1000 gola, Pele kthehet në legjendën e pavdekshme

19 nëntor 1969 – Kur futbolli u ndal për të nderuar Mbretin

Nga Leonard Veizi

 

Më 19 nëntor 1969, bota ndaloi për disa çaste. Nuk ishte finale e Kupës së Botës, megjithatë atmosfera në stadiumin legjendar Marakana të Rio de Zhaneiros kishte peshën e një momenti të përjetshëm. Në minutën e 34-të të pjesës së dytë, një penallti e kthyer në gol shkaktoi një shpërthim emocioni që nuk kishte të bënte thjesht me rezultatin. Santos fitoi 2:1 kundër Vasco da Gama-s. Por ajo fitore mbeti krejtësisht në hije. Sepse ajo që ndodhi në atë sekondë tejkaloi çdo shifër: Pele, mbreti i futbollit, shënoi golin e tij të 1000-të në karrierën profesionale. Ishte një moment aq i madh, aq i papritur, sa vetë loja u bë e parëndësishme. Qindra tifozë vërshuan në fushë, si një valë e pandalshme gëzimi dhe adhurimi, duke e shndërruar tapetin e gjelbër në një skenë kaosi të lumtur. Ata nuk po përqafonin thjesht një futbollist, por simbolin e ëndrrës, njeriun që kishte çuar futbollin në lartësi qiellore. Loja u ndërpre për disa minuta. Media e pagëzoi menjëherë: “Goli i Mijëtë” – një rekord i paprecedentë, jo një numër i thatë, por fillimi i mitologjisë së tij.

 

I lindur nga varfëria

Pele, i lindur si Edson Arantes do Nascimento në qytetin e vogël Tres Korasoins të Brazilit, ishte më shumë se një futbollist: ai ishte një fenomen kulturor dhe një histori frymëzuese.

I rritur në varfëri të thellë, ai nisi të luante futboll me një top të bërë me çorape të mbushura me gazeta. Por brenda pak vitesh, talenti i tij shpërtheu përtej çdo parashikimi dhe e çoi nga rrugicat e varfra drejt majës së botës, duke provuar se ëndrrat mund të marrin formë pavarësisht vështirësive.

Me trup të fuqishëm, shpejtësi të jashtëzakonshme, inteligjencë taktike dhe një aftësi të lindur për të lexuar lojën, Pele u bë sinonim i vetë fjalës “futboll”. Për dekada, ai ishte zemra e ekipit Santos, duke fituar trofe të paimagjinueshëm dhe duke e kthyer klubin brazilian në një emblemë të futbollit botëror.

Goli i tij i 1000-të nuk ishte një numër i rastësishëm. Ai përfaqësonte punën titanike të një atleti që me talent, disiplinë dhe përkushtim, e çoi lojën përtej kufijve të saj natyralë. Për miliona tifozë, Pelé ishte gëzim, ishte magji, ishte shpresë – një Brazil i tërë gjente tek ai një pasqyrim të ëndrrave të veta.

Pele mbeti gjithmonë një ambasador i lojës së bukur: i thjeshtë, karizmatik dhe fisnik. Ai nderonte çdo fushë ku zbriste, qoftë në një kampionat botëror, qoftë në një ndeshje bamirësie.

 

Çasti që s’do shuhet kurrë

19 nëntori 1969 është i gdhendur në historinë e futbollit si dita kur bota duartrokiti Mbretin. Pele nuk shënoi thjesht një gol – ai vulosi legjendën e tij në zemrat e miliarda njerëzve, duke u bërë një ikonë e përjetshme e sportit më të dashur në planet.

Enio Morrikone, talenti i pamasë i një kompozitori

Me 500 kompozimet e tij ai do të rreshtohej përkrah Bethovenit e Mozartit, por kolonat zanore të filmave i dhanë famën e jashtëzakonshme

 

Nga Leonard Veizi

 

Kishte një talent të pamasë. Por pa dyshim, kinemaja i dha një famë të jashtëzakonshme, edhe pse ai vetë do të dëshironte të kishte të njëjtin sukses edhe me pjesët që kishte kompozuar jashtë saj. Por industria e filmit është shtypëse dhe merr spektatorë pa fund. Gjithsesi, ai ishte nga ata kompozitorë emri i të cilëve u ngulit thellë në memorien kolektive. Kjo, ose për shkak se filmat ishin shumë të suksesshëm dhe emri i kompozitorit për kolonën zanore u fiksua shpejt bashkë me atë të regjisorit dhe aktorëve kryesorë, ose sepse ilustroi me muzikën e tij aq shumë filma, sa që nuk kishte më arsye pse emri i tij të mos mbetej në kujtesë...  

 

...Po t’u përmendësh emrin e Enio Morrikone-s, shumë e shqiptarë do ta lidhin atë me filmin “Për një grusht dollarë”, një prodhim i vitit 1964, nga regjisori i famshëm italian Serxho Leone, nën interpretimin e amerikanit të jashtëzakonshëm Klint Istvud. Pra, duheshin vetëm këta tre emra për të nxjerrë në dritë një film shumë të ndjekur. Në rastin më të mirë, duke zgjeruar gamën, emri i Enio Morrikone-s mbahet mend edhe për kolanën e shumë filmave “spagheti western”, gjithashtu pjesën më të mirë tyre në bashkëpunim me të njëjtin regjisor. Por për shqiptarët emri i Enio Morrikones është i lidhur dhe me filmin “La Piovra” një nga më të ndjekurit, sidomos gjatë periudhës izolacioniste në vend, ku ky film shihej si një dritare nga ku mund të shihej bota e përtejme perëndimore. Dhe po aq i njohur emri i kompozitorit italian ishte dhe me filmin “Joss il professionista”, ku luante ylli i kinemasë franceze, Zhan Pol Belmondo.

Por më pak se shumica absolute e dinë se ai ka shkruar muzikën e filmave edhe më të famshëm, p.sh. “Na ishte një herë Amerika”, i fundit i Serxho Leones, që cilësohet nga kritika dhe më i miri i prodhimeve të tij, por edhe një kryevepër kinematografike. "Muzika është e domosdoshme, sepse filmat e mi praktikisht mund të jenë filma të heshtur, me pak fjalë, dhe kështu muzika nënvizon veprime dhe ndjenja më shumë sesa dialogu," është shprehur regjisori Sergio Leone.

Megjithatë, Enio Morrikone do të bashkëpunonte edhe me regjisorë të tjerë të mëdhenj: nga Bertoluçi te Karpenter. Në fund, ndër bashkëpunimet e suksesshme rezultuan edhe bashkëpunimet me regjisorin Kuentin Tarantino, ku ky i findit pas filmit “The Hateful Eight” e cilësoi Morrikonen “artist me më tepër talent se Bethoven apo Mozart”.

Enio Morrikone është ndoshta kompozitori më i famshëm i filmit të shekullit të 20-të. Ai është gjithashtu një nga kompozitorët më pjellorë që punoi në çdo medium. Ndërsa rezultatet e tij të filmit kanë qenë pothuajse në çdo stil muzikor të imagjinueshëm.

Morrikone filloi të studiojë muzikë në Konservatorin e Romës, “Santa Cecilia”, në moshën 12 vjeç. I nxitur të përqendrohej në përbërje nga instruktorët e tij, ai e mbështeti veten duke luajtur trumbetë në bandat e xhazit, dhe më pas punoi për radion kombëtare të Italisë, pas diplomimit në konservator.

Enio Morrikone u njoh për kolonat zanore të shumë filmave italianë dhe të kinemasë botërore. Ai klasifikohet si një prej kompozitoreve më të zotë e prodhimtarë të periudhës së tij. Kompozoi mbi 400 pjesë për kinemanë dhe serialet televizive, si dhe mbi 100 vepra klasike. Në të vërtetë 30 filmat që i përkasin tipit “western”, janë ata që e bëjnë atë aq shumë të njohur.

Morrikone u vlerësua me çmim Oscar për kompozimin e muzikës kryesore të filmit “The Hateful Eight” apo siç vjen në shqip “Tetë më të urryerit”, prodhim i vitit 2016. I njohur si "Maestro", ai e mori Oscar-in e nderit në vitin 2007 për "kontributet e tij madhështore dhe të shumanshme në artin e muzikës së filmit", Në karrierën e tij të gjatë u nominua në 91 çmime kombëtare dhe ndërkombëtare, prej të cilave fitoi 83, ku spikasin 3 çmime Grammy, 4 Golden Globe dhe 6 çmime BAFTA.

Rezultati i tij për të “Good, Bad and the Ugly” të vitit 1966 konsiderohet si një nga tingujt më me ndikim në histori. Enio Morrikone ka ndikuar në shumë artistë përsa i përket stileve dhe zhanreve të tjera, duke përfshirë Hans Zimmer, Dire Straits, Metallica e shumë të tjerë.

Kompozitori famoz kishte lindur në Romë më 10 nëntor 1928. Ishte një banor i përjetshëm i kryeqendrës italiane dhe vdiq në po të njëjtin qytet. Ai u nda nga jeta agimin e së hënës, në 6 korrik 2020, në moshën 91-vjeçare.

Në testamentin e tij Morrikone kishte shkruar: "Unë nuk dua të shqetësoj".

“The Rumble in the Jungle”, kur Muhammad Ali rrëzoi Xhorxh Foreman dhe u kthye në mit

Nga Leonard Veizi

 

Ka netë kur historia e sportit nuk shkruhet me numra dhe statistika, por me emocione, me zhurmën e daulleve primitive dhe me dritën e shpresës. Mëngjesi tropikal i 30 tetorit 1974, nën qiellin e yjëzuar dhe të rëndë të Kinshasës, ishte një prej tyre. Bota mblodhi frymën, duke dëgjuar thirrjen e një turme prej 60,000 njerëzish: “Ali, boma ye!” apo “Ali, vrite!”.

 

Në zemrën e Zairit – që sot njihet si Republika Demokratike e Kongos, - ndodhi një nga çastet më të thella dhe madhështore të boksit – përballja mes Muhammad Ali dhe Xhorxh Foreman, e pagëzuar si “The Rumble in the Jungle”. Ky ishte më shumë se një duel për titullin botëror në peshat e rënda; ishte një ndeshje epike mes dy filozofive të jetës, mes dy simboleve të epokës. Ishte ndeshja midis shpirtit të pathyeshëm të sfiduesit dhe forcës brutale të kampionit. Midis një njeriu që kishte humbur gjithçka për parimet e tij dhe një makinerie nokauti që nuk njihte humbje.  

 

Ali vs Foreman

Ali, ish-kampion olimpik dhe botëror, vinte në Afrikë si i dëbuar i kohës. Pas një periudhe të gjatë ku i ishte hequr licenca për shkak të refuzimit për t'u përfshirë në luftën e Vietnamit, ai nuk ishte thjesht një boksier. Ai ishte tashmë një figurë globale: simbol i dinjitetit, i kurajos qytetare, i njeriut që nuk përkulet para padrejtësisë. Në moshën 32-vjeçare, shpejtësia i ishte zbehur, por trashëgimia e tij ishte rritur.  

Përballë tij qëndronte Xhorxh Foreman – një forcë e natyrës, më i ri, më i pamposhtur, zotërues i grushtit më shkatërrues në sport. Foreman i kishte mbyllur ndeshjet e tij pothuajse gjithmonë me nokaut brenda pak raundesh, duke e shkatërruar kundërshtarin me një dhunë të pafalshme. Pothuajse të gjithë mendonin se ky ishte fundi i karrierës së Ali-t.  

 

Strategjia e rraskapitjes

Në orën katër të mëngjesit, një orar i pazakontë për të ndjekur kërkesat e audiencës amerikane, nën dritat verbuese dhe vapën afrikane, filloi ndeshja që do të ndryshonte kursin e historisë. Ali e dinte se nuk mund të luftonte forcën me forcë. Ai luftoi me mendje, duke zbatuar strategjinë e tij legjendare, “rope-a-dope” që në shqip vjen si: përleshje mbi litarët. Në vend që të shmangej, Ali u mbështet në litarët e ringut, duke mbuluar kokën dhe trupin. Ai e la Foremanin të godiste dhe të shfrynte të gjithë energjinë e tij. Çdo grusht i Foreman-it, megjithëse i rëndë, dukej se përzihej me litarët dhe e humbiste forcën. Ali i pëshpëriste fjalë provokuese kampionit të frustruar: “A është ky i gjithë ai grusht, Xhorxh?!” Ndërkohë, turma afrikane, e mahnitur nga kurajoja dhe guximi i Ali-t, brohoriste pa ndalur.  

 

Nokauti i Përjetësisë

Ndërsa shkuam në raundin e tetë, Foreman ishte rraskapitur fizikisht dhe psikologjikisht. Grushtat e tij, që në fillim ishin topa guri, tani ishin thjesht shtyrje të dobëta. Papritur, si një aktoresk i skenarit më të mirë, Ali shpërtheu. Ai u shkëput nga litarët dhe goditi Foreman-in me një kombinim të shpejtë e të përsosur, duke kulmuar me një goditje të djathtë që rrëzoi kampionin për tokë.  

Arena shpërtheu në një histeri kolektive. Xhorxh Foreman, i pamposhturi, ishte shtrirë në tokë dhe arbitri numëronte. Ali ishte rikthyer në fronin e tij.  

Kjo fitore kapërceu kufijtë e sportit. Ajo ishte triumfi i inteligjencës mbi muskulaturën, i shpirtit njerëzor mbi frikën dhe dhunën, i besimit te vetvetja kur askush tjetër nuk besonte. Në një kohë kur bota kishte nevojë për një hero që sfidonte pushtetin, Muhammad Ali e ofroi atë me një buzëqeshje, me një fjalë, dhe me atë grusht të vetmuar që vulosi emrin e tij në panteonin e mitit.    

“Unë jam më i madhi,” kishte thënë ai dikur. Dhe atë natë në Zaire, në zemrën e errësirës afrikane, ai nuk u bë vetëm kampion i botës, por u kthye në një legjendë, figura më ikonike dhe më frymëzuese që ka njohur sporti.

“Djali i Artë” Diego Armando Maradona, eposi i gjenialitetit dhe kontradiktës

Nga Leonard Veizi  

 

Disa emra shkëputen nga materia njerëzore dhe shndërrohen në yje që nuk shuhen. Ata nuk u përkasin më vetëm biografive, por kanë marrë rrugën mitologjisë.

Në panteonin e futbollit, një vend i tillë, i shenjtë, mbahet nga Diego Armando Maradona.  

Ai nuk ishte thjesht një lojtar. Ishte një erupcion gjenialiteti, një shkëndijë hyjnore në formë njeriu, dhuratë për një lojë që fal emocione dhe plagë me të njëjtën forcë shkatërrimtare.

Kur topi, ai rruzull i vogël lëkure, i ngjitej këmbës, dukej sikur ligjet e fizikës pezulloheshin: graviteti ndalonte, koha ngadalësonte, dhe topi i bindet ritmit të tij të çmendur, duke kërcyer nën magjinë e një mjeshtri.

Maradona ishte vetë thelbi i futbollit i përkthyer në poezi rebele dhe tragjedi njerëzore.  

Ai lindi më 30 tetor 1960 në kasollen e varfër të lagjes Villa Fiorito në Buenos Aires. Që në moshën më të njomë, ky fëmijë shfaqi një bekim të pashoq: topi u bë shoku i tij i përjetshëm, mjeti i vetëm për të çarë errësirën dhe për të ndërtuar një jetë të ndryshme nga ajo që i ofronte fati. Në moshën 15-vjeçare, debutoi me “Argentinos Juniors”, duke tronditur Argjentinën me atë që komentatorët e quajtën, me drithërimë: “një fëmijë që luan si Zot”. 

Karriera e tij u ngjit drejt majës me shpejtësinë e një uragani dhe me ritmin e driblimit të tij të pandalshëm: “Boca Juniors”, “Barcelona”, dhe pastaj “Napoli” – qyteti i shpërfytyruar që do ta adhuronte si ikonë. Pikërisht në Jugun e Italisë, Maradona e transformoi një skuadër të harruar në kampion të Italisë dhe të Europës, duke u bërë për tifozët e tij shpëtimtari, i vetmi që sfidoi të fortët e Veriut. Muralet me fytyrën e tij mbetën në muret e lagjeve si ikona të besimit, dhe emri “Diego” u shndërrua në një lutje, një besëlidhje.  

Por çasti që e gdhendi përjetësisht në historinë e sportit ishte Kupa e Botës 1986 në Meksikë. Atje, ai udhëhoqi Argjentinën drejt lavdisë, duke shënuar në një ndeshje të vetme kundër Anglisë dy nga golat më kontradiktorë dhe më të famshëm të të gjitha kohërave: “Dora e Zotit” – akti i rebelimit djallëzor, dhe “Goli i Shekullit” – akti i pastër i gjenialitetit, ku kaloi me mjeshtëri gjysmën e skuadrës kundërshtare. Ishte ky akt, që shpalosi Maradonën në dy anët e të njëjtës medalje: njeriu-gjenial dhe njeriu-rebel.  

Pseudonimi i tij, “El Pibe de Oro” – “Djali i Artë”, nuk i përkiste vetëm aftësisë me topin, por shpirtit të tij të papërkulur. Ai mishëronte dashurinë për futbollin si art, pasionin e pastër që buron nga rruga, dhe humanizmin e thellë të njeriut që kurrë nuk harroi origjinën e tij të varfër. Megjithëse jeta jashtë fushës u përfshi nga labirintet e errëta të varësisë dhe betejave personale, në fushë ai ishte gjithnjë i përkryer – një poet rebel që shkruante me topin mbi barin e stadiumit.  

Maradona vazhdoi më pas edhe si trajner, duke përfshirë detyrën e përzgjedhësit të Argjentinës në Botërorin e 2010-ës. Ai mbeti përherë një ikonë e popullit, një hero që fliste gjuhën e të varfërve, dhe që i kundërvihej çdo pushteti apo autoriteti që synonte ta kontrollonte.  

Diego Armando Maradona u largua më 25 nëntor 2020, por prania e tij është ende e gjallë në çdo murale të Buenos Airesit, në çdo shesh të Napolit, në çdo zemër që e ka dashur futbollin me shpirt dhe me pasion. Ai ishte më shumë se një kampion – ishte një shpërthim i pastër i jetës, pasionit, lavdisë dhe tragjedisë njerëzore, të mishëruara në një trup të vetëm.  

Sepse, siç e përmblodhi mjeshtri Eduardo Galeano: “Maradona është më shumë se futbollist. Ai është një pjesë e pandashme e shpirtit të Amerikës Latine - e bukur, e padrejtë, dhe e përjetshme.”

“Gjykata e Yjeve”, kur drejtësia humbet dritën e ligjit dhe kalon në vetgjyqësi

 

nga Leonard Veizi

 

Ka filma që nuk plaken, sepse flasin për diçka që nuk ndryshon kurrë: natyrën njerëzore përballë pushtetit dhe drejtësisë. “The Star Chamber” apo “Gjykata e Yjeve” një prodhim kinematografik i vitit 1983, me Majkëll Dagllas në rolin e gjykatësit Steven Hardin, është pikërisht një prej tyre — një thriller moral, i heshtur dhe i rrezikshëm, ku pyetja themelore nuk është kush është fajtor, por kush ka të drejtë të gjykojë.

 

“Star Chamber” e Henri VII

Duket se autorët e filmit e kanë titulluar “Star Chamber” sipas gjykatës speciale në Angli, që u krijua nga mbreti Henri VII rreth vitit 1487. Ajo mblidhej në një sallë të Pallatit të Westminsterit, me tavan të dekoruar me yje – prej nga vjen edhe emri. Fillimisht, “Gjykata e Yjeve” kishte një qëllim pozitiv: të gjykonte rastet e korrupsionit, abuzimit me pushtetin dhe krimeve që gjykatat e zakonshme nuk mund t’i trajtonin për shkak të ndikimit të të pasurve ose fisnikëve. Por me kalimin e kohës, ajo u shndërrua në një instrument represioni mbretëror, që gjykonte në fshehtësi, pa juristë, pa dëgjues publikë dhe pa apel. Vendimet ishin të menjëhershme dhe shpesh të dhunshme. Më 1641, Parlamenti anglez e shkriu Gjykatën e Yjeve, duke e shpallur një simbol të abuzimit me drejtësinë dhe të pushtetit absolut.

 

Ngjarja në film

Gjykatësi Hardin, i lodhur nga pafuqia përballë ligjit që shpesh liron fajtorët për shkak të “boshllëqeve procedurale”, ndeshet me një grup gjykatësish që kanë krijuar një “gjykatë të fshehtë”, Gjykata e Yjeve. Ata mblidhen në një sallë të errët, vendosin në heshtje dhe urdhërojnë ekzekutimin e atyre që drejtësia zyrtare nuk arrin t’i dënojë. Në emër të moralit, ata marrin rolin e Zotit.

Në fillim, ky sistem paralel duket si një zgjidhje për padrejtësinë. Por shumë shpejt, Hardin kupton se çdo drejtësi që lind jashtë ligjit është vetëm një formë e re e padrejtësisë. Ai e sheh se dora që ndëshkon në emër të “së mirës” mund të bëhet më e errët se ajo që kriminelët përdorin për të vrarë. Në këtë pikë, filmi i Piter Hajamsit nuk është më thjesht një dramë gjyqësore — është një reflektim filozofik mbi kufijtë e moralit.

Kanti do ta quante këtë një përplasje mes detyrës morale dhe ligjit objektiv. Ai do të kujtonte se ligji është i domosdoshëm pikërisht për të na ndalur nga dëshirat tona për drejtësi personale. Dostojevski do të shtonte se kur njeriu e ndien veten mbi ligjin, e ka bërë tashmë hapin e parë drejt krimit. Të dy do të pajtoheshin se drejtësia, pa rregulla, është vetëm një pasion që kërkon hakmarrje.

Në këtë kuptim, “Gjykata e Yjeve” është një alegori e frikshme për çdo shoqëri ku besimi tek sistemi bie, dhe njerëzit nisin ta marrin drejtësinë në duart e tyre. Sepse kur drejtësia e vërtetë dështon, lind tundimi për të ndërtuar një drejtësi të re — por ajo drejtësi e re, zakonisht, lind në errësirë. Dhe errësira nuk pyet më për faj apo pafajësi.

Majkëll Dagllas, me interpretimin e tij të qetë dhe të brendshëm, sjell portretin e njeriut që përballet me krizën më të madhe morale: atë të ndërgjegjes. Në fund, ai kupton se asnjë vendim i dhënë jashtë ligjit nuk mund të quhet drejtësi, sado e drejtë të duket në sy të njerëzve.

 

Aludim

Nëse sot do të ekzistonte një “Gjykatë e Yjeve” moderne, ajo ndoshta nuk do të mblidhej në ndonjë sallë të fshehtë. Do të ishte në rrjetet sociale, në opinionet e shpejta, në gjykimet pa prova që shkatërrojnë jetë me një klikim. Është një formë e re e po asaj pasioni të vjetër për të ndëshkuar, pa kuptuar.

Filmi i vitit 1983 mbetet një paralajmërim për kohën tonë: drejtësia nuk është ndjenjë, është rregull. Dhe ligji, me gjithë mangësitë e tij, është ende pengesa e vetme që ndan qytetërimin nga kaosi.

Sepse, në fund të fundit, ajo që na bën njerëz nuk është dëshira për të ndëshkuar, por aftësia për të duruar derisa e vërteta të dalë vetë në dritë.

 

 

 

“Diktatori i Madh”, kur arti guxoi të qeshë me frikën

85 vjet nga shfaqja e parë e filmit që shndërroi komedinë në manifest humanist

 

Nga Leonard Veizi
 
Ka vepra që lindin për të argëtuar dhe ka të tjera që lindin për të zgjuar ndërgjegje. Më 15 tetor 1940, në një botë të rënë në errësirë, Çarli Çaplin solli “The Great Dictator” apo siç vjen në shqip: “Diktatori i Madh”  – një komedi që guxoi të qeshë me vetë tiraninë. Në atë kohë, kur Europa dridhej nën çizmet e nazizmit dhe frika kishte zëvendësuar fjalën e lirë, Çaplini ngriti zërin e artit si mburojë të njeriut të thjeshtë.
 
Një komedi në kohë lufte
Filmi doli në ekran në kulmin e Luftës së Dytë Botërore, kur propaganda fashiste kishte përpirë realitetin dhe artistët rrallë guxonin të flisnin. Çaplin – njeriu me bastun, kapelë dhe buzëqeshjen e heshtur – i vuri përballë botës dy fytyra: diktatorin Adenoid Hynkel, një karikaturë gjeniale e Hitlerit, dhe berberin hebre, simbolin e pafajësisë dhe dinjitetit njerëzor.
Kjo dyfishim nuk ishte vetëm zgjedhje artistike. Ishte një thirrje për reflektim: se brenda çdo diktatori mund të fshihet një njeri i frikësuar, dhe brenda çdo njeriu të thjeshtë – një shpirt i madh që refuzon të përkulet.

Çaplin, artisti që e ktheu humorin në armë
Në një epokë ku heshtja vlente më shumë se fjala, Çaplini zgjodhi të fliste me gjuhën e humorit. “Diktatori i Madh” nuk është një komedi në kuptimin klasik, është një pasqyrë e dhimbjes, e kthyer në ironi. Filmi e përdor humorin si mjet për t’i hequr frikës fuqinë.
Në këtë mënyrë, Çaplin e shndërroi artin në një akt rezistence.
Kritika e kohës u nda: disa e quajtën të pamatur, të tjerë gjenial. Por historia i dha të drejtë. Filmi u bë një nga kolonat morale të kinemasë së shekullit XX dhe dëshmi se arti mund të jetë më i fortë se propaganda.
 
Një fjalim për njerëzimin
Në fund të filmit, Çaplin heq maskën e personazhit dhe flet si vetvetja. Fjalimi i tij – një lutje për paqe, për dashuri dhe për arsyen njerëzore – është ende një nga momentet më prekëse të historisë së kinemasë.
“Ne kemi nevojë për dashuri, jo për urrejtje. Ne kemi nevojë për mirësi, jo për cinizëm,” thotë ai, duke e kthyer ekranin në një tribunë universale të humanizmit.
Në atë çast, Çaplin nuk është më aktor, por profet i ndjeshmërisë njerëzore. Ai na kujton se edhe në errësirën më të thellë, njeriu mbetet i aftë të ndriçojë botën me buzëqeshjen e tij.
 
Një mesazh që s’ka moshë
Sot, tetëdhjetë e pesë vjet pas premierës, “Diktatori i Madh” ruan një fuqi të papërkulur. Në kohën e propagandave të reja, manipulimeve dixhitale dhe kultit të pushtetit, filmi i Çaplinit është një pasqyrë që na detyron të pyesim veten: a kemi mësuar diçka nga e shkuara?
Vepra mbetet një testament për rolin e artit – për aftësinë e tij për të folur kur të tjerët heshtin, për të qeshur kur frika sundon, dhe për të kujtuar se çdo epokë ka diktatorët e vet, por edhe njerëzit që guxojnë t’u thonë “jo”.
“Diktatori i Madh” është më shumë se një film – është një kujtesë e përjetshme se, përballë tiranisë, njeriu nuk humbet asnjëherë të drejtën për të qeshur. 

Nikola Paganini, mjeshtri që i dha shpirt violinës

Nga Leonard Veizi

 

Në Shqipëri, prej kohësh, qarkullon si shprehje e gjallë, si shprehje teatrale a batutë filmi, një togfjalësh që përmendet sa herë një fëmijë prek telat e violinës me talent të rrallë: “Paganini shqiptar”. Ky pagëzim del vetvetiu nga goja e njerëzve, si një përulje e thellë ndaj emrit që ka mbetur simbol i gjenialitetit muzikor. Sepse kur themi Paganini, mendojmë për atë që e bëri violinën të marrë frymë, të digjej, të ulërinte dhe të fliste si njeri.

 

Lindja e mitit: 27 Tetor 1782

Më 27 tetor 1782, në Gjenovën e Italisë, lindi Nikola Paganini, një djalosh që do të ndryshonte përgjithmonë mënyrën se si dëgjohej dhe kuptohej muzika. Ai nuk ishte thjesht një virtuoz, por një magjistar që nxori nga katër tela gjithë thelbin e emocioneve njerëzore: dashurinë, dhimbjen, delirimin dhe, më në fund, heshtjen paqësore. Paganini u bë vetë miti i violinës, shembulli i një talenti të pakapshëm. Ky magnetizëm është aq i fortë, sa edhe sot, në çdo qoshe të botës, një djalosh apo vajzë që i jep shpirt harkut të parë, dëgjon pranë vetes një përshpëritje krenare: “Ky është Paganini ynë.”

 

Fuqia e përbindshme e harkut

Paganini është një emër që ende sot tingëllon si vetëtimë në historinë e muzikës. Që në fëmijëri, duart e tij flisnin një gjuhë tjetër: atë të harkut dhe telave. Ai nuk luante thjesht në violinë – ai e pushtonte. E bënte të qante me pasion, të qeshte me shkëlqim dhe të fluturonte me një frymë të mbinatyrshme.

Ai ishte virtuozi i pakrahasueshëm, njeriu që shndërroi instrumentin në trupin e shpirtit të vet. Shpesh e quanin “il mostro del violino” apo siç vjen në shqip “i përbindshmi i violinës”, sepse teknika e tij ishte përtej asaj që njerëzit e kohës mund ta konceptonin. Shkathtësia marramendëse e gishtave, shpejtësia rrufe e ekzekutimit, harmonitë e pazakonta dhe pasioni i flakët krijuan rreth tij një aureolë misterioze. Disa madje besonin se kishte shitur shpirtin te djalli për të fituar atë fuqi hyjnore mbi tingullin.

 

Revolucionari i artit muzikor

Por përtej legjendës dhe miteve që e rrethonin, Paganini në thelb ishte një revolucionar i artit muzikor. Ai ndryshoi rrënjësisht mënyrën se si kompozohej për violinë dhe interpretohej me të, duke hapur një epokë të re virtuoziteti që do të frymëzonte gjithë brezat e ardhshëm.

Veprat e tij ikonike “24 Kapriçot”, mbeten edhe sot prova supreme për çdo violinist që kërkon të matet me kufijtë e artit, teknikës dhe durimit njerëzor. Ato nuk janë thjesht muzikë; ato janë një manifest i asaj çka mund të arrijë shpirti kur i nënshtrohet një vizioni gjenial.

 

Suksesi dhe dështimi në jetë 

Në 1828 Paganini përjetoi sukses të madh në Vjenë, dhe paraqitjet e tij në Paris dhe Londër në 1831 ishin po aq sensacionale. Turneu i tij në Angli dhe Skoci në vitin 1832 e bëri atë një njeri të pasur.

Paganini e përfundoi karrierën e tij koncertale në vitin 1834 për shkak të shëndetit në përkeqësim, dhe falimentimi i kazinosë së tij në Paris e la në rrënim financiar. Ai u tërhoq në Francën jugore dhe vdiq në Nisë në vitin 1840 në moshën 57 vjeç.

 

Në fund 

Nikola Paganini nuk ishte thjesht një njeri i epokës së tij. Ai ishte uragani i frymëzimit, një shpirt që digjej në flakën e artit, duke na kujtuar se gjenialiteti shpesh lind aty ku takohen dhimbja dhe pasioni i pafund. Ai vdiq, por i la violinës jo vetëm tinguj, por vetë shpirtin e tij.

Një plumb për 39 vjeçarin që luftoi paqësisht për të drejtat e njerëzve me ngjyrë

Martin Luter King

Nga Leonard Veizi

Pasditja e 4 prillit të vitit 1968, do të prishej në qytetin amerikan të Memfisit, nga një e shtënë e vetme. Por plumbi i dalë nga arma “Remington” model 760 do të godiste në kokë një prej emrave më të shquar të Lëvizjes për të Drejtat Civile. Martin Luter King i Riu. Ai kishte dalë në ballkonin e dhomës 306 së motelit “Lorraine” ku ishte stacionuar, sepse vetëm një ditë më pas do të merrte pjesë në një marshim për të drejtat e punëtorëve me ngjyrë. Ishte ora 06:01 pasdite. Plumbi i përshkoi fytyrën, hyri nëpër faqen e djathtë, duke i thyer nofullën dhe disa vartebra teksa përshkoi shtyllën kurrizore e duke çarë vena dhe arterie kryesore, përpara se të ngecej në shpatull. King ra mbrapsh pa frymë, por ende nuk kishte vdekur. Forca e goditjes i grisi edhe kravatën. Menjëherë u dërgua në spitalin “Shën Jozef”, ku vdiq vetëm një orë më vonë, në 07:05 pasdite. Menjëherë pas goditjes dëshmitarët thanë se kishin parë një burrë duke vrapuar nga një godinë përballë motelit “Lorrene”. Dhe quhej Xhejms Erl Rej.,,
 
…Në botën e njerëzve me ngjyrë Martin Luter Kingu ishte kthyer në një mit. Ai ishte legjenda e gjallë që luftonte për të Drejta Civile. Emri i tij i lindjes ishte Majkëll. Por babai, që ishte pastor në Kishën Baptiste “Ebenezer” në Atlanta, gjatë një udhëtimi në Gjermani, u  impresionuar aq shumë nga historia e liderit të reformimit protestant Martin Luther, saqë ai ndryshoi jo vetëm emrin e tij, por edhe emrin e Majkëllit 5-vjeçar. Dhe kështu u quajtën Martin Luteri King, njëri “senjor” dhe tjetri “xhunior”
Ishte lindur më 15 janar 1929 në një familje të mesme, në Atlanta, Xheorxhia. Gjyshi i tij dhe më pas i ati shërbyen si pastor i Kishës Baptiste “Ebenezer”. Në vitin 1954, kur ishte 25 vjeç, Dr. King u bë pastor i Kishës Baptiste të Dexter Avenue në Montgomery, Alabama.
Në mesin e viteve 1950, King udhëhoqi lëvizjen për t’i dhënë fund segregacionit dhe kundër paragjykimeve në Shtetet e Bashkuara përmes mjeteve të protestës paqësore. King i ishte referuar shpesh Mahatma Gandit të Indisë si “drita udhëzuese e teknikës të ndryshimit shoqëror jo të dhunshëm”. Fjalimet e tij – disa nga më ikonat e shekullit të 20-të – patën një ndikim të thellë në ndërgjegjen kombëtare. Nëpërmjet udhëheqjes së tij, lëvizja për të drejtat civile hapi dyert për arsimin dhe punësimin që ishin mbyllur prej kohësh për njerëzit me ngjyrë në Amerikë. Aftësia dhe efektiviteti i Martin Luter King u rrit në mënyrë eksponenciale. Ai organizoi dhe udhëhoqi marshime për të drejtën e zezakëve për të votuar, për të drejtat e punës dhe të drejta të tjera themelore civile. Kundërshtimi i Dr. King ndaj Luftës së Vietnamit u bë një pjesë e spikatur e personalitetit të tij publik. Si një drejtues i shquar i Lëvizjes për të Drejtat Civile, me filozofinë e Jo Dhunës dhe asaj të Mosbindjes Civile, Martin Luter King u laureua me Çmimin Nobel për Paqen.
 
Para vrasjes
King bëri një udhëtim në Memfis, Tenesi, në mbështetje të goditjes së punonjësve të kanalizimeve të qytetit afrikano-amerikan. Punëtorët kishin organizuar një marshim në 11 shkurt 1968, për të protestuar ndaj pagave të pabarabarta dhe kushteve të punës të vendosura nga kryetari i atëhershëm i komunës Henri Leb. Në atë kohë, në Memfisi punëtorët me ngjyrë paguaheshin shumë më pak se punëtorët e bardhë. Për ta nuk kishte uniforma të ofruara nga bashkia dhe as sindikata të ligjshme. Vdekja famëkeqe e dy punëtorëve në shkurt 1968 u shndërrua në një grevë. King mori pjesë në një marshim masiv në Memfis më 28 Mars 1968, që përfundoi në përplasje. Më 3 prill, King u kthye në Memfis për të organizuar një marshim të ri. Avioni me të cilin do të fluturonte u vonua për shkak të një lajmërimi për bombë. Megjithatë King arriti në kohë për të mbajtur një fjalim të planifikuar, i njohur tani si “Unë kam qenë në Majën e Malit”. Të enjten, më 4 Prill 1968, King po qëndronte në dhomën 306 në motelin “Lorrene” në Memfis. Moteli ishte në pronësi të biznesmenit Uollter Beili dhe mbante emrin e gruas së tij. Hirësia e tij Ralf Abernathi, një koleg dhe mik i King, më vonë i rrëfeu se ai dhe King kishin ndenjur në dhomën 306 të motelit “Lorrene” aq shpesh saqë ajo njihej si “Suite King-Abernathi”. Sipas biografit të King, Tejlor Branç, fjalët e fundit të tij ishin për muzikantin Ben Branç, i cili ishte planifikuar të performonte atë natë në një event. King tha: Ben, luaj patjetër “M’a mbaj dorën, Zot i Lartë”. Luaje bukur. Ndërsa përgatitej të largohej nga moteli “Lorraine” për një darkë pune, King doli në ballkonin e dhomës 306 për të folur me kolegët e Konferencës së Udhëheqjes së Krishterë të Jugut. Aty dhe u qëllua.
Xhejms Erl Rei, një i arratisur nga Burgu i Shtetit të Misurit, u arrestua në 8 qershor 1968, në Londër në aeroportin “Heathrow”. U ekstradua në Shtetet e Bashkuara dhe u akuzua për krimin. Më 10 mars 1969, ai u deklarua fajtor dhe u dënua me 99 vjet në Burgun e Shtetit Tenesi. Më vonë bëri shumë përpjekje për të tërhequr deklaratën e pranimit të fajit dhe kërkoi të gjykohej nga një juri, por kjo nuk ndodhi; ai vdiq në burg në 1998.
Që nga mesi i viteve ‘50, King kishte pasur disa kërcënime me vdekje për shkak të rolit të tij të rëndësishëm në Lëvizjen për të Drejtat Civile. Ishte përballur me rrezikun e vdekjes, përfshirë edhe një goditje me thikë gati fatale në 1958, dhe të jetuarit me të u bë pjesë e filozofisë së tij.
Familja King, por dhe shumë të tjerë kanë besuar në vazhdimësi se atentati ishte rezultat i një komploti që përfshinte qeverinë amerikane, Mafian dhe policinë e Memfisit. Ata u shprehwn se atentatori Rei ishte vetëm një “kokë turku”.  Duke filluar nga viti 1976, Komiteti i Përzgjedhur i Dhomës për Vrasjet, i kryesuar nga Përfaqësuesi Luis Stokes, rishqyrtoi provat në lidhje me vrasjen e Kingut, si dhe atë të Presidentit John F. Kenedi. Raporti përfundimtar i komitetit sugjeroi se Rei mund të ketë pasur bashkëpunëtorë. Megjithatë, raporti arriti në përfundimin se nuk kishte prova bindëse të bashkëpunimit të qeverisë në vrasjen e Kingut.
 
Trazirat
Presidenti Lindon Xhonson bëri thirrje për një ditë zie kombëtare në 7 prill. Në ditët në vijim, bibliotekat publike, muzetë, shkollat ​​dhe bizneset u mbyllën dhe ngjarjet e shumta sportive u shtynë. Pas vrasjes, Komuna e Memfis nxitoi të bënte marrëveshje me kushte të favorshme për punonjësit e kanalizimeve.  Shërbimi i varrimit të King u mbajt në 8 prill në Atlanta në Kishën Baptiste Ebenezer. Në të morën pjesë shumë nga udhëheqësit politikë dhe të të drejtave civile të vendit, duke përfshirë Zhaklin Kenedi.
Kolegët e King në Lëvizjen për të Drejtat Civile kërkuan një reagim jo të dhunshëm ndaj vrasjes, për të nderuar parimet e tij më themelore. Megjithë nxitjen për qetësi, një valë mbarëkombëtare trazirash shpërtheu në më shumë se 100 qytete.
Të nesërmen, në qytetin e tij të lindjes, Atlanta, u mbajtën ritet e funeralit. Shërbimi në Kishën Baptiste Ebenezer u transmetua nga televizion kombëtar. Një procesion funerali transportoi trupin e King për 5.6 kilometra nëpër rrugët e Atlantas, i ndjekur nga më shumë se 100,000 njerëz në zi. Pas vrasjes së King, u raportuan disa reagime të shkëputursa armiqësore prej disa të bardhëve amerikanë veçanërisht në Jug. Por, në përgjithësi gazetarët raportonin se shumë të bardhët ndiheshin të pikëlluar nga vdekja e udhëheqësit afro-amerikan. New York Times e vlerësoi King në një editorial, duke e quajtur vrasjen e tij një “katastrofë kombëtare” dhe kauzën e tij “të drejtë”.
 
Epilogu
Në vitin 1983, Presidenti Ronald Reagan nënshkroi një projekt-ligj që legjitimonte një festë federale në nder të Martin Luter King për angazhimin e tij për të drejta të barabarta dhe drejtësi për të gjithë. 20 janari quhet Dita e Martin Luter King Jr. Në janar 2000, kjo datë u festua zyrtarisht në të 50 shtetet e SHBA-ve.

Njeriu, kafsha më çnjerëzore ndaj njeriut

Nga Leonard Veizi

Njeriu ka zgjedhur një ditë të vitit për të kujtuar mbrojtjen e kafshëve, për t’u ndalur e për të folur për të drejtat e tyre. Por, paradoksalisht, ende nuk ka gjetur një ditë për të reflektuar mbi mbrojtjen e vetvetes – të njeriut nga vetë njeriu. Dhe ndoshta kjo është plagë më e thellë se çdo padrejtësi tjetër.

Natyra njeh rregulla të thjeshta. Ajo ka pajisur çdo krijesë me instinktet e veta të mbijetesës. Fjala vjen: një luan vret vetëm për të ngrënë. Pasi ha, shtrihet e fle dhe për një kahë të gjatë nuk është më kërcënim derisa uria ta zgjojë sërish. Në këtë cikël të thjeshtë jetese nuk ka as tepri, as etje për të shuar diabetin, as lakmi: vetëm nevojë. Një instinkt për të mbijetuar.

Por njeriu është ndryshe. Ai nuk njeh kufi. Ushqehet tri deri në pesë herë në ditë. Pi birra, raki e verë sa ai mban kandari. Por oreksi i tij nuk shuhet me kaq.

Përtej ushqimit, njeriu kërkon pasuri, pushtet, kontroll. Dhe kur i ka të gjitha këto përsëri kërkon diçka që nuk e ka. Ec e ta gjesh.

Pyetja që vjen më pas është e thjeshtë: Çfarë i duhen një njeriu Një Miliard dollarë në bankë? Sepse ai mund te jetoje normalisht edhe me 10-20 dollarë në ditë. Këto shifra, që nuk kanë më lidhje me nevojën, tregojnë lakminë e tij të pangopshme. Çfarë mund të bësh me Një Miliard, që nuk i bën dot me Një Milion? Vecc në do të ngresh një anije kozmike personale e të vish vërdallë në orbitë, si Juri Gagarini.

Historia e dëshmon këtë më qartë se çdo fjalë. Perandorët e lashtë nuk mjaftoheshin me kufijtë e sundimit të tyre: Aleksandri i Madh kërkonte të pushtonte botën e njohur; Cezari marshoi përtej kufijve; perandorët nga gjithfarë vendesh e bashkim kombësish ngrinin ushtri për të shtuar territor. Shekulli i njëzetë e çoi këtë anë çnjerëzore te njeriut në përmasa industriale: luftëra për hegjemoni, jo për bukë. Sot, në epokën e globalizimit, absurditeti vazhdon. Disa grumbullojnë pasuri miliardëshe, ndërsa miliona njerëz vuajnë urinë dhe mungesën e ujit të pastër.

Sidoqoftë, ka një të vërtetë që sakrifikon të gjitha arritjet materiale: pasuria, - sado zero të ketë prapa një Një-sh, - nuk e blen jetën. Mund të shtosh ca ditë, të blesh shërbime mjekësore më të shtrenjta, mund ti krijosh vetes komoditete dhe privilegje, por nuk mund ta mposhtësh vdekjen... dhe kur je multimiliarder. Mund ta zgjasësh pak kohën, por nuk e bën të përjetshme. Edhe nëse zotëron gjithë arin e botës, kufiri i trupit dhe kohës mbetet i pandryshueshëm. Jetëgjatësia ka limitet e veta — në praktikë, shumica e njerzve arrijnë të jetojnë rreth tetëdhjetë e pak vjet; edhe nëse jeton deri në 90, ky është një fund i mundshëm ku mundësitë për të shijuar jetën zbehen. Njeriu i moshuar pak a shumë shikon botën me kufizime, shpesh i mbytur në monotoninë e ekraneve dhe kujtimeve të largëta, jo duke përjetuar më intensitetin e rinisë.

Ky kontrast është thelbësor.

Ndërsa kafsha pjesë e ekuilibrit të natyrës vret për nevojë, njeriu vret shpesh për dominim; ai nuk ndërton thjesht për të jetuar më mirë, por për të pasur më shumë se tjetri. Dhe në qoftë se synimi i pasurisë është të sfidojë vdekjen, gënjeshtra bëhet më e madhe: pasuria shton përmasa, por nuk mëson kufirin. Kjo e bën njeriun rrezikun më të madh për veten, shoqërinë dhe planetin.

Ndonjëherë, të mendosh për kufijtë e jetës dhe absurditetin e akumulimit të pafund duhet të na kthejë tek një pyetje etike: për çfarë po punojmë dhe për kë? Nëse qëllimi është thjesht të grumbullojmë të mira materiale të konvertuara në para, atëherë humbasim thelbin e jetës. Nëse, përkundrazi, mësojmë të vendosim kufij moralë dhe të vlerësojmë kohën e përbashkët, mund të ndryshojmë drejtimin e këtij instinkti destruktiv.

Njeriu është me të vërtetë një kafshë çnjerëzore, jo vetëm nga dhuna që kryen, por sepse, ai ka tendencën ta kthejë shtëpinë e tij një varrezë, për atë që nuk mund ta blejë: kohën, mirësinë, dhe çastet e thjeshta të një jete të vërtetë.

Monika Belluçi, ikona e elegancës dhe artit

 

Nga Leonard Veizi

 

Ka emra që, sapo shqiptohen, evokojnë jo thjesht një figurë, por një përvojë të tërë estetike dhe emocionale; një prej tyre është Monika Belluçi. Ajo nuk është thjesht një aktore apo një modele, por një muze moderne, frymëzimi i së cilës e ka origjinën thellë në traditën e artit dhe bukurisë italiane. Përmes syve të saj, bota ka parë një reflektim të gjallë të shkëlqimit dhe misterit që e ka karakterizuar kinematografinë dhe modën, duke e kthyer elegancën mesdhetare në një gjuhë universale.

 

Nga kodrat e Umbrias në yllin botëror

1964 shënoi fillimin e këtij rrugëtimi magjepsës. Në qetësinë dhe gjelbërimin e kodrinave të Umbrias, në Città di Castello, lindi Monika Ana Maria Belluçi, një emër që shumë shpejt do të shndërrohej në një nga ikonat më të mëdha të kinemasë botërore. Me një bukuri që tingëllon si një jehonë e thellë e kohës, Bellucci nisi rrugëtimin e saj artistik në pasarelat e modës, ku statura dhe tiparet e saj klasike u krahasuan menjëherë me figurën e përkryer të Rilindjes Italiane. Megjithatë, bukuria e saj nuk mbeti kurrë thjesht sipërfaqësore; ajo ishte një portë drejt artit. Belluçi e shndërroi atë në një gjuhë të rafinuar aktrimi, ku estetika bashkohej me forcën e ndjeshmërisë dhe thellësinë psikologjike të personazheve.

 

Miti i gjallë i kinemasë

Hyrja në botën e kinematografisë ishte një kalim i natyrshëm, një ftesë e destinacionit për të shkëlqyer në ekranin e madh. Në një karrierë që i kalon tre dekada, Belluçi ka lënë një shenjë të pashlyeshme, duke u spikatur me role të guximshme, intensive dhe të paharrueshme. Ajo interpretoi në filma italianë, amerikanë dhe francezë.

Kujtojmë performancat e saj te "Bram Stoker’s Dracula" në vitin 1992, ku shkëlqeu me praninë e saj mistike, dhe sidomos te "Malèna" prodhim i vitit 2000, ku portretizoi me mjeshtëri fuqinë shkatërrimtare dhe jetëdhënëse të bukurisë në kohë lufte. Role të tjera si ato te "Tears of the Sun" i vitit 2003, "The Passion of the Christ" i vitit 2004, dhe roli magjepsës në sagën e Xhejms Bond te "Spectre" i vitit 2015, e konfirmuan statusin e saj si një aktore me diapazon të gjerë.

Roli i saj në trillerin francez "L'appartement" i vitit 1996, e çoi atë në një famë shumë të madhe pasi fitoi ekuivalentin francez të një nominimi për Oscar.

 

Bukuria mesdhetare

Me dhjetëra nominime dhe tre çmime si aktorja më e mirë protagoniste, Belluçi u kurorëzua jo vetëm si një artiste e kompletuar që di të balancojë komercialen me artin, por edhe si një simbol i përjetshëm i sofistikimit dhe bukurisë autentike mesdhetare. Për publikun, kritikën dhe historinë e kinemasë, Monika Belluçi mbetet një mit i gjallë, ku takimi i artit, ndjeshmërisë dhe bukurisë fizike arrin të sfidojë kohën, duke lënë pas një trashëgimi që do të vazhdojë të frymëzojë breza.