1920 – Kur Shqipëria e brishtë, me 35 vota të plota, fitoi mbijetesën diplomatike

Nga Leonard Veizi

 

Një komb i vogël, i dalë nga hiri i shkatërrimit dhe i rrethuar nga hije të rënda ambiciesh territoriale. Kjo ishte Shqipëria e fillim-viteve '20, një fidan i brishtë sovraniteti, fati i të cilit dukej i varur nga oreksi i të fuqishmëve. Por ishte pikërisht në këtë klimë të errët, në dhjetorin e ftohtë të vitit 1920, që ndodhi një mrekulli e vërtetë politike: pranimi i Shqipërisë si anëtare e Lidhjes së Kombeve.

 

...Nuk ishte thjesht një akt formal. Për Shqipërinë, kjo ishte një certifikatë mbijetese, një e drejtë për të jetuar, e vulosur nga bashkësia ndërkombëtare. Aty, në Gjenevë, nën hijen e idealeve të paqes dhe stabilitetit të parë pas Luftës së Parë Botërore, shteti shqiptar kërkonte jo lëmoshë, por vendin që i takonte me të drejtë në hartën e botës.

 

Kundërshtitë

Imagjinoni sallat e Gjenevës atë kohë: të rreptuara, formale, të mbushura me fuqi të mëdha që shihnin një Shqipëri si një pikëpyetje, ndoshta si një territor për t'u ndarë, por aspak si një subjekt të barabartë. Kërkesa e Shqipërisë u ndesh me një mur mosbesimi dhe kundërshtie, kryesisht nga Jugosllavia dhe Greqia, të cilat vinin në dyshim jo thjesht stabilitetin, por edhe vetë të drejtën e shtetit të ri për ekzistencë. Çështja e kufijve dhe pretendimet territoriale mbeteshin një plagë e hapur.

Në këtë çast të dëshpëruar, kur zëri i Shqipërisë rrezikonte të shuhej para se të niste, doli në pah një aleat i papritur, një figurë që u bë zëdhënëse e ndërgjegjes ndërkombëtare: Lord Robert Cecil, përfaqësuesi i Afrikës së Jugut.

Me argumente që shkonin përtej politikës së ngushtë—duke u mbështetur te morali, te aktet juridike dhe te parimi i barazisë së kombeve—Cecil hodhi poshtë çdo dyshim. Ai këmbënguli se mbyllja e derës për Shqipërinë do të ishte një padrejtësi historike dhe një tallje me vetë idealet e Lidhjes së Kombeve. Ky ishte çasti kur peshorja diplomatike nisi të anonte në favorin e Shqipërisë.

 

Qëndrimi zyrtar

Minsitria e Jashtme shqiptare, në faqen e saj onlajn, ka postuar një shkrim me titull: “Antaresimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, 1920”, ku mes të tjerash shkruhet: 

“Qeveria shqiptare e konsideroi antarësimin në këtë organizatë si garanci për një trajtim më të drejtë të statusit dhe kufijve të Shqipërisë në tryezat vendimarrëse të Fuqive të Mëdha . Ajo shfrytëzoi faktin që me 15 nëntor 1920 do të hapej sesioni i pare i Asamblesë së Lidhjes së Kombeve në Gjeneve të Zvicrës. Me 12 tetor, kryetari i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes Pandeli Evangjeli i drejtoi një leter Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve Eric Drummond në të cilën në emër të popullit shqiptar kërkoi që Shqipëria të pranohej anëtare në Lidhjen e Kombeve e të merrte pjesë në Asamblenë e madhe që do të hapej me 15 nëntor.Periudha 12 tetor 1920 deri me 17 dhjetor 1920, kur Shqipëria u pranua si anëtare me të drejta të plota në Lidhjen e Kombeve, ishte e mbushur me një punë intensive diplomatike të qeverisë shqiptare dhe delegacioneve të saj në Paris e Gjenevë, dhe e mbështetur nga miq të Shqipërisë dhe shqiptarëve, ku spikat deputeti britanik Aubrey Herbert, etj”.

 

Fitorja e brëndshme

Debatet u mbyllën me një votim triumfues: 35 vota pro dhe asnjë kundër. Një fitore madhështore që dëshmoi aftësinë e diplomacisë shqiptare për të lëvizur zemrat dhe mendjet në një arenë plot me ujqër politikë.

Megjithatë, kjo fitore erdhi me një kusht të thellë moral: respektimi i të drejtave të pakicave kombëtare, një angazhim për tolerancën dhe barazinë në fe dhe arsim.

Pjesën më solemne të këtij zotimi e nënshkroi një nga figurat më vizionare të kohës, atdhetari dhe intelektuali i madh, Fan Stilian Noli, Kryepeshkopi i Durrësit dhe kreu i delegacionit shqiptar. Prania e tij në Gjenevë nuk ishte thjesht formale; ajo dëshmonte para botës se Shqipëria kishte jo vetëm vullnetin, por edhe elitën intelektuale dhe morale për të qenë pjesë e rendit modern ndërkombëtar. Noli garantoi se Shqipëria do të ishte një vend ku shumëllojshmëria kulturore dhe fetare do të respektohej thellësisht.

 

Pika e kthesës

Dhjetori i vitit 1920 nuk ishte fundi i sfidave, por ishte fundi i frikës se Shqipëria mund të zhdukej. Me atë votë, Shqipëria fitoi një mburojë juridike kundër pretendimeve të huaja dhe një platformë nga e cila mund të ngrinte zërin e tij.

Ai çast i dha Shqipërisë dinjitetin e humbur dhe e vendosi vendin në tryezën e kombeve si një shtet i njohur dhe i respektuar. Lidhja e Kombeve i dha frymëmarrje shtetit të brishtë dhe e ndihmoi atë të qëndronte në këmbë, duke i mësuar të gjithëve se edhe kombet e vogla, kur bashkojnë vullnetin dhe diplomacinë e tyre, mund të fitojnë të drejtën e tyre për ekzistencë. 1920-a mbetet çasti kur Shqipëria pushoi së qeni një problem territorial dhe u bë një zë i njohur ndërkombëtarisht.

Sabri Godo, rrëfimtari që kërkoi njeriun përtej historisë

 

 

Nga Leonard Veizi

 

Kur flitet për Sabri Godon, mendja shpesh lëviz mes kontributit të tij si politikan themeltar i të djathtës dhe si një nga shkrimtarët më të shquar të prozës historike shqiptare. Megjithatë, tek ai këto dy dimensione nuk ishin asnjëherë në kundërshtim. I lindur për t’i qëndruar besnik mendimit dhe dinjitetit, Godo e gjeti te letra strehën dhe forcën më të madhe për të sfiduar një sistem që përpiqej ta thyente...

 

...Largimi i tij nga jeta më 3 dhjetor 2011 shënoi humbjen jo vetëm të një prej mendjeve më të kthjellta të politikës moderne shqiptare, por mbi të gjitha të zërit të tij të mençur dhe të thellë, të përjetësuar në veprat monumentale që i la trashëgimi kombit. Ai ishte njeriu që, pasi u përjashtua nga jeta publike, i dha vetes misionin për t’u bërë rrëfimtari i historisë, duke e kthyer penën në armën më të fortë të rezistencës së tij intelektuale.

 

Shpëtimi te letërsia

Sabri Godo lindi për të qenë në kundërshtim me kohën e vet – jo si rebel, por si njeri që nuk e tradhton asnjëherë mendimin dhe dinjitetin. Ai shërbeu fillimisht si oficer në ushtri, pasi më parë se kaq, që në moshën 14-vjeçare, për 23 muaj – nga korriku i vitit 1943 deri në maj 1945 – mori pjesë në të gjitha Luftrat e Brigadës VI Sulmuese, në Shqipëri e Jugosllavi, ku u shqua e më pas u dekorua për trimëri të veçantë.

Përvoja e tij jetësore nën regjimin komunist ishte një kalvar i gjatë, i mbushur me dyshime, presione, survejime dhe kërcënime, sidomos pas përjashtimit si “politikisht i padëshiruar” në vitin 1948. Në vitin 1953, partia ku kishte aderuar në shkurt të vitit 1944 e përjashtoi pa hezitim. Martesa me një vajzë nga një familje aristokrate, e shoqëruar me prejardhjen e vet të ndërlikuar, ia vuri jetën në teh të briskut.

Megjithatë, tek ai nuk u thye asgjë thelbësore. Ai gjeti strehë, shpagim dhe forcë në letërsi, duke u shndërruar në një prej penave më të vyera të prozës shqiptare.

 

Romanet historike

Aftësia e Sabri Godos si shkrimtar qëndron në thellësinë e kërkimit historik të ndërthurur me një psikologji të hollë të personazheve. Zgjedhja e tematikave nuk ishte e rastësishme; ai u përkushtua figurave qendrore të historisë shqiptare dhe ballkanase.

Veprat e tij, si Plaku i Butkës (1966), Ali Pashë Tepelena (1970) dhe Skënderbeu (1975), nuk janë thjesht romane apo rindërtime kronologjike, por shtyllat monumentale të rrëfimit historik shqiptar. Aty, shkrimtari kërkon përtej faktit dhe kronikës, duke synuar njeriun, karakterin dhe enigmën e personaliteteve.

Në Skënderbeu, Godo ofroi një portret real, duke eksploruar burrin pas mitit dhe dilemat e tij njerëzore.

Në Ali Pashë Tepelena, ai realizoi një studim mbi natyrën tragjike të pushtetit dhe ambiguitetin moral të prijësit.

Përveç romaneve historike, Godo u tregua mjeshtër edhe në vëzhgimin e jetës bashkëkohore, siç dëshmojnë tregimet Zëra nga burime të nxehta (1972) dhe Intendenti (1973), si dhe romanet sociale Ujërat e qeta (1988) dhe Koha e njeriut (1990). Këto vepra, së bashku me romanin e fundit Udhëtari (2009), i dhanë mundësinë të reflektonte mbi kalvarin e vet personal dhe kolektiv gjatë viteve të regjimit.

 

Vizioni politik

Vitet ’90 e gjetën Godon, tashmë një figurë të konsoliduar të jetës letrare, në anën e natyrshme të historisë, duke themeluar Partinë Republikane më 10 janar 1990. Edhe në politikë ai mbeti i njëjti si në letërsi: i matur, i qartë, i drejtë. Ai besonte te fjala, te argumenti dhe te gjesti i vogël që ndërton më shumë se premtimi i madh.

Sabri Godo iku fizikisht në vitin 2011, por puna e tij letrare, roli i tij politik dhe qëndrueshmëria e tij morale janë pjesë e pandashme e historisë sonë. Ai mbetet portreti i një njeriu që nuk u pajtua kurrë me padrejtësinë, por as nuk u mposht prej saj. Një zë i qetë, i mençur dhe i pathyeshëm – zëri i shkrimtarit që na tregoi thelbin e karaktereve tona kombëtare – që flet ende.

 

 

 

Robert Shvarc, mjeshtri universal i përkthimit që bëri gjuhët e botës të flasin shqip

 

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e kulturës shqiptare ka figura që në heshtje e pa zhurmë, kanë ndërtuar ura thelbësore mes gjuhës shqipe dhe thesarit të letërsisë botërore. Robert Shvarc është një prej këtyre arkitektëve të padukshëm, një zë përkthimi që, si një dritare e vjetër biblioteke, lejoi dritën e qetë, por të fuqishme, të letërsisë perëndimore të hynte dhe të ndriçonte gjuhën shqipe. Ai ishte thellësisht i përulur dhe i palodhur, duke e kthyer përkthimin nga një detyrë teknike në një akt pasurimi dhe frymëmarrjeje kulturore.

...Lindur më 1932 në Sarajevë, Robert Shvarc e kishte të rrënjosur ndërlidhjen kulturore dhe shumëgjuhësinë. Kjo origjinë i dha atij një ndjeshmëri të veçantë për nuancat gjuhësore, duke e bërë jo thjesht një bartës fjalësh, por një transfuzionist shpirtërash letrare. Kur ai erdhi në Shqipëri, gjuha shqipe nuk ishte vetëm mjeti i ri i komunikimit, por terreni ku do të kultivonte, me kujdes të pashoq, bukuritë e letërsisë botërore—sidomos asaj gjermanishtfolëse.

Dritarja që hapi Shvarc
Për Shqipërinë, e cila për vite me radhë kishte një qasje të kufizuar ndaj letërsisë perëndimore, përkthimet e Shvarcit ishin një dritare thelbësore. Ai e ndërtoi reputacionin si “ikona e gjuhës gjermane në përkthim”, pikërisht sepse nuk bënte kompromis me cilësinë.
Përkthimet e Remarque-s, të sjella prej tij, nuk ishin thjesht libra; ishin leksione mbi humanizmin, mbi rëndësinë e individit përballë makinës shtetërore dhe luftës, duke i dhënë lexuesit shqiptar një thesar të vërtetë filozofik dhe emocional. Puna e tij me Remarque-n dëshmoi se gjuha shqipe ishte plotësisht e aftë të përballonte tema të thella ekzistenciale dhe të përçonte kompleksitetin e shpirtit modern evropian.
 
Kanoni i letërsisë botërore në Shqipëri
Kontributi i Shvarcit shtrihet në një gamë të gjerë autorësh dhe zhanresh, duke themeluar praktikisht kanonin modern të letërsisë së përkthyer në Shqipëri. Ai solli në shqip:
Erih Maria Remark: Përmes tij, shqipja përthithi ankthin, humanizmin dhe tronditjen e botës së pasluftës, me një saktësi që ruan melankolinë origjinale.
Gëte: Duke përkthyer këtë kolos të romantizmit dhe klasikës gjermane, Shvarc ngriti vetë nivelin e gjuhës shqipe drejt së sublimtes, duke treguar aftësinë e saj për të përballuar madhështinë stilistike të autorit.
Lion Fojtvangër dhe Bertolt Breht, si edhe shumë emra të tjerë të letërsisë gjermanishtfolëse e asaj të Amerikës Latine — përfshirë Gabriel Garsia Markes — hynë në jetën kulturore shqiptare falë punës së tij, duke u bërë pjesë e shqipes jo si të huaj, por si autorë që “rilindën” në gjuhën tonë.
Përkthimi i Shvarcit nuk synonte thjesht ta zbriste autorin drejt shqipes; ai bënte të kundërtën, duke e ngritur shqipen drejt autorit. Ai zotëronte një balancë të rrallë mes besnikërisë filologjike dhe ndjeshmërisë artistike, duke siguruar që teksti të ishte i saktë, por edhe i gjallë e i bukur.
 
Përkthimi si akt dashurie gjuhësore
Puna e tij shënoi një periudhë kyçe në modernizimin e leksikut shqiptar. Në duart e Shvarcit, shqipja nuk ishte thjesht një pranojese e botëve të huaja, por një gjuhë që rritej, pasurohej dhe fitonte fleksibilitet të ri sintaksor. Ai ishte në thelb një kultivues i gjuhës shqipe përmes burimeve të jashtme, duke lënë pas një gjurmë stilistike që ndikon edhe sot brezat e përkthyesve.
Zgjerimi i argumentit për rolin e Shvarcit bëhet më i prekshëm duke analizuar përkthimin e veprave të Erih Maria Remark. Ai nuk ishte thjesht përkthyes i Remark; ishte kanali përmes të cilit humanizmi i pasluftës dhe refuzimi i militarizmit mbërritën në ndërgjegjen shqiptare. Letërsia e Remarque-s, e mbushur me melankoli, humbje dhe kritika të mprehta ndaj shoqërisë, kërkon një përkthyes të ndjeshëm ndaj tonit dhe atmosferës — dhe Shvarc e zotëronte këtë.
 
Trashëgimi më e madhe se nderimet
Robert Shvarc u nda nga jeta më 25 prill 2003, duke lënë pas një trashëgimi që është sot pjesë organike e kanonit kulturor shqiptar. Nderimet që mori gjatë jetës flasin për rëndësinë e tij ndërkombëtare: titulli “Mjeshtër i Madh” nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, titulli “Qytetar Nderi i Tiranës”, si dhe “Kryqi i Merituar Gjerman”, marrë në vitin 1995. Ky i fundit ishte një çast historik: Shvarc u bë personi i parë i kulturës shqiptare — dhe një nga të parët nga vendet e Europës Lindore — që nderohej nga presidenti gjerman me këtë çmim prestigjioz për përkthimin.
Robert Shvarc nuk ka nevojë për monumente guri; monumentet e tij janë veprat e përkthyera. Në çdo faqe të Remarkut, Gëtes apo Markezitit, lexuesi dëgjon zërin e tij: zërin e qetë, të përkushtuar dhe të përjetshëm të përkthyesit që bëri gjuhët e botës të flasin shqip me dinjitet.

“Të luash të keqen”, Ralf Fajnës dhe pesha psikologjike e një roli

Nga Leonard Veizi

 

Çfarë ndodh kur një aktor hyn në mendjen e një njeriu që mishëron të keqen absolute? Çfarë çmimi psikologjik paguhet për ta përjetuar, kuptuar dhe riprodhuar një botë ku vlera njerëzore është zhveshur nga çdo etikë? Në vitin 1993, Ralf Fajnës u përball me këtë sfidë kur pranoi të interpretojë Amon Gët, komandantin sadist të kampit nazist Plaszów, në filmin “Schindler’s List” me regji të Stiven Shpilberg.

Ky rol nuk ishte vetëm një sfidë artistike, por një përballje personale me errësirën e natyrës njerëzore. Për ta luajtur Gët-in me vërtetësi, Fajnës nuk mjaftoi me faktet historike apo uniformën e SS-së – ai hyri në brendësinë e një mendjeje të korruptuar nga pushteti dhe nga normalizimi i dhunës. Ky udhëtim i brendshëm e tronditi aktorin dhe na lë ende sot të reflektojmë mbi pyetjen: Si portretizohet e keqja kur ajo nuk është spektakolare, por e zakonshme?

 

Kush ishte Amon Gët?

Amon Gët ishte komandanti i kampit të përqendrimit “Plaszów”, pranë Krakovit, gjatë Holokaustit. I njohur për mizoritë e tij ekstreme, Gët përfaqëson një figurë të veçantë brenda makinerisë naziste — jo vetëm për brutalitetin e tij, por edhe për mënyrën mekanike dhe gati indiferente me të cilën e ushtronte atë.

Në kampin që ai drejtonte, njerëzit ekzekutoheshin jo si pasojë e një sistemi ligjor, por në mënyrë arbitrare, shpeshherë për kapriçio personale. Spielberg e përfshiu këtë figurë në film si përfaqësuesin e përbindëshit institucional dhe njerëzor — një qenie që shkatërron pa ndjenja faji, por me bindjen e “detyrës së përmbushur”.

 

Zhytje në errësirë

Ralf Fajnës u përzgjodh nga Spielberg pas një audicioni të thjeshtë, por rrëqethës, ku ai thjesht shikonte veten në pasqyrë si Gët. Regjisori tha më vonë: “Ai kishte sytë bosh, por të mbushur me një kërcënim të ftohtë. Ishte frikë natyrale.” Fiennes nuk luajti një figurë groteske, por një njeri me një thellësi shqetësuese – ai nuk bërtet, nuk egërsohet, por vepron me një qetësi administrative, gati burokratike.

Në përgatitje për rolin, ai studioi dokumente arkivore të SS-ve, dëshmi të të mbijetuarve dhe vetëdosjet e Gët. Ajo që e tronditi më shumë ishte banaliteti i së keqes: “Ai nuk ishte ndryshe nga ne në formën njerëzore. Ai kishte qenë fëmijë dikur. Kishte pasur një jetë. Kjo është më e frikshmja,” tha ai në një intervistë për “Deseret News” më 1994.

Fiennes fitoi peshë për rolin dhe zhyti veten në psikikën e një personazhi që në dukje nuk ndjente asgjë — dhe megjithatë ushtronte terror të përditshëm. Ai vetë ka pranuar se kishte çaste kur ndjente “turp që luante Gët-in” dhe ndonjëherë ndihej “i tronditur nga vërtetësia e vetvetes në atë rol”. Ky shqetësim emocional nuk është i zakonshëm për çdo aktor, por Ralf Fajnës e mori me një seriozitet moral që e bën interpretimin e tij më shumë se një performancë – një përballje.

 

 “Banaliteti i së Keqes”

Hana Arent, filozofja gjermano-hebraike, në veprën “Eichmann in Jerusalem” solli një koncept që ndryshoi mënyrën si e kuptojmë të keqen: banaliteti i saj. Ajo argumentonte se krimet më të tmerrshme të shekullit XX nuk u kryen nga përbindësha mitologjikë, por nga njerëz të zakonshëm që refuzuan të mendonin në mënyrë etike — që u nënshtruan pa reflektim ndaj ideologjive dhe autoritetit.

Amon Gët ishte një nga ata. Ai nuk vepronte si sadist klishe, por si një njeri që, brenda një strukture pushteti, humbi çdo ndjeshmëri ndaj njeriut përballë tij. Në këtë kuptim, ajo që Ralf Fajnës arriti në ekran është përkthimi i drejtpërdrejtë i teorisë së Arendt: një njeri që kryen të keqen pa ndjesi të jashtme monstruoziteti, por me normalitet të frikshëm.

 

Arti si pasqyrë morale

Roli i Amon Gët nuk na mëson vetëm për Holokaustin – ai na mëson për njerëzimin. Çdoherë që Fiennes e portretizon komandantin që shikon nga ballkoni me pushkë në dorë, nuk ndiejmë vetëm frikë – ndiejmë neveri nga indiferenca. Dhe më shqetësuesja: e ndiejmë këtë si diçka të mundshme në kushte të caktuara historike e sociale.

Fiennes na detyron të reflektojmë: A jemi ne imunë ndaj së keqes? Apo thjesht nuk na janë krijuar ende rrethanat për ta zbuluar? Nëpërmjet rolit të tij, ai e bën artin jo vetëm dëshmi, por pasqyrë: jo për të parë të kaluarën, por për të parë veten në të.

 

Përmbyllje

Rrallë ndodh që një rol në film të ngrejë pyetje etike, filozofike dhe psikologjike kaq të mëdha. Por Ralf Fajnës, përmes interpretimit të Amon Gët, nuk na ofroi vetëm një karakter — na ofroi një studim të errësirës njerëzore, një paralajmërim të heshtur dhe një mësim të thellë për rrezikun që vjen kur njeriu humbet ndjeshmërinë dhe mendimin etik.

Të luash të keqen nuk është vetëm art — është përgjegjësi.

Strateg lufte dhe mjeshtër fjale, Uinston Çërçill, kryeministri që fitoi “Nobel” në letërsi

-Mbi triumfin e paprecedentë të një burrështetasi në botën e letrave-

 

Nga Leonard Veizi

Në vitin 1953, kur bota sapo kishte dalë prej hirit të Luftës së Dytë Botërore dhe po përpiqej të kuptonte balancat e reja politike, Akademia Suedeze mori një vendim që tronditi shumëkënd: Çmimin Nobel në Letërsi ia dha një politikani. Dhe jo një politikani dosido, por kryeministrit britanik, Sir Uinston Çërçill. Arsyetimi i Akademisë ishte po aq i pazakontë sa edhe vetë çmimi: “për zotërimin e tij të përshkrimit historik dhe biografik, si dhe për oratorinë e shkëlqyer, me të cilën ai frymëzoi një komb në mbrojtjen e vlerave të lartësuara njerëzore”.

Ky ishte një çast kulmor për një njeri që kishte dominuar politikën botërore, por që në të njëjtën kohë kishte krijuar një univers të tijin nëpërmjet fjalës së shkruar. Çërçill, i lindur më 1874, ishte më shumë se një lider; ai ishte një kronikan i kohës së tij, një historian me sy të mprehtë dhe një stilist i aftë ta kthente edhe ngjarjen më të ftohtë në një rrëfim plot jetë e dramë.

 

Një politikan me zemër shkrimtari

Në vetëdijen popullore, Çërçill njihet kryesisht si burri i shtetit që udhëhoqi Britaninë drejt fitores kundër nazizmit. Por shumë më herët se politika, në jetën e tij kishte hyrë letërsia. Ai botoi roman, shkroi dy biografi të rëndësishme-përfshirë atë të paraardhësit të tij, Marlborough - si edhe veprën monumentale “Historia e Luftës së Dytë Botërore” (6 vëllime) dhe tre vëllime kujtimesh, ku rrëfente me stilin e tij të veçantë betejat, humbjet dhe lëvizjet e mëdha të botës diplomatike britanike.

Për Çërçillin, shkrimi nuk ishte një aktivitet anësor, por një zeje serioze, madje një tjetër fushë lufte ku ai luftonte me penë dhe me mendje. Kjo e bënte të ishte pjesë e rrallë e atij grupi politikanësh që nuk u mjaftuan të bënin histori, por donin edhe ta shkruanin atë.

 

Nobeli që vlerësoi gjuhën si armë dhe art

Vendimi i Akademisë në 1953 u shoqërua me diskutime të gjera. A ishte e drejtë të jepej Nobel për Letërsi dikujt që s’ishte shkrimtar profesionist? A kishte ndikim pesha e tij politike?

Por në tekstet dhe fjalimet e tij, Akademia gjeti diçka që nuk mund të anashkalohej: fuqinë e gjuhës si armë dhe art. Churchill nuk ishte vetëm dëshmitar i epokave dramatike të shekullit XX; ai ishte aftë t’i rrëfente ato me një elegancë të rrallë, me një gjuhë të fortë, të shkathët dhe të ngarkuar me patos klasik.

Stili i tij përmbyste konvencionet e prozës politike: ishte energjik, metaforik, i gjallë, shpesh duke përdorur ritmin biblik dhe fjalorin e gjerë të traditës së retorikës angleze. Ai i jepte ngjarjeve historike frymën e dramës, ndërsa figurave politike u jepte dimension njerëzor.

Në këtë kuptim, Nobeli nuk iu dha vetëm një burrështetasi, por një rrëfimtar që la pas një opus madhor - një pasqyrë të shekullit të tij, të shkruar nga njëri prej arkitektëve të asaj historie.

 

Mes letërsisë dhe historisë

Churchill botoi mbi 40 vepra gjatë jetës. Romani i tij i vetëm, “Savrola”, është një histori politike, ku në mënyrë të tërthortë shfaqen idetë e tij të hershme mbi lirinë dhe qeverisjen. Biografitë e tij janë studime të thelluara, të shkruara me syrin e ushtarakut, stilin e gazetarit dhe elegancën e eseistit.

Ndërsa kujtimet e luftës, sidomos “Historia e Luftës së Dytë Botërore”, të cilat janë ndër veprat e tij më të lexuara, mbeten dokumente themelore për studiuesit e historisë së shekullit XX. Këto vepra, që përbëjnë thelbin e argumentit të Akademisë Suedeze, përshkruajnë udhëtimin e Britanisë, nga errësira deri te momentet e lavdisë, me një gjuhë që përzien realizmin e akullt me zjarrin e pathyeshëm të retorikës së tij të famshme.

 

Trashëgimia e një fitimtari të dyfishtë

Në ceremoninë e ndarjes së çmimit, Çërçill nuk ishte i pranishëm për arsye shëndetësore. Megjithatë, fjala e tij e dërguar në Akademi mbeti po aq e fuqishme sa fjalimet që kishin frymëzuar një komb të tërë gjatë luftës.

Përmes këtij Nobeli, historia njohu një fakt të rëndësishëm: letërsia nuk është vetëm art, por edhe dëshmi; nuk është vetëm imagjinatë, por edhe kujtesë. Dhe pak njerëz ditën ta kthejnë kujtesën e një epoke kaq të trazuar në art të fjalës më mirë se Uinston Çërçill.

Mbi të gjitha, çmimi i vitit 1953 mbetet një dëshmi e rrallë se nganjëherë penat më të fuqishme i mbajnë njerëzit që ndryshojnë botën me veprime - dhe e përjetësojnë atë botë përmes fuqisë së shkrimit dhe oratorisë së tyre.

 

Gjermania, 80 vjet më pas Stalingradit, Europa s’duhet të flejë e qetë

Nga Leonard Veizi

 

Pas 80 vitesh nga Stalingradi, po ndodh diçka që shumëkush e mendonte të pamundur: Gjermania po ringrihet ushtarakisht, po rrit buxhetin e mbrojtjes, po modernizon armatimin dhe shpall publikisht ambicien për të krijuar një ushtri “më të madhen dhe më të fortën në Evropë”.

Dhe këtu lind paradoksi historik: Europa frikësohet nga Rusia, por shumë vende duhet të tremben edhe nga Gjermania. Jo sepse Berlini po kërkon të nxisë konflikt sot, por sepse historia e sheh ndryshe, me sy të ftohtë. Ky vend ka treguar se: di të ngrihet shumë shpejt, edhe kur duket i shkatërruar; di të ndërtojë aparate shtetërore dhe industriale kolosale; di t’i rikthehet luftës me efikasitet të tmerrshëm, sa herë që e ka ndjerë të nevojshme; dhe mbi të gjitha: asnjëherë nuk ka mbetur i pafuqishëm për shumë gjatë.

Pikërisht këto shqetësuan Europën dy herë në shekullin XX.

Fati i betejës së Stalingradit nuk u vendos brenda qytetit, ku trupat gjermane luftuan me këmbëngulje deri në fund. Aty Wehrmacht-i nuk u thye. Rrjedha e luftës ndryshoi për shkak të një faktori tjetër vendimtar: kolapsi i aleatëve të Gjermanisë në krahët e frontit. Ndërsa Ushtria e 6-të gjermane ishte përfshirë në luftimet urbane, krahët verior dhe jugor i ishin besuar ushtrive rumune, italiane dhe hungareze – më të dobëta, më pak të pajisura dhe pothuajse pa armë kundërtanke. Pikërisht këto sektorë u zgjodhën nga sovjetikët për ofensivën vendimtare, Operacionin Uranus.

Më 19–23 nëntor 1942, Ushtria e 3-të dhe 4-të rumune u thyen brenda pak ditësh, duke krijuar dy çarje të mëdha që u bashkuan në Kalach. Rrethimi i Stalingradit ndodhi pa u thyer asnjë divizion gjerman në vijën e parë. Në janar 1943, sulmet e tjera sovjetike shkatërruan edhe ARMIR-in italian dhe Ushtrinë e 2-të hungareze, duke shembur gjithë mbështetjen e Boshtit në frontin jugor.

Pra, humbja në Stalingrad nuk ishte rezultat i një dështimi gjerman në fushën kryesore të betejës, por pasojë e kolapsit të aleatëve që mbanin krahët. Wehrmacht-i u rrethua jo sepse u mund brenda qytetit, por sepse u la pa mbrojtje në prapavijë.

Sot, rritja e ushtrisë gjermane nuk duhet parë si gjest i pafajshëm: është një lëvizje që prek ekuilibrat historikë, psikologjikë dhe strategjikë të kontinentit. Europa nuk duhet të harrojë se Gjermania nuk ka vetëm traditat e demokracisë moderne – ka edhe traditën e një makinerie shtetërore që, kur vihet në lëvizje, di të shndërrohet në forcë dominuese.

Ndaj, po: Evropa duhet të qëndrojë syçelë. Historia nuk përsëritet fjalë për fjalë, por modelet e saj kthehen. Dhe Gjermania është popull që, sa herë bie, e ka treguar se di të ringrihet… dhe ta fillojë luftën nga e para.

  

Udhëtimi në Itali dhe leksioni ushqimor që na çoi te sentenca: Të na rrojë qeveria, more shokë

Nga Leonard Veizi

 

Udhëtimi i fundit në Itali më ringjalli ca kujtime të vjetra dhe më mësoi ca gjëra të reja. Nga ato zbulimet që nuk i ke në plan, por të godasin si me shkop selvie, pikërisht në çastin kur thua: “Më në fund po relaksohem ca.”
Diku nga fundi i pushimeve fundjavore, i them bashkëshortes:
-A hyjmë te ky supermarket, të blejmë ndonjë çokollatë për fëmijët? Të mos kthehemi duarbosh në shtëpi.
Ajo, me sensin e saj të humorit, ma kthen:
-Si të duash ti, mor jahu.
Hyjmë. Unë, normalisht, me radar të drejtuar nga reparti i ëmbëlsirave, apo “dolçeve”, siç u thonë italianët. Por jo si Dolçja që futën te Big Brother Italia, e huazuar nga Big Brother Kosova — të cilën sa herë e shoh më sjell ndër mend një sentencë të Ismail Kadaresë te “Natë me hënë” për Marianën që e kishte bërë çorap ndërmarrjen me hiret e saj: “Të ishim ndërmarrje kapitaliste, do mendoja se na kanë futur rivalët...”
Isha në qejfin tim kur, papritur, gruaja ia pat:
-Qyqa!
Ngriva i tëri. Ëmbëlsirat u zhdukën nga radarët. Mendja më shkoi menjëherë te ndonjë lajm i keq. Se jetojmë në kohë të turbullta, jo për gjë. As dasmat nuk duhen bërë në të tilla kohëra. Se ndodh si në dasmën e Birçes, djalit të Safa Ymerit tek filmi "Malet me blerim mbuluar": Kohë të keqe zgjodhe për dasëm o Safa. Atë dyfekun tim ku e kam?" Vetëm për xhenazet bëhet përjashtim.  Ndaj e pyes menjëherë:
-Plasi në Kuçovë? Apo shpërtheu andej nga Ukraina dhe Gaza?
-Plasi sytë, – ma kthen ajo, këtë herë pa pikë humori. – Hurma vendi, me një euro!
Hurma! Unë thashë mos kishte rënë tërmet. Se atë nuk e mbajmë dot. Paskësh qenë alarm ushqimor, jo gjeopolitik.
-Të Tiranës apo të Elbasanit? – e pyes unë pasi mblodha veten, kot, më shumë për një patriotizëm ekzotik.
-Hurma italiane, ore! Nuk jemi në baçet e Selitës këtu. Janë një euro po të them. Në Tiranë janë 150 lekë të reja!
-Pra… 50% më shtrenjtë. Fiu-fiu, – fishkëlleva unë. – Sa ka shku inflacioni.
-Euro është më poshtë se 100 lekë, – shton ajo, dhe për një çast më duket si brokere banke. “Më fal se të hëngra një gru...” — m’u kujtua një batutë e Fadil Hasës, hedhur në një skeç të Estradës së Durrësit.
Dhe aty m’u bë e qartë filozofia e tregut të madh botëror.
-Ja, edhe bananet, më të lira se në Tiranë…
-Marrim nja dy copë, – i them, – por nuk ma do mendja se dalim me fitim.
Gruaja tundte kokën si për të më thënë: fol ti fol, se ia ke ngenë. Unë hiç
-Edhe sallata në qese qenka më lirë se te marketet tona.
Këtu rrefuzova kategorikisht.
-Jo, sallatë nuk marrim. Do na qeshin italianët në doganë. Do t’u dukemi si gomerë!
-Mjaft me këtë ironinë tënde, – ma kthen bashkëshortja me inat. – Nuk po e sheh që edhe qepët janë më të lira se ato të Bozhigradit?
-Moj grua, – reagoj këtë herë më me nerv, – erdhëm për dy çokollata, jo për të marrë repartin e fruta-perimeve në krah.
-S’ke faj ti, jo. Se llogarinë e shtëpisë e mbaj unë.
-Epo si t’ia bëjmë? Në biletën me një çantë shpine e kemi. Dhe atë e kam unë mbi shpinë. Më shumë se 10 kile nuk mbaj dot.
Ecim përpara në korridoret e supermarketit, të mbushura me njoftime “oferta” portokalli. Epo, prag Krishtlindjesh. Edhe Viti i Ri, sigurisht.
-Fakt i hidhur, – ma kthen gruaja. – Këta, edhe me rroga të larta, edhe me çmime më të ulëta. O Zot, ku jetojmë…
U përpoqa t’ia shpjegoja qetë filozofinë shqiptare të ushqimit: Dikur, në kohën e atij “xhaxhit”, qaheshim çdo ditë për prasin që e hanim një herë të zjerë një herë pa zjerë, por njerëzit qenë elegantë e s’kishin nevojë për palestër. Në repartin e diabetit pacientët ishin me kokrra. Në kardiokirurgji, rrallë kush trokiste. Pastaj hyri demokracia: nisi babëzia e të ngrënit. Ha e... Njerëzit u trashën, u sëmurën dhe mbushën spitalet. Dhe qeveria, - që mos thoni se nuk mendon për ne, - bashkë me tregtarët gjeti një marifet për të ulur sëmundshmërinë: rriti çmimet. Qëllimi është dashamirës, or dashamir: të blejmë më pak, të hamë më pak dhe të kemi më pak dhjamë e yndyrë për të tretur. Politikë e shëndetit publik, fshehur te etiketa e çmimit. Ide e zgjuar, ç’i do llafet.
-E kuptove tani që, edhe pse e shajmë gjithë ditën, qeveria mendon veç për mirëqenien tonë? – i thashë në fund, për t’i vënë kapakun bisedës.
Gruaja tundi kokën në shenjë mirëkuptimi dhe me shprehjen e fundit me kujtoi një batutë nga filmi “Tokë e përgjakur” ku djali partizan i Mitit të vrarë në buzë të jazit, mori tokën e babait me tapi nga pushteti popullor..
-Domethënë, sipas kësaj që thua ti, na duhet të themi çdo mëngjes: të na rrojë qeveria, – ma kthen ajo.

-Të lumtë goja, – aprovova unë, dhe tërhoqa dy çokollata nga reparti i “dolçeve”.

1000 gola, Pele kthehet në legjendën e pavdekshme

19 nëntor 1969 – Kur futbolli u ndal për të nderuar Mbretin

Nga Leonard Veizi

 

Më 19 nëntor 1969, bota ndaloi për disa çaste. Nuk ishte finale e Kupës së Botës, megjithatë atmosfera në stadiumin legjendar Marakana të Rio de Zhaneiros kishte peshën e një momenti të përjetshëm. Në minutën e 34-të të pjesës së dytë, një penallti e kthyer në gol shkaktoi një shpërthim emocioni që nuk kishte të bënte thjesht me rezultatin. Santos fitoi 2:1 kundër Vasco da Gama-s. Por ajo fitore mbeti krejtësisht në hije. Sepse ajo që ndodhi në atë sekondë tejkaloi çdo shifër: Pele, mbreti i futbollit, shënoi golin e tij të 1000-të në karrierën profesionale. Ishte një moment aq i madh, aq i papritur, sa vetë loja u bë e parëndësishme. Qindra tifozë vërshuan në fushë, si një valë e pandalshme gëzimi dhe adhurimi, duke e shndërruar tapetin e gjelbër në një skenë kaosi të lumtur. Ata nuk po përqafonin thjesht një futbollist, por simbolin e ëndrrës, njeriun që kishte çuar futbollin në lartësi qiellore. Loja u ndërpre për disa minuta. Media e pagëzoi menjëherë: “Goli i Mijëtë” – një rekord i paprecedentë, jo një numër i thatë, por fillimi i mitologjisë së tij.

 

I lindur nga varfëria

Pele, i lindur si Edson Arantes do Nascimento në qytetin e vogël Tres Korasoins të Brazilit, ishte më shumë se një futbollist: ai ishte një fenomen kulturor dhe një histori frymëzuese.

I rritur në varfëri të thellë, ai nisi të luante futboll me një top të bërë me çorape të mbushura me gazeta. Por brenda pak vitesh, talenti i tij shpërtheu përtej çdo parashikimi dhe e çoi nga rrugicat e varfra drejt majës së botës, duke provuar se ëndrrat mund të marrin formë pavarësisht vështirësive.

Me trup të fuqishëm, shpejtësi të jashtëzakonshme, inteligjencë taktike dhe një aftësi të lindur për të lexuar lojën, Pele u bë sinonim i vetë fjalës “futboll”. Për dekada, ai ishte zemra e ekipit Santos, duke fituar trofe të paimagjinueshëm dhe duke e kthyer klubin brazilian në një emblemë të futbollit botëror.

Goli i tij i 1000-të nuk ishte një numër i rastësishëm. Ai përfaqësonte punën titanike të një atleti që me talent, disiplinë dhe përkushtim, e çoi lojën përtej kufijve të saj natyralë. Për miliona tifozë, Pelé ishte gëzim, ishte magji, ishte shpresë – një Brazil i tërë gjente tek ai një pasqyrim të ëndrrave të veta.

Pele mbeti gjithmonë një ambasador i lojës së bukur: i thjeshtë, karizmatik dhe fisnik. Ai nderonte çdo fushë ku zbriste, qoftë në një kampionat botëror, qoftë në një ndeshje bamirësie.

 

Çasti që s’do shuhet kurrë

19 nëntori 1969 është i gdhendur në historinë e futbollit si dita kur bota duartrokiti Mbretin. Pele nuk shënoi thjesht një gol – ai vulosi legjendën e tij në zemrat e miliarda njerëzve, duke u bërë një ikonë e përjetshme e sportit më të dashur në planet.

Enio Morrikone, talenti i pamasë i një kompozitori

Me 500 kompozimet e tij ai do të rreshtohej përkrah Bethovenit e Mozartit, por kolonat zanore të filmave i dhanë famën e jashtëzakonshme

 

Nga Leonard Veizi

 

Kishte një talent të pamasë. Por pa dyshim, kinemaja i dha një famë të jashtëzakonshme, edhe pse ai vetë do të dëshironte të kishte të njëjtin sukses edhe me pjesët që kishte kompozuar jashtë saj. Por industria e filmit është shtypëse dhe merr spektatorë pa fund. Gjithsesi, ai ishte nga ata kompozitorë emri i të cilëve u ngulit thellë në memorien kolektive. Kjo, ose për shkak se filmat ishin shumë të suksesshëm dhe emri i kompozitorit për kolonën zanore u fiksua shpejt bashkë me atë të regjisorit dhe aktorëve kryesorë, ose sepse ilustroi me muzikën e tij aq shumë filma, sa që nuk kishte më arsye pse emri i tij të mos mbetej në kujtesë...  

 

...Po t’u përmendësh emrin e Enio Morrikone-s, shumë e shqiptarë do ta lidhin atë me filmin “Për një grusht dollarë”, një prodhim i vitit 1964, nga regjisori i famshëm italian Serxho Leone, nën interpretimin e amerikanit të jashtëzakonshëm Klint Istvud. Pra, duheshin vetëm këta tre emra për të nxjerrë në dritë një film shumë të ndjekur. Në rastin më të mirë, duke zgjeruar gamën, emri i Enio Morrikone-s mbahet mend edhe për kolanën e shumë filmave “spagheti western”, gjithashtu pjesën më të mirë tyre në bashkëpunim me të njëjtin regjisor. Por për shqiptarët emri i Enio Morrikones është i lidhur dhe me filmin “La Piovra” një nga më të ndjekurit, sidomos gjatë periudhës izolacioniste në vend, ku ky film shihej si një dritare nga ku mund të shihej bota e përtejme perëndimore. Dhe po aq i njohur emri i kompozitorit italian ishte dhe me filmin “Joss il professionista”, ku luante ylli i kinemasë franceze, Zhan Pol Belmondo.

Por më pak se shumica absolute e dinë se ai ka shkruar muzikën e filmave edhe më të famshëm, p.sh. “Na ishte një herë Amerika”, i fundit i Serxho Leones, që cilësohet nga kritika dhe më i miri i prodhimeve të tij, por edhe një kryevepër kinematografike. "Muzika është e domosdoshme, sepse filmat e mi praktikisht mund të jenë filma të heshtur, me pak fjalë, dhe kështu muzika nënvizon veprime dhe ndjenja më shumë sesa dialogu," është shprehur regjisori Sergio Leone.

Megjithatë, Enio Morrikone do të bashkëpunonte edhe me regjisorë të tjerë të mëdhenj: nga Bertoluçi te Karpenter. Në fund, ndër bashkëpunimet e suksesshme rezultuan edhe bashkëpunimet me regjisorin Kuentin Tarantino, ku ky i findit pas filmit “The Hateful Eight” e cilësoi Morrikonen “artist me më tepër talent se Bethoven apo Mozart”.

Enio Morrikone është ndoshta kompozitori më i famshëm i filmit të shekullit të 20-të. Ai është gjithashtu një nga kompozitorët më pjellorë që punoi në çdo medium. Ndërsa rezultatet e tij të filmit kanë qenë pothuajse në çdo stil muzikor të imagjinueshëm.

Morrikone filloi të studiojë muzikë në Konservatorin e Romës, “Santa Cecilia”, në moshën 12 vjeç. I nxitur të përqendrohej në përbërje nga instruktorët e tij, ai e mbështeti veten duke luajtur trumbetë në bandat e xhazit, dhe më pas punoi për radion kombëtare të Italisë, pas diplomimit në konservator.

Enio Morrikone u njoh për kolonat zanore të shumë filmave italianë dhe të kinemasë botërore. Ai klasifikohet si një prej kompozitoreve më të zotë e prodhimtarë të periudhës së tij. Kompozoi mbi 400 pjesë për kinemanë dhe serialet televizive, si dhe mbi 100 vepra klasike. Në të vërtetë 30 filmat që i përkasin tipit “western”, janë ata që e bëjnë atë aq shumë të njohur.

Morrikone u vlerësua me çmim Oscar për kompozimin e muzikës kryesore të filmit “The Hateful Eight” apo siç vjen në shqip “Tetë më të urryerit”, prodhim i vitit 2016. I njohur si "Maestro", ai e mori Oscar-in e nderit në vitin 2007 për "kontributet e tij madhështore dhe të shumanshme në artin e muzikës së filmit", Në karrierën e tij të gjatë u nominua në 91 çmime kombëtare dhe ndërkombëtare, prej të cilave fitoi 83, ku spikasin 3 çmime Grammy, 4 Golden Globe dhe 6 çmime BAFTA.

Rezultati i tij për të “Good, Bad and the Ugly” të vitit 1966 konsiderohet si një nga tingujt më me ndikim në histori. Enio Morrikone ka ndikuar në shumë artistë përsa i përket stileve dhe zhanreve të tjera, duke përfshirë Hans Zimmer, Dire Straits, Metallica e shumë të tjerë.

Kompozitori famoz kishte lindur në Romë më 10 nëntor 1928. Ishte një banor i përjetshëm i kryeqendrës italiane dhe vdiq në po të njëjtin qytet. Ai u nda nga jeta agimin e së hënës, në 6 korrik 2020, në moshën 91-vjeçare.

Në testamentin e tij Morrikone kishte shkruar: "Unë nuk dua të shqetësoj".

“The Rumble in the Jungle”, kur Muhammad Ali rrëzoi Xhorxh Foreman dhe u kthye në mit

Nga Leonard Veizi

 

Ka netë kur historia e sportit nuk shkruhet me numra dhe statistika, por me emocione, me zhurmën e daulleve primitive dhe me dritën e shpresës. Mëngjesi tropikal i 30 tetorit 1974, nën qiellin e yjëzuar dhe të rëndë të Kinshasës, ishte një prej tyre. Bota mblodhi frymën, duke dëgjuar thirrjen e një turme prej 60,000 njerëzish: “Ali, boma ye!” apo “Ali, vrite!”.

 

Në zemrën e Zairit – që sot njihet si Republika Demokratike e Kongos, - ndodhi një nga çastet më të thella dhe madhështore të boksit – përballja mes Muhammad Ali dhe Xhorxh Foreman, e pagëzuar si “The Rumble in the Jungle”. Ky ishte më shumë se një duel për titullin botëror në peshat e rënda; ishte një ndeshje epike mes dy filozofive të jetës, mes dy simboleve të epokës. Ishte ndeshja midis shpirtit të pathyeshëm të sfiduesit dhe forcës brutale të kampionit. Midis një njeriu që kishte humbur gjithçka për parimet e tij dhe një makinerie nokauti që nuk njihte humbje.  

 

Ali vs Foreman

Ali, ish-kampion olimpik dhe botëror, vinte në Afrikë si i dëbuar i kohës. Pas një periudhe të gjatë ku i ishte hequr licenca për shkak të refuzimit për t'u përfshirë në luftën e Vietnamit, ai nuk ishte thjesht një boksier. Ai ishte tashmë një figurë globale: simbol i dinjitetit, i kurajos qytetare, i njeriut që nuk përkulet para padrejtësisë. Në moshën 32-vjeçare, shpejtësia i ishte zbehur, por trashëgimia e tij ishte rritur.  

Përballë tij qëndronte Xhorxh Foreman – një forcë e natyrës, më i ri, më i pamposhtur, zotërues i grushtit më shkatërrues në sport. Foreman i kishte mbyllur ndeshjet e tij pothuajse gjithmonë me nokaut brenda pak raundesh, duke e shkatërruar kundërshtarin me një dhunë të pafalshme. Pothuajse të gjithë mendonin se ky ishte fundi i karrierës së Ali-t.  

 

Strategjia e rraskapitjes

Në orën katër të mëngjesit, një orar i pazakontë për të ndjekur kërkesat e audiencës amerikane, nën dritat verbuese dhe vapën afrikane, filloi ndeshja që do të ndryshonte kursin e historisë. Ali e dinte se nuk mund të luftonte forcën me forcë. Ai luftoi me mendje, duke zbatuar strategjinë e tij legjendare, “rope-a-dope” që në shqip vjen si: përleshje mbi litarët. Në vend që të shmangej, Ali u mbështet në litarët e ringut, duke mbuluar kokën dhe trupin. Ai e la Foremanin të godiste dhe të shfrynte të gjithë energjinë e tij. Çdo grusht i Foreman-it, megjithëse i rëndë, dukej se përzihej me litarët dhe e humbiste forcën. Ali i pëshpëriste fjalë provokuese kampionit të frustruar: “A është ky i gjithë ai grusht, Xhorxh?!” Ndërkohë, turma afrikane, e mahnitur nga kurajoja dhe guximi i Ali-t, brohoriste pa ndalur.  

 

Nokauti i Përjetësisë

Ndërsa shkuam në raundin e tetë, Foreman ishte rraskapitur fizikisht dhe psikologjikisht. Grushtat e tij, që në fillim ishin topa guri, tani ishin thjesht shtyrje të dobëta. Papritur, si një aktoresk i skenarit më të mirë, Ali shpërtheu. Ai u shkëput nga litarët dhe goditi Foreman-in me një kombinim të shpejtë e të përsosur, duke kulmuar me një goditje të djathtë që rrëzoi kampionin për tokë.  

Arena shpërtheu në një histeri kolektive. Xhorxh Foreman, i pamposhturi, ishte shtrirë në tokë dhe arbitri numëronte. Ali ishte rikthyer në fronin e tij.  

Kjo fitore kapërceu kufijtë e sportit. Ajo ishte triumfi i inteligjencës mbi muskulaturën, i shpirtit njerëzor mbi frikën dhe dhunën, i besimit te vetvetja kur askush tjetër nuk besonte. Në një kohë kur bota kishte nevojë për një hero që sfidonte pushtetin, Muhammad Ali e ofroi atë me një buzëqeshje, me një fjalë, dhe me atë grusht të vetmuar që vulosi emrin e tij në panteonin e mitit.    

“Unë jam më i madhi,” kishte thënë ai dikur. Dhe atë natë në Zaire, në zemrën e errësirës afrikane, ai nuk u bë vetëm kampion i botës, por u kthye në një legjendë, figura më ikonike dhe më frymëzuese që ka njohur sporti.