Njeriu, kafsha më çnjerëzore ndaj njeriut

Nga Leonard Veizi

Njeriu ka zgjedhur një ditë të vitit për të kujtuar mbrojtjen e kafshëve, për t’u ndalur e për të folur për të drejtat e tyre. Por, paradoksalisht, ende nuk ka gjetur një ditë për të reflektuar mbi mbrojtjen e vetvetes – të njeriut nga vetë njeriu. Dhe ndoshta kjo është plagë më e thellë se çdo padrejtësi tjetër.

Natyra njeh rregulla të thjeshta. Ajo ka pajisur çdo krijesë me instinktet e veta të mbijetesës. Fjala vjen: një luan vret vetëm për të ngrënë. Pasi ha, shtrihet e fle dhe për një kahë të gjatë nuk është më kërcënim derisa uria ta zgjojë sërish. Në këtë cikël të thjeshtë jetese nuk ka as tepri, as etje për të shuar diabetin, as lakmi: vetëm nevojë. Një instinkt për të mbijetuar.

Por njeriu është ndryshe. Ai nuk njeh kufi. Ushqehet tri deri në pesë herë në ditë. Pi birra, raki e verë sa ai mban kandari. Por oreksi i tij nuk shuhet me kaq.

Përtej ushqimit, njeriu kërkon pasuri, pushtet, kontroll. Dhe kur i ka të gjitha këto përsëri kërkon diçka që nuk e ka. Ec e ta gjesh.

Pyetja që vjen më pas është e thjeshtë: Çfarë i duhen një njeriu Një Miliard dollarë në bankë? Sepse ai mund te jetoje normalisht edhe me 10-20 dollarë në ditë. Këto shifra, që nuk kanë më lidhje me nevojën, tregojnë lakminë e tij të pangopshme. Çfarë mund të bësh me Një Miliard, që nuk i bën dot me Një Milion? Vecc në do të ngresh një anije kozmike personale e të vish vërdallë në orbitë, si Juri Gagarini.

Historia e dëshmon këtë më qartë se çdo fjalë. Perandorët e lashtë nuk mjaftoheshin me kufijtë e sundimit të tyre: Aleksandri i Madh kërkonte të pushtonte botën e njohur; Cezari marshoi përtej kufijve; perandorët nga gjithfarë vendesh e bashkim kombësish ngrinin ushtri për të shtuar territor. Shekulli i njëzetë e çoi këtë anë çnjerëzore te njeriut në përmasa industriale: luftëra për hegjemoni, jo për bukë. Sot, në epokën e globalizimit, absurditeti vazhdon. Disa grumbullojnë pasuri miliardëshe, ndërsa miliona njerëz vuajnë urinë dhe mungesën e ujit të pastër.

Sidoqoftë, ka një të vërtetë që sakrifikon të gjitha arritjet materiale: pasuria, - sado zero të ketë prapa një Një-sh, - nuk e blen jetën. Mund të shtosh ca ditë, të blesh shërbime mjekësore më të shtrenjta, mund ti krijosh vetes komoditete dhe privilegje, por nuk mund ta mposhtësh vdekjen... dhe kur je multimiliarder. Mund ta zgjasësh pak kohën, por nuk e bën të përjetshme. Edhe nëse zotëron gjithë arin e botës, kufiri i trupit dhe kohës mbetet i pandryshueshëm. Jetëgjatësia ka limitet e veta — në praktikë, shumica e njerzve arrijnë të jetojnë rreth tetëdhjetë e pak vjet; edhe nëse jeton deri në 90, ky është një fund i mundshëm ku mundësitë për të shijuar jetën zbehen. Njeriu i moshuar pak a shumë shikon botën me kufizime, shpesh i mbytur në monotoninë e ekraneve dhe kujtimeve të largëta, jo duke përjetuar më intensitetin e rinisë.

Ky kontrast është thelbësor.

Ndërsa kafsha pjesë e ekuilibrit të natyrës vret për nevojë, njeriu vret shpesh për dominim; ai nuk ndërton thjesht për të jetuar më mirë, por për të pasur më shumë se tjetri. Dhe në qoftë se synimi i pasurisë është të sfidojë vdekjen, gënjeshtra bëhet më e madhe: pasuria shton përmasa, por nuk mëson kufirin. Kjo e bën njeriun rrezikun më të madh për veten, shoqërinë dhe planetin.

Ndonjëherë, të mendosh për kufijtë e jetës dhe absurditetin e akumulimit të pafund duhet të na kthejë tek një pyetje etike: për çfarë po punojmë dhe për kë? Nëse qëllimi është thjesht të grumbullojmë të mira materiale të konvertuara në para, atëherë humbasim thelbin e jetës. Nëse, përkundrazi, mësojmë të vendosim kufij moralë dhe të vlerësojmë kohën e përbashkët, mund të ndryshojmë drejtimin e këtij instinkti destruktiv.

Njeriu është me të vërtetë një kafshë çnjerëzore, jo vetëm nga dhuna që kryen, por sepse, ai ka tendencën ta kthejë shtëpinë e tij një varrezë, për atë që nuk mund ta blejë: kohën, mirësinë, dhe çastet e thjeshta të një jete të vërtetë.

Monika Belluçi, ikona e elegancës dhe artit

 

Nga Leonard Veizi

 

Ka emra që, sapo shqiptohen, evokojnë jo thjesht një figurë, por një përvojë të tërë estetike dhe emocionale; një prej tyre është Monika Belluçi. Ajo nuk është thjesht një aktore apo një modele, por një muze moderne, frymëzimi i së cilës e ka origjinën thellë në traditën e artit dhe bukurisë italiane. Përmes syve të saj, bota ka parë një reflektim të gjallë të shkëlqimit dhe misterit që e ka karakterizuar kinematografinë dhe modën, duke e kthyer elegancën mesdhetare në një gjuhë universale.

 

Nga kodrat e Umbrias në yllin botëror

1964 shënoi fillimin e këtij rrugëtimi magjepsës. Në qetësinë dhe gjelbërimin e kodrinave të Umbrias, në Città di Castello, lindi Monika Ana Maria Belluçi, një emër që shumë shpejt do të shndërrohej në një nga ikonat më të mëdha të kinemasë botërore. Me një bukuri që tingëllon si një jehonë e thellë e kohës, Bellucci nisi rrugëtimin e saj artistik në pasarelat e modës, ku statura dhe tiparet e saj klasike u krahasuan menjëherë me figurën e përkryer të Rilindjes Italiane. Megjithatë, bukuria e saj nuk mbeti kurrë thjesht sipërfaqësore; ajo ishte një portë drejt artit. Belluçi e shndërroi atë në një gjuhë të rafinuar aktrimi, ku estetika bashkohej me forcën e ndjeshmërisë dhe thellësinë psikologjike të personazheve.

 

Miti i gjallë i kinemasë

Hyrja në botën e kinematografisë ishte një kalim i natyrshëm, një ftesë e destinacionit për të shkëlqyer në ekranin e madh. Në një karrierë që i kalon tre dekada, Belluçi ka lënë një shenjë të pashlyeshme, duke u spikatur me role të guximshme, intensive dhe të paharrueshme. Ajo interpretoi në filma italianë, amerikanë dhe francezë.

Kujtojmë performancat e saj te "Bram Stoker’s Dracula" në vitin 1992, ku shkëlqeu me praninë e saj mistike, dhe sidomos te "Malèna" prodhim i vitit 2000, ku portretizoi me mjeshtëri fuqinë shkatërrimtare dhe jetëdhënëse të bukurisë në kohë lufte. Role të tjera si ato te "Tears of the Sun" i vitit 2003, "The Passion of the Christ" i vitit 2004, dhe roli magjepsës në sagën e Xhejms Bond te "Spectre" i vitit 2015, e konfirmuan statusin e saj si një aktore me diapazon të gjerë.

Roli i saj në trillerin francez "L'appartement" i vitit 1996, e çoi atë në një famë shumë të madhe pasi fitoi ekuivalentin francez të një nominimi për Oscar.

 

Bukuria mesdhetare

Me dhjetëra nominime dhe tre çmime si aktorja më e mirë protagoniste, Belluçi u kurorëzua jo vetëm si një artiste e kompletuar që di të balancojë komercialen me artin, por edhe si një simbol i përjetshëm i sofistikimit dhe bukurisë autentike mesdhetare. Për publikun, kritikën dhe historinë e kinemasë, Monika Belluçi mbetet një mit i gjallë, ku takimi i artit, ndjeshmërisë dhe bukurisë fizike arrin të sfidojë kohën, duke lënë pas një trashëgimi që do të vazhdojë të frymëzojë breza.

Nadine Gordimer, zëri i ndërgjegjes kundër apartheid-it

Nga Leonard Veizi

 

Ajo e shndërroi letërsinë në një akt rezistence të papërkulur. Sepse nuk ishte thjesht një shkrimtare. Nadine Gordimer ishte ndërgjegjja e një kombi të plagosur. Ndaj ajo derdhte shpirtin e një kombi të ndarë mbi letër. Në çdo faqe të saj, arti nuk ishte luks, por domosdoshmëri; fjala nuk ishte stoli, por thirrje. Me letërsinë e saj ajo u dha zë atyre që apartheid-i përpiqej t’i bënte të padukshëm...

 

...Çmimi Nobel në Letërsi i vitit 1991, – pikërisht më 3 tetor - nuk ishte thjesht shpërblim për mjeshtërinë e saj prozatore, por njohje e guximit moral. Gordimer nuk mbylli sytë para padrejtësisë. Me penë të mprehtë dhe një ndjeshmëri të thellë njerëzore, ajo zbërtheu kontradiktat e Afrikës së Jugut, duke i shndërruar dilemat private në kauza universale lirie. Romane si “My Son’s Story”, e vitit 1990 apo e ardhur në shqip si “Historia e birit tim” dhe “Crimes of Conscience”, e vitit 1991 që vjen në shqip si “Krime ndërgjegjeje”, tregojnë me forcë se si racizmi nuk vret vetëm trupin, por plagos shpirtin e një kombi. Gordimer i bëri lexuesit të shohin se pas çdo ligji çnjerëzor, fshihet një dramë intime; se pas çdo shtypjeje politike, qëndron një zemër e thyer.

 

Rrugëtimi

Ajo lindi më 20 nëntor 1923 në Springs, një qytet minatorësh afër Johanesburgut, në një familje me rrënjë të përziera: i ati, emigrant hebre nga Letonia, dhe e ëma, me origjinë angleze. Që fëmijë, ajo ndjeu kontrastet e mëdha të vendit të saj – privilegjet e të bardhëve dhe margjinalizimin e shumicës me ngjyrë. Këto përvoja të hershme e ushqyen ndjeshmërinë e saj letrare.

Ajo botoi tregimin e parë në moshën 15-vjeçare, dhe që atëherë fjala u bë arma e saj. Shumë prej librave të saj u ndaluan nga censura e regjimit të apartheid-it, por kjo nuk e ndali. Përkundrazi, e forcoi. Gordimer besonte se shkrimtari nuk duhet të rrijë i mënjanuar, por të përballet me kohën dhe vendin ku jeton.

Ajo ishte gjithashtu e angazhuar politikisht: një mbështetëse e hapur e Kongresit Kombëtar Afrikan dhe një mike e ngushtë e Nelson Mandelës, të cilit i qëndroi pranë edhe gjatë burgosjes së tij të gjatë. Në kohë kur ishte e rrezikshme të flisje kundër regjimit, Gordimer e bëri këtë pa kompromis.

 

Vlerësimi

Në më shumë se gjysmë shekulli krijimtarie, Gordimer fitoi 31 çmime ndërkombëtare dhe u njoh si një nga zërat më të fuqishëm të prozës moderne. Por mbi të gjitha, ajo mbeti një ndërgjegje morale, e bindur se shkrimtari duhet t’i thotë shoqërisë së tij të vërtetën, pa frikë dhe pa u përkulur.

Akademia Suedeze e përshkroi atë si “një autore që, përmes shkrimeve epike me përmasa të mëdha, ka qenë një përfituese dhe përçues i realitetit të Afrikës së Jugut”. Dhe vërtet, Nadine Gordimer mbetet një kujtesë e gjallë se arti i vërtetë nuk është thjesht estetikë, por në thelb një ndërgjegje morale.

Ajo u shua më 13 korrik 2014, në moshën 90-vjeçare, duke lënë pas një trashëgimi letrare që vazhdon të frymëzojë breza të tërë. Zëri i saj ende kumbon, si dëshmi se letërsia mund të ndryshojë historinë.

Riçërd Heris, nga zemra e gjelbër e Irlandës në panteonin e kinemasë

Nga Leonard Veizi

Zëri i tij ishte si gurët e lashtë të Irlandës, i thellë, i trazuar dhe me një jehonë historie. Prania e tij, një stuhi e fshehur pas një shikimi penetrues. Riçërd Heris nuk ishte thjesht një aktor; ai ishte një forcë e natyrës, një poet me një shpirt renegat që e hodhi veten plotësisht në çdo rol, duke lënë pas një rrugë zjarrtë personazhesh të pavdekshëm. Nga zemra e Limerik-ut, ai u ngrit si një Feniks, duke sfiduar konvencionalitetin dhe duke gdhendur me pasionin e tij një trashëgimi që kapërcen thjesht ekranin...

 

...Ai nuk luajti role; ai jetoi jetë, nga udhëheqësi i hekurt Oliver Kromuell te mençuria e qetë, por madhështore, e perandorit Marcus Aurelius, dhe më pas në krahët e ngrohtë të magjistarit të dashur, Albus Dumbledore. Dhe të mos harrojmë rolin e tij potent si neurologu Xhonathan Çambërlin, tek filmi “Kryqëzimi Kasandra”, apo “The Cassandra Crossing”, ku interpreton perkrah Sofia Loren. Historia e tij është një himn për aktorin e vërtetë, atë që guxon të jetë i jashtëzakonshëm, duke e bërë çdo shfaqje në ekran një dhuratë të paharrueshme për botën.

Dhe sot mund të thuhet për të se: Riçërd Heris ishte një aktor i talentuar dhe i pamatur me talentin e tij, ose një burrë i madh i kinemasë britanike.

 

Fillimet në teatër

Riçërd Heris u lind më 1930 në Limerik, Irlandë. Ai hyri në historinë e kinemasë si një nga aktorët më karizmatikë dhe të fuqishëm të brezit të tij. Përveç karrierës së shkëlqyer, ai ishte një personalitet që la gjurmë si në art, ashtu edhe në jetën publike

Përpara se të bëhej i njohur globalisht si “Cromwell”, Heris filloi karrierën e tij në Londër dhe ishte një figurë kyçe në Teatrin “Royal Court”. Kulmi i tij i parë i madh në kinema erdhi me filmin "This Sporting Life" më 1963, ku ai interpretoi Frank Meçin, një lojtar regbie të ashpër dhe të trazuar. Ky rol i dha atij Çmimin për Aktori Më i Mirë në Festivalin e Filmit në Kanë dhe nominimin e parë për Oscar si Aktori Më i Mirë. Ky film, i cili eksploroi klasat shoqërore dhe pasionin e dhunshëm, e vendosi Heris si një nga figurat kryesore të lëvizjes Britanike të "Free Cinema" apo Kinemasë së Lirë.

 

"MacArthur Park"

Përveç nominimeve si Oscar dhe Golden Globe si aktor, Harris fitoi një popullaritet të madh edhe si këngëtar. Hiti i tij më i madh ishte kënga "MacArthur Park" e vitit 1968, shkruar nga Xhimi Ueb. Ky disk, i cili ishte i pazakontë për gjatësinë dhe kompozimin e tij orkestral, u bë një sukses i madh në mbarë botën dhe i solli Harris një nominim “Grammy”. Ky aspekt tregon një dimension tjetër artistik, atë të një interpretuesi me zë të thellë që guxoi të kalonte kufijtë e zhanreve.

 Familja në kinema

Talenti i Richard Harris vazhdon të jetë i pranishëm përmes djemve të tij. Dy nga djemtë e tij, Xherëd Heris, i njohur për rolet në “Chernobyl”, “The Crown” dhe Xhemi Heris, janë gjithashtu aktorë të njohur dhe të respektuar, duke dëshmuar ndikimin e tij të thellë artistik dhe trashëgiminë e aktrimit brenda familjes.

 

Marcus Aurelius

Në fund të karrierës së tij, Harris pati një rilindje të jashtëzakonshme. Interpretimi i tij i perandorit filozof Marcus Aurelius në epikun "Gladiator" (2000) i dha atij nominimin e dytë për Oscar si Aktori Më i Mirë. Ky rol shërbeu si një kurorëzim simbolik, duke bashkuar madhështinë e tij skenike me urtësinë e qetë.

Më pas, ai i dha një prekje unike dhe të dashur personazhit të Albus Dumbledore në dy filmat e parë të sagës Herri Poter. Pavarësisht se ishte i sëmurë, ai pranoi rolin, siç thuhet, pasi mbesa e tij kërcënoi se nuk do t'i fliste më nëse refuzonte!

 

Epilogu

Trashëgimia e tij, e ndërtuar mbi talentin e pakompromis, shpirtin rebel dhe një dashuri të zjarrtë për artin, mbetet si një dëshmi se aktorët më të mëdhenj janë ata që guxojnë të jenë më shumë sesa thjesht interpretues – ata janë historianë, filozofë dhe poetë të jetës njerëzore. Ai vdiq në vitin 2002, në moshën 72 vjeçare, por zëri i tij vijon të jetë i gjallë në kinemanë botërore.

Vëllai i Gjestit

Nga Leonard Veizi

 

Ai ishte Eldioni, por mediat online e kthyen në “vëllain e Gjestit”. Sepse të jesh vëllai i Gjestit nuk është pak, qoftë në të mirë, qoftë në të keq.

Eldionin e njihnin shumë më pak njerëz, edhe pse një herë kishte dalë në televizor si “vëllai i Gjestit”. E njihnin vetëm shokët e shkollës aty në Pavlan të Pejës, fqinjët dhe ndonjë tjetër më tej se kaq.

Por Gjesti, këngëtar dhe qëndrestar i pashembullt — për 184 ditë ngujimi në dy spektakle të ndryshme televizive me të njëjtin emër, - u bë fort i njohur në të gjithë botën shqiptare. Që do të thotë: e njihnin shqiptarët e Kosovës, ata të Shqipërisë, të Maqedonisë, të Malit të Zi, shqiptarët e Greqisë dhe ata të diasporës. Të paktën dhjetë milion vetë. Dhe kjo do të thotë se je i famshëm.

Ndaj Eldioni nuk mund të ishte më vetvetja, pikërisht në ditën më të keqe të jetës së tij: atë të aksidentit fatal që ia mori jetën. Prej atij çasti, ai pushoi së ekzistuari si Eldion Kelmendi dhe u ngrit në pjedestal si “vëllai i Gjestit”.

Kjo kishte të bënte me famën. Sepse nuk u tha kurrë në mediat sociale se ndërroi jetë Eldion Kelmendi, 15 vjeç. Kjo ndodhi vetëm në shpalljen zyrtare. Ndërsa mediat sociale konsideruan se “vdiq vëllai i Gjestit”. Dhe bashkë me lajmin e dhimbshëm, individualiteti të thjeshtë të njërit iu bashkangjit emri i famshëm i tjetrit.

Ja kështu media luan rolin e vet. Sidomos kur ajo del nga kontrolli. Siç paralajmërohet se një ditë inteligjenca artificiale do të dalë nga kontrolli i njeriut dhe do të bëhet varrmihësi i tij, po kështu edhe mediat kanë dalë prej kohësh nga kontrolli dhe varrosin përditë: të vdekurit që e lënë këtë botë dhe të gjallët që janë në shënjestë. Pa mëshirë. Sepse në lojë është një fakt i vetëm, i ftohtë dhe i pamëshirshëm: klikimet. Dhe klikimet gjenerojnë para. Dhe për para, njeriu vret njeriun, po aq sa edhe vëllai vret vëllain dhe po aq i biri vret babanë.

Mediat kapën klikimet që mungonin; ngritën imazhin në zenith. Transmetuan Gjestin duke qarë, duke u përshëndetur me Eglin, duke pritur ngushëllimet e Luisit.

Një celular sot vlen më shumë se një kalë: “Një kalë! Jap gjysmën e mbretërisë për një kalë!” bërtiste Rikard III, në fushën e betejës së Bosuorthit. Dhe sot kali i betejës është një celular.

Po Eldioni…?

Ai ishte aty, por vetëm për shkak të vetes. Ai prodhoi miliona klikime, jo se iku nga kjo botë në lulëzim të rinisë — vetëm 15 vjeç — por sepse ishte vëllai i Gjestit. Kjo kishte rëndësi. Dhe shqiptarët shkuan në varrim, jo për të përqafuar Gjestin dhe familjarët e tronditur të të ndjerit, por për të fotografuar ngjarjen. Sepse sot gjithçka është në fokusin e lentes së aparatit fotografik.

Ky dokumentim kaloi përtej kufirit të njerëzores. U kthye në çnjerëzor.

Por ndoshta dhe kjo nuk ka rëndësi. Më e rëndësishmja është fatura e xhiros totale. Në fund të fundit, të vdekurit janë me njëri-tjetrin në botën e tyre, ashtu si të gjallët janë mes njëri-tjetrit në botën e pangopësisë.

Dhe thënia e vjetër e Heraklitit,/ më erdhi sot ndër mend për dreq:

“Te fjeturit janë bashkë në botë,/ kurse të zgjuarit janë veç.”

Kështu do të shkruante në vargjet e tij edhe Ismail Kadare, dikur. 

Xhimi Hendriks, vdekja e kitaristit universal

Nga Leonard Veizi

 

Në skenë ai dukej sikur vinte nga një botë tjetër. Gishta që vallëzonin mbi tela si flakë të gjalla, kitarë që klithte, qante dhe fluturonte bashkë me shpirtin e tij. Xhimi Hendriks nuk ishte thjesht një muzikant – ai ishte vetë zëri i një brezi që kërkonte liri, revoltë dhe dashuri. Tingujt e tij shponin qiellin e tronditur të viteve ’60, duke e kthyer elektricitetin në poezi dhe dhimbjen në himn. Dhe megjithëse jeta e tij u shua në kulmin e shkëlqimit, zjarri që ndezi nuk u fik kurrë...

 

...Më 18 shtator 1970, në Londër, u shua një nga yjet më të shndritshëm të historisë së muzikës: Xhimi Hendriks. Ai ishte vetëm 27 vjeç kur vdekja e befasishme i ndërpreu rrugën, duke e futur përgjithmonë në klubin e artistëve të mallkuar që nuk jetuan gjatë, por ndezën epoka.

 

“Rolling Stone”

Revista “Rolling Stone” e ka shpallur “kitaristin më të madh të të gjitha kohërave”. Në listën e saj të famshme, ai qëndron mbi gjigantë si Erik Klepton, Xhimi Peixh, Kit Riçards, Xhef Bek, Bi.Bi. King apo Çak Beri. “Hendriks bëri që ideja jonë mbi muzikën rok të shpërthente. Ai nuk e luajti vetëm kitarën – ai e shpiku sërish atë”, do të thoshte kitaristi Tom Morello, duke përmendur interpretimet tronditëse të “Mjegullë e purpurt” (Purple Haze) apo versionin elektrik të “Himnit Amerikan” (The Star-Spangled Banner) në Udstok.

 

Nga Sietëll në Londër

Xhejms Marshall Hendriks lindi më 27 nëntor 1942 në Sietëll. Në moshën 13-vjeçare mori në dorë kitarën e parë akustike, duke zbuluar se ajo do të ishte gjuha e tij e vërtetë. Shkollën e la herët dhe hyri në ushtri, por nuk u përshtat kurrë me jetën ushtarake. Shumë shpejt u zhyt në botën e muzikës, duke shoqëruar grupe bluzi si kitarist anonim.

Nju Jorku ishte stacioni i parë i madh, por Londra do ta shndërronte në legjendë. Atje u bë “Xhimi” dhe formoi grupin Eksperienca e Xhimi Hendriksit, me Noel Redding në bas dhe Miç Mitçell në bateri. Shpejt, publiku britanik e kuptoi se kishte përpara një muzikant që po ndryshonte vetë ligjërimin e rokut.

 

Shpërthimi i talentit

Albumet “A je me përvojë?” (Are You Experienced?, 1967) dhe “Boshti: Trim si dashuria” (Axis: Bold as Love, 1967) e ngritën në piedestalin e artit modern, duke e shndërruar në ikonë të një gjenerate që kërkonte liri dhe revolucion. Performancat e tij ishin rituale të zjarrit: kitarë të përplasura, tinguj që imitonin shpërthime, britma të elektrizuara. Hendriks nuk thjesht këndonte, ai i fliste botës përmes kitarës.

 

Errësira e fundit

Megjithatë, pas lavdisë fshihej një shpirt i brishtë. Droga, tensionet me menaxherët dhe marrëdhëniet e trazuara e shoqëronin gjithnjë. Natën e 17 shtatorit 1970, në apartamentin e tij në Noting Hil, mori pilula gjumi që i përkisnin të dashurës së tij, Monika Daneman. Në mëngjes u gjet pa ndjenja, i mbuluar nga të vjellat. Në spital nuk mundën ta ringjallnin. Ishte 27 vjeç.

 

Trashëgimia

Xhimi Hendriks mbeti një meteor që dogji qiellin vetëm për pak vite, por shënjoi përgjithmonë mënyrën se si e mendojmë kitarën, rok-un dhe lirinë artistike. Vdekja e tij nuk e shuajti dot, përkundrazi, e ngriti në pavdekësi. Sot, çdo akord i tij është kujtesë e gjallë se arti i madh nuk njeh kufij kohe.

“Kalimi i Uashingtonit në Delaware”, tabloja monumentale e Muzeut Metropolitan në Nju Jork

 

Nga Leonard Veizi
 
Nëse dikush e ka provuar ndonjëherë atë ndjesi të papërshkrueshme, atë çast kur ndalon para një vepre arti dhe harron kohën, hapësirën, dhe madje edhe vetveten, atëherë e kupton se për çfarë flitet... 

...Në sallën gjigante të Muzeut Metropolitan të Nju Jorkut, mes një heshtjeje thuajse të shenjtë, drita e zbehtë thekson hijet e një kryevepre, e cila të përpin me gjithë stuhinë, akullin dhe frymën e saj heroike. Është tabloja monumentale “Washington Crossing the Delaware”, vepra e Emanuel Leutze-s, e cila qëndron për më shumë se një shekull, jo thjesht si një pikturë, por si një frymë, një ikonë e gjallë e mitit themelues të Shteteve të Bashkuara. Ky nuk është thjesht një imazh, por një histori e pikturuar, një legjendë e skalitur në telajo që vazhdon të flasë me zemrat e atyre që e shohin.
 
Një çast që ndryshoi historinë
Tabloja sjell në telajo një nga episodet më dramatike të Luftës për Pavarësi: natën e Krishtlindjes, më 25 dhjetor 1776, kur gjenerali George Washington vendosi të kalonte lumin Delaware me trupat e tij. Ishte një manovër e rrezikshme, mes acarit dhe stuhisë, për të befasuar trupat gjermane hesiane në Trenton, New Jersey. Ky sulm i papritur rezultoi fitimtar, duke i dhënë moral dhe shpresë një ushtrie të lodhur dhe një populli të dyshimtë mbi fatin e kauzës së tyre.
 
Heroi mbi barkë
Në qendër të tablosë, Washington qëndron drejt mbi një barkë të vogël, i veshur me uniformë blu dhe mantel të kuq, duke sfiduar erën dhe dallgët. Përreth tij, radhë njerëzish shtyjnë dhe rremojnë mes akullit të ngrirë. Çdo figurë në barkë është simbolike: një afro-amerikan, një burrë me origjinë indigjene, fermerë, ushtarë të thjeshtë – të gjithë së bashku, si një mozaik i kolonive që do të formonin shtetin e ri.
Ndriçimi i pikturës, që çan terrin e natës dhe shpërthen në agim, është metaforë e shpresës dhe e lindjes së një kombi.
 
Një mit më shumë se një dokument
Edhe pse madhështore, tabloja nuk është e saktë në hollësi historike. Barkat e përdorura atë natë ishin shumë më të mëdha, akulli në lumë nuk ishte i shpërndarë siç e ka vizatuar piktori, ndërsa flamuri i përdorur – ai me yje e shirita – ende nuk ekzistonte në atë formë në vitin 1776. Megjithatë, këto pasaktësi janë të qëllimshme: Leutze nuk synonte të bënte një kronikë, por një alegori heroike, një epikë vizuale që të ngjallte frymëzim.
 
Një pikturë evropiane për një ëndërr amerikane
Emanuel Leutze (1816–1868), me origjinë gjermane, por i lidhur ngushtë me Amerikën, e pikturoi këtë vepër në Düsseldorf, Gjermani, në vitin 1851. Në atë kohë, pas dështimit të revolucioneve liberale të vitit 1848, Leutze shpresonte që tabloja e tij të frymëzonte idealet e demokracisë, jo vetëm në Amerikë, por edhe në Evropë.
Një version i parë i tablosë u dogj gjatë bombardimeve të Berlinit në vitin 1942, por ky version i dytë u soll në SHBA dhe u ble nga Muzeu Metropolitan në vitin 1897.
 
Madhësia dhe rëndësia
Me përmasa gjigante – rreth 3.8 metra e lartë dhe 6.5 metra e gjerë – kjo pikturë dominon hapësirën ku ndodhet. Vizitorët shpesh mbeten të shtangur përballë saj, jo vetëm për madhështinë fizike, por edhe për ndjesinë e epopesë që përcjell. Ajo është një udhëtim në kohë, një rikthim në çastin kur një komb ende i papërtërirë vendosi fatin e vet me guxim.
 
Një ikonë e pavdekshme
Sot, “Washington Crossing the Delaware” nuk shihet vetëm si një vepër arti. Ajo është një ikonë e identitetit amerikan, një mit i vizatuar në telajo, ku historia, legjenda dhe patriotizmi bashkohen në një tablo të vetme. Nëpërmjet saj, vizitorët e Muzeut Metropolitan përjetojnë jo vetëm një pikturë, por edhe një pjesë të shpirtit të kombit amerikan.
 
Epilog
Historia e kombeve nuk ndërtohet vetëm mbi data, beteja dhe dokumente, por edhe mbi mitet dhe simbolet që u japin frymë brezave. Tabloja e Leutze-s është dëshmi se si arti ka fuqinë të shndërrojë një episod ushtarak në një narrativë të pavdekshme, në një kujtesë të përbashkët që frymëzon edhe pas dy shekujsh. “Washington Crossing the Delaware” na kujton se kombet e mëdha nuk mjaftohen vetëm me fakte, por i lartësojnë faktet në simbole, për t’i dhënë historisë së tyre kuptim, vazhdimësi dhe madhështi.

Robert Redford, eleganca e fundit e kinemasë amerikane

Nga Leonard Veizi

 

Një superaktor si Robert Redford do t’i mungojë botës prej tani. Por vetëm fizikisht. Sepse, me testamentin e tij artistik, ai ka lënë dhjetëra filma ku ka veshur petkun e personazheve të ndryshëm, e megjithatë, në secilin prej tyre ishte gjithmonë ai vetë: Robert Redford…

 

…Në epokën e tejmbushjes dhe të tejkalimeve, ku Hollivudi prodhon pafund yje të përkohshëm, Robert Redford mbetet një ikonë që i tejkalon kufijtë e kohës. Ai nuk ishte vetëm një aktor i bukur, por një personalitet kompleks – aktor, regjisor, producent, themelues i Festivalit të Filmit “Sundance” dhe aktivist i palodhur. Arti i tij nuk ishte vetëm interpretim, por një formë jetese dhe një testament kulturor që do të mbetet i gjallë për dekada.

 

Ylli i padiskutueshëm i ekranit

Redford hyri fuqishëm në historinë e kinemasë me role që sot janë klasike: “Butch Cassidy and the Sundance Kid” i vitit 1969 dhe “The Sting” i vitit 1973. Ai mishëroi figurën e aventurierit modern, të mençur e të guximshëm, duke fituar publikun me një magnetizëm të natyrshëm. Në “All the President’s Men” prodhuar në vitin 1976, Redford u shndërrua në simbol të gazetarisë investigative, duke interpretuar me finesë rolin e Bob Woodward në zbërthimin e skandalit Watergate.

 

Regjia dhe arti i rrëfimit intim

Në vitin 1980, me filmin “Ordinary People”, Redford debutoi si regjisor dhe fitoi menjëherë Oscar-in për regjinë më të mirë. Filmi tregoi ndjeshmërinë e tij për dramat e brendshme të jetës familjare dhe shënoi nisjen e një karriere regjisoriale që do të sillte vepra të tjera me ndikim, si “A River Runs Through It” i vitit 1992 dhe “The Horse Whisperer” i vitit 1998. Ai solli në ekran një estetikë të pastër, të lidhur ngushtë me natyrën dhe me dramën njerëzore.

 

“Sundance”, streha e kinemasë së pavarur

Në vitet ’80, Redford krijoi Festivalin e Filmit “Sundance”, i cili shumë shpejt u bë qendra më e rëndësishme për kinemanë e pavarur amerikane dhe ndërkombëtare. Ai u dha hapësirë regjisorëve të rinj dhe zërave alternativë që përndryshe do të mbeteshin jashtë industrisë së madhe. Sot, “Sundance” është një institucion që mban gjallë frymën e artit të lirë dhe të guximshëm.

 

Angazhimi shoqëror dhe mjedisor

Përtej ekranit, Redford ishte një zë i fuqishëm për mbrojtjen e natyrës dhe për kauzat shoqërore. Ai përdori famën e tij jo vetëm për artin, por edhe për të ngritur vetëdijen mbi çështje të rëndësishme të mjedisit. Kjo e bëri jo vetëm një aktor të madh, por edhe një qytetar të angazhuar.

 

Testamenti i fundit i një artisti

Edhe në moshë të thyer, Redford vijoi të sfidonte veten. Në “All Is Lost” i vitit 2013, ai mbajti i vetëm peshën e një filmi të tërë, duke dëshmuar se arti i tij nuk kishte humbur asgjë nga forca dhe intensiteti. Karriera e tij është një trashëgimi e pasur që bashkon artin, humanizmin dhe angazhimin.

 

Epilogu

Robert Redford do t’i mungojë botës vetëm fizikisht. Sepse me dhjetëra filma dhe dhjetëra personazhe të paharrueshme, ai la pas një testament të pashlyeshëm. Në secilin rol, në çdo regji dhe në çdo iniciativë kulturore, qëndronte i pranishëm ai vetë – me të njëjtën elegancë, të njëjtën forcë dhe të njëjtën thjeshtësi. Një ikonë që nuk shuhet.

Oriana Fallaci, gruaja që sfidoi fuqinë me penë dhe zemër

Nga Leonard Veizi

 

“Të thuash atë që mendon është të bësh politikë. Të thuash atë që ndjen është të bësh letërsi.” Ky citim, që thuhet se është ndoshta më i famshmi thënë prej saj, ishte si një pasqyrë e shpirtit të zjarrtë, që jehon si një testament i jetës së saj tokësore…

 

…Më 15 shtator 2006, bota humbi zërin e një gruaje që nuk njohu kurrë frikën. Në moshën 77-vjeçare, në Firencen e saj të dashur, ajo mbylli sytë, duke lënë pas një boshllëk të madh. Nuk ishte thjesht një gazetare; ajo ishte një forcë natyrore. Me fjalën e saj të mprehtë dhe guximin e saj legjendar, ajo bëri të dridheshin diktatorë, presidentë dhe vetë ideologjitë. Ajo ishte ndërgjegjja e botës, një zë që refuzoi të mbulohej nga heshtja, edhe kur heshtja do të kishte qenë më e lehtë, më e sigurt. Vdekja e saj nuk shënoi vetëm humbjen e një shkrimtareje, por të një luftëtareje të së vërtetës, fryma e së cilës do të jetojë përgjithmonë në faqet e librave të saj.

 

Fëmijëria dhe formimi

Lindi më 29 qershor 1929, në Firence, Itali. Që në moshë të vogël, Oriana u përfshi në lëvizjen antifashiste gjatë Luftës së Dytë Botërore, së bashku me babanë e saj. Ky kontakt i hershëm me idealet e rezistencës dhe lirisë do të ndikonte thellë në gjithë jetën dhe veprën e saj si gazetare dhe shkrimtare.

 

Karriera si gazetare

Filloi si korrespondente lufte në vitet ’50 dhe ’60, duke raportuar nga zonat më të nxehta të botës: Vietnami, Lindja e Mesme, India, Pakistani dhe Amerika Latine.

Punoi për gazetat më të njohura italiane, përfshirë L’Europeo dhe Corriere della Sera.

Gjatë gjithë karrierës së saj, shkrimet e Fallaci-t kanë nxitur debate mbi çështjet e pushtetit, identitetit dhe gjendjes njerëzore, duke e bërë atë një figurë polarizuese në diskursin bashkëkohor.

 

Intervistuesja që i vuri përballë të gjithë

Oriana nuk ishte thjesht gazetare. Ajo ishte një ndër intervistueset më të frikshme dhe më të respektuara të shekullit XX.

Stili i saj ishte i drejtëpërdrejtë, shpesh provokues, dhe nuk pranonte përgjigje të vakëta. Intervistat e saj ishin më shumë ballafaqime – duela mes mendimit të lirë dhe pushtetit.

Ajo intervistoi disa nga figurat më të fuqishme të kohës, përfshirë:

-Henry Kissinger, i cili më vonë e quajti intervistën me të “gabimin më të madh të karrierës”.

-Golda Meir, kryeministren e Izraelit.

-Yasser Arafat, liderin palestinez.

-Willy Brandt, kancelarin gjerman.

-Ayatollah Khomeini, të cilit, gjatë intervistës, i hoqi shaminë tradicionale për ta sfiduar mbi rolin e gruas në Iran.

-Muammar Gaddafi, Indira Gandhi, Ariel Sharon, Federico Fellini, dhe shumë të tjerë.

Krijimtaria

Përveç gazetarisë, Fallaci shkroi disa libra me ndikim të madh, si:

“Lettere a un bambino mai nato” (Letër një fëmije që nuk lindi) – një reflektim i thellë mbi nënësinë, abortin dhe jetën.

“Un uomo” – roman kushtuar dashurisë së saj, Aleks Panagulis, disidentit grek që ishte aktiv në luftën kundër Regjimit të Kolonelëve, i cili u torturua për përpjekjen për të vrarë diktatorin Georgios Papadopulos.

“La rabbia e l’orgoglio” (Zemërimi dhe Krenaria, 2001) – një libër që ndezi debat të gjerë për qëndrimet e saj kundër islamizmit radikal dhe multikulturalizmit në Evropë.

Kjo vepër e fundit, e shkruar pas sulmeve të 11 Shtatorit 2001, ndau opinionin publik: për disa, ajo ishte një profete që paralajmëroi për rreziqet e fundamentalizmit; për të tjerë, një zë që ushqente frikë dhe paragjykim.

 

Vitet e fundit dhe vdekja

E sëmurë nga kanceri, Oriana Fallaci kaloi vitet e fundit të jetës në izolim të vetëzgjedhur, larg vëmendjes publike, por jo pa shkruar. Ajo refuzoi të kërkonte falje për qëndrimet e saj dhe mbeti besnike ndaj bindjeve deri në fund.

Vdiq më 15 shtator 2006, në Firence, aty ku kishte lindur.

 

Trashëgimia

Oriana Fallaci është një figurë që nuk mund të klasifikohet lehtë. Ajo ishte një luftëtare e fjalës së lirë, një feministe e pavarur, një kritike e heshtjes intelektuale, dhe një shkrimtare e guximit dhe ndjeshmërisë. Për disa, ajo mbetet heroina e lirisë së shprehjes; për të tjerë, një figurë kontestuese, që sfidoi me vetëdije kufijtë e korrektësisë politike.

Por një gjë është e padiskutueshme: ajo nuk kaloi në këtë botë pa lënë gjurmë.

Vdekja misterioze e Lin Biao-s dhe 7 versionet e ngritura nga Ismail Kadare

 

13 shtator 1971

 Nga Leonard Veizi

 

Ka ngjarje që historia i shënon jo vetëm si fakte, por si mistere të pashpjegueshme, të mbuluara me mjegull, thashetheme dhe heshtje zyrtare. Vdekja e Lin Biao-s është një prej tyre. Ajo nuk është vetëm fundi i një njeriu të fuqishëm, por edhe shëmbëlltyra e një epoke ku asgjë nuk ishte e sigurt, ku realiteti dhe propaganda ngatërroheshin qëllimisht. Për këtë arsye, Ismail Kadare, me syrin e shkrimtarit, nuk kërkon të japë një version përfundimtar, por ngrit një mozaik versionesh, ku e vërteta dhe trillimi shkrihen bashkë, si vetë natyra e pushtetit totalitar....

 

...Më 13 shtator 1971, ndodhi një nga episodet më enigmatike të historisë moderne të Kinës komuniste: vdekja e Lin Biao-s, njeriu që konsiderohej pasardhësi i Mao Ce Dunit.

Aksidenti ajror ndodhi në orën 3 të mëngjesit më 13 shtator 1971. Të gjithë personat në bord të një avioni “PLAAF Hawker Siddeley Trident”, përfshirë Lin Biao-n dhe disa anëtarë të familjes së tij, humbën jetën kur avioni u përplas në territorin mongol.

Lin Biao ishte Marshalli i Ushtrisë Çlirimtare Popullore, i vetmi Nënkryetar i Partisë Komuniste të Kinës, një nga strategët kryesorë të fitores komuniste gjatë Luftës Civile Kineze, dhe më pas u bë arkitekt i kultit të Mao Ce Dunit gjatë Revolucionit Kulturor. Në vitin 1969, ai u shpall zyrtarisht si pasardhësi i Mao-s, duke e konsoliduar pozitën si njeriu i dytë më i fuqishëm në Kinë.

Por marrëdhëniet mes tij dhe Mao-s u tensionuan shpejt. Dyshimet për ambiciet e Lin-it, së bashku me frikën e këtij të fundit se mund të eliminohej, çuan në një situatë të pasigurt. Sipas versionit zyrtar të Partisë Komuniste Kineze, Lin Biao përgatiti një grusht shteti të koduar me emrin “Projekti 571”, i cili u zbulua dhe dështoi.

Më 13 shtator 1971, Lin Biao, bashkëshortja e tij Ye Qun dhe djali i tyre Lin Liguo, - i cili ishte një oficer i lartë i Forcave Ajrore - u përpoqën të arratiseshin nga Kina me avion drejt Bashkimit Sovjetik. Avioni u rrëzua në Undurkhaan të Mongolisë, ku mbetën të vrarë të gjithë pasagjerët dhe ekuipazhi.

Rrethanat e vdekjes së tij mbeten të errëta. Nuk është vërtetuar nëse avioni u rrëzua për shkak të mungesës së karburantit, defekteve teknike, apo nëse u sabotua qëllimisht. Ka edhe teori që thonë se Lin Biao nuk u nis fare nga Pekini, ose se u vra përpara se të arratisej.

Pas vdekjes, regjimi e shpalli Lin-in “tradhtar” dhe “armik të partisë”. Figura e tij u fshi nga historiografia zyrtare për dekada me radhë, ndërkohë që misteri i vdekjes së tij vazhdon të ngjallë debate edhe sot.

 

Kadare dhe romani Koncert në fund të dimrit

 

Në romanin “Koncert në fund të dimrit”, botuar në vitin 1988, Ismail Kadare prek një nga misteret më të mëdha të historisë komuniste të shekullit XX: vdekjen e Lin Biao-s.

Në libër, rrëfehet se:

Një version është ai i publikuar nga autoritetet kineze: Lin Biao kishte organizuar një grusht shteti, dështoi dhe tentoi të arratisej drejt Bashkimit Sovjetik, por avioni i tij u rrëzua në Mongoli.

Një version thoshte se Lin Biao, pas zbulimit të një grushti shteti të koduar, kishte hipur në avion me të shoqen dhe të birin për të ikur drejt Moskës. Avioni, pa karburant, u rrëzua në shkretëtirat e Mongolisë.

Një variant tjetër, që qarkulloi në thashethemet ndërkombëtare, ishte se Lin Biao u eliminua nga vetë njerëzit e Mao Ce Dunit, ndoshta para se të hipte në avion, dhe se historia e “arratisjes” ishte një fabrikim propagandistik.

Madje përmendet edhe hipoteza se Lin Biao mund të ishte ekzekutuar fshehurazi, me rrëzimin e avionit si një skenar i shpikur për të mbuluar një eliminim të pastër politik.

Kadare e përdor këtë episod jo vetëm për të treguar misterin e një figure të lartë kineze, por edhe për të dhënë atmosferën e mosbesimit universal në botën komuniste. Përmes këtij rasti, ai tregon se si pushteti totalitar i mbulonte ngjarjet me versione kontradiktore, duke i lënë qytetarët të jetonin me dyshime, thashetheme dhe frikë.

 

Nga romani “Koncert në fund të dimrit”

 

Në mënyrë tipike për stilin e tij, Kadare nuk mjaftohet me versionin zyrtar të ngjarjes, por jep disa variante të mundshme, duke i kthyer ato në pjesë të atmosferës paranojake të regjimeve totalitare. Kadare përdor si personazh shkrimtarin Skënder Bermemën, i cili mbështetet mbi sugjerime të personazhit tjetër Gjergj Dibrës, për të ngritur disa versione nën titullin:

 

“E vërteta për vdekjen e Lin Biaos” – Synopsis.

 

A. – Lin Biaoja u vra në një mënyrë që ngjante dhe nuk i ngjante pandehmave që u pëshpëritën për të. Me pak fjalë, mund të thuhet se ai u vra me të gjitha ato mënyra bashkë dhe njëkohësisht me asnjërën prej tyre. Në vdekjen e tij morën pjesë qielli, toka, tradhtia e fëmijëve, ftesa për darkë, vetura e blinduar, propozimi për zhdukje të menjëhershme, fjalët “lereni të ikë”, goditja me raketë, karbonizimi i trupave, avioni në shkretëtirë, fjalia “mirëseardhje për darkë”, mendimi “do të shihemi ndoshta në atë botë, atje ku ftesat janë të tjera”.

Ishte ora dhjetë e mbrëmjes kur Maoja me të shoqen dhe Çu En Lai përcollën mysafirët deri te porta e vilës. “Natën e mirë, mirupafshim. Një natë tjetër do të vini edhe ju.” – “Patjetër, patjetër...”

Vetura e zezë e blinduar e mareshalit rrëshqiti në xhadenë e errët. Ata qëndruan pothuaj në heshtje deri në kohën kur larg u dëgjua një gjëmim. Maoja mori frymë thellë. “Me hollësitë merruni ju,” iu drejtua Çu En Lait dhe të shoqes, dhe u fut i pari në vilë.

 

B. – Në kthesën automobilistike pranë gurit kilometrik 19, ushtarët që sapo kishin qëlluar me raketa dolën nga prita. Pas dritës verbuese të shpërthimit, gjithçka dukej edhe më e errët dhe më e shurdhët se më parë. Me hapa të mpirë (kishin dy orë e ca që prisnin), ata iu afruan mbeturinave të veturës. E kishin parë vetëm një grimë si vegim, më tepër dritat e saj sesa vetë makinën, kur ajo ngadalësoi në kthesë. Dukej e madhe, e zezë, kurse tani nga mbeturinat nuk kuptohej asgjë. Edhe trupat e të vrarëve mezi dalloheshin në atë mishmash hekurash.

 

C. – Pra, kishte pasur goditje me raketa vërtet. Veç jo në qiell, kundër një avioni, siç qe më e lehtë të mendohej, por në tokë, kundër një veture.

Makinën kishin arritur ta hiqnin. Pas saj u përpoqën ta zhduknin, madje, në pamundësi për ta fshirë krejt, ta shtynin sa më larg.

Tradhtia e njërit prej fëmijëve gjithashtu kishte pasur. Prej vajzës ose më saktë prej vajzës dhe dhëndrit. Padashur.

 

D. – Pra, ftesë kishte pasur. Veç jo për në Pekin, por për darkë. Fjalët “ku po shkojmë?” gjithashtu janë shqiptuar, por jo në veturën e mareshalit dhe as prej tij. Ato janë thënë në një furgon, më pas në një avion, nga një anonim. Por kjo do të ndodhte më vonë.

 

E. – Pas dhjetë orësh, aty nga agimi, në skenë hyri avioni. Ç’ishte ky avion? Një mashtrim, një pjellë e fantazisë?

...Avioni u gjet pak kohë pas rrëzimit, diku nga mesdita. Rojat sovjetike që shërbenin në kufirin mongol vështronin me kureshtje mbeturinat e tij dhe kufomat e shkrumbuara. Por asnjë sy, qoftë dhe i stërvitur, nuk mund të dallonte se disa prej trupave, ndryshe nga të tjerët, ishin dy herë të karbonizuar. Njëfarë bi-karbonati.

 

F. – Abrakadabra. Ai avion, thua se u poll gjatë natës, kur të gjithë shkuan të flinin. Në gjumin e tyre, plumb, thua se e ëndërritën Maoja, Guja, vetë vetura e djegur.

Kështu, pra, e thjeshtuar nga koha, do të rrëfehej më vonë historia e trishtë e mareshalit: u ftua prej sovranit për darkë, gjatë së cilës u vra. Natën kufoma u ngrit për t’u zhvendosur larg, shumë larg, gjer në shkretëtirën e mongolëve.

 

G. – Po plumbat në karkasën e djegur? Po të shtënat në avion? Hm... Në këtë histori askush nuk e ka ditur deri në fund të vërtetën. Duhej të ishe brenda mendjes së secilit, të Maos e të mareshalit, në mendjen e të dyve njëkohësisht, për të shpjeguar atë që ndodhi.

 

Epilog

Në këtë vorbull versionesh, Kadare nuk e jep kurrë “të vërtetën e madhe”, sepse as ajo nuk ekzistonte. Ai e lë misterin të qëndrojë pezull, si një simbol i kohës totalitare ku asgjë nuk ishte e sigurt, as vetë realiteti. Në roman, kjo shumësi interpretimesh bëhet një metaforë e errët për fatin e çdo individi në një sistem që mund ta zhdukte njësoj si me një fjali, si me një avion të rrëzuar në shkretëtirë.