deklaroi se ndihej e
shqetësuar se cili do të ishte rezultati i filmit dhe i kërkoi regjisorit Kosta
Gavras të ndryshonte emrin e saj në film nga Joyce në "Beth Horman"
për t'u distancuar.
Filmi
mori katër nominime në çmimet e 55-të të Academy Awards; Filmi më i
mirë, aktori më i mirë, për Lemon, aktorja më e mirë, për Speisek dhe fitoi për
skenarin më të mirë të adaptuar.
I
vendosur kryesisht gjatë ditëve dhe javëve pas zhdukjes së Hormanit, filmi
shqyrton marrëdhënien midis gruas së Hormanit, Bethit dhe babait të tij
Edmundit dhe kërkimin e tyre të mëvonshëm për të gjetur Çarlin.
Filmi
krijoi polemika të rëndësishme në Kili dhe u ndalua gjatë diktaturës së Augusto
Pinoçet; as Kili dhe as Pinoçet nuk përmenden me emër, edhe pse qytetet kiliane
Viña del Mar dhe Santiago janë në film.
Ngjarja
Ed
Horman, një biznesmen konservator nga Nju Jorku, mbërrin në Kili për të kërkuar
djalin e tij Çarli, një gazetar që u zhduk gjatë ditëve të grushtit ushtarak të
shtetit. Ed takon nusen e tij, Beth, me të cilën ka një marrëdhënie të
tensionuar dhe ata debatojnë për politikën. Ed fajëson pikëpamjet radikale
politike të djalit dhe nuses së tij për zhdukjen e Çarlit, ndërsa Beth fajëson
qeverinë amerikane. Ed përdor lidhjet e tij për t'u takuar me zyrtarë të
ndryshëm qeveritarë për të zbuluar të vërtetën rreth zhdukjes së djalit të tij.
Në
kohën e grushtit të shtetit, Çarl Horman kishte qenë në qytetin turistik të
Viña del Mar pranë portit të Valparaíso, një bazë kyçe për puçistët amerikanë dhe
kilianë. Zyrtarët amerikanë spekuluan në atë kohë se Horman kishte qenë viktimë
e "paranojës kiliane".
Gati
një muaj pas vdekjes së Hormanit, vendndodhja e trupit të tij supozohet se
ishte e panjohur për zyrtarët amerikanë. Megjithatë, më vonë u konstatua se ai
ishte ekzekutuar më 19 shtator dhe eshtrat e tij ishin varrosur brenda një muri
në stadiumin kombëtar, pas së cilës trupi u transferua në një morg në
kryeqytetin kilian. Një gazetar i dytë amerikan, Frenk Teruxhi, pati një fat të
ngjashëm.
Ndërsa
heton, Ed zbulon se ambasada amerikane nuk është aq e dobishme sa ai priste dhe
dyshon se ata fshehin informacione për Çarlin. Së bashku, ai dhe Beth mësojnë
se SHBA-të kishin shumë interesa në vend që u rritën nga grushti i shtetit dhe
pasojat e tij, dhe se shumë zyrtarë ushtarakë ndihmuan Pinoçet. Ndërsa Ed
zhgënjehet me qeverinë amerikane, ai fillon të respektojë punën që Beth dhe
Çarli po bënin, dhe ai dhe Beth pajtohen. Kur ata marrin prova që Çarli u vra
nga junta dhe se SHBA-të e lejuan të ndodhte, ai u thotë zyrtarëve të
ambasadës: "Unë falenderoj Zotin që jetojmë në një vend ku mund të futim
ende në burg njerëz si ju!"
Filmi
përfundon me një postscript që thotë se, pas kthimit të Edit në Shtetet e
Bashkuara, ai mori trupin e Çarlit shtatë muaj më vonë, duke e bërë të pamundur
një autopsi dhe se një padi e mëvonshme kundër qeverisë së SHBA u hodh poshtë.
Ai shton gjithashtu se Departamenti i Shtetit mohon përfshirjen e tij në
grushtin e shtetit të Pinoçet.
Padia
Në
vitin 1983, një vit pas daljes të filmit, filmi dhe libri i Thomas Hauser “The
Execution of Charles Horman” u hoqën nga tregu i Shteteve të Bashkuara pas një
padie të ngritur kundër Kosta Gavras dhe Universal Pictures. Nathenial Devis,
ambasadori i Shteteve të Bashkuara në Kili nga viti 1971 deri në 1973, ngriti
një padi prej 150 milionë dollarësh për shpifje kundër regjisorit dhe studios,
pavarësisht se nuk ishte përmendur drejtpërdrejt në film. Një gjykatë
përfundimisht hodhi poshtë padinë e Davis. Pas kësaj filmi u ripublikua nga
Universal në 2006.
Epilogu
Libri
dhe filmi pretendojnë se zbulimi që bëri Çarl Horman mbi bashkëpunimin e SHBA-ve
në grushtin e shtetit kilian, çoi në arrestimin, zhdukjen dhe ekzekutimin e tij
të fshehtë. Bashkëfajësia amerikane në grushtin e shtetit u konfirmua më vonë
në dokumentet e deklasifikuara gjatë administratës së Klintonit.
Në
qershor 2014, një gjykatë kiliane vendosi se autoritetet amerikane kishin
luajtur një rol "themelor" në vrasjen e Horman. Në janar 2015, dy ish-zyrtarë
të inteligjencës kiliane u dënuan në Kili për vrasjen e Çarls Horman dhe Frenk
Teruxhi.
No comments:
Post a Comment