Bekim Fehmiu, legjenda shqiptare e filmave të huaj

 

 

Ai njihet si aktori më i famshëm ndër shqiptarët. Luajti në të gjithë hapësirën e ish-Jugosllavisë dhe u hodh në Evropë ku më së shumti bëri epokë në kinemanë italiane. Por jo vetëm kaq. Ai, si rrallëkush nga shqiptarët, arriti deri në Hollivudin e largët e skeptik

 

Nga Leonard Veizi

 

Si në një film triller ku do të kishte rolin e fundit si aktor, ai u gjet i vdekur në apartamentin e tij. Ishte 15 qershor 2010. Pasmesditë. Beogradi zyrtar, qytet në të cilin kishte rezidencën, njoftoi se ishte një vetëvrasje.

Ajo që e gjeti shtrirë mbi çarçafët e bardhë, një peshqir në kokë dhe gjakun që i dilte nga tëmthi, ishte bashkëshortja, e cila, sapo kishte hyrë në banesën e tyre të përbashkët, ishte përballur me skenën tragjike. Askush nuk e pa të tërhiqte këmbëzën.

Por askush nuk ngriti teza për një vdekje enigmë a një komplot brenda saj. Sepse një testament që iu gjend aty pranë, shkruar me dorën e tij, vërtetonte atë çfarë kishte ndodhur. Pistoleta që shtrëngonte në dorë ishte regjistruar me emrin e tij. Dhe kaq duhej që çështja të konsiderohej e mbyllur.

Ishte 74 vjeç dhe quhej Bekim Fehmiu….

 

…Uliksi i tij është ndoshta më i miri ndër Uliksët e tjerë që bota e kinemasë ka prodhuar. 8 seri televizive me ngjyra, aventura gjithfarësh, ku një grup luftëtarësh që ktheheshin nga Lufta e Trojës për në atdheun e tyre, lundronin nëpër dallgët e Mesdheut. Dhe ai në qendër të gjithçkaje. Për një rastësi të çuditshme, Radio Televizioni Italian, që ishte prodhuesi i filmit “Odisea”, kishte bërë bashkë në rolet kryesore Irene Papas si Penelopa, një aktore greke me origjinë arvanitase dhe Bekim Fehmiun, një aktor jugosllav, por gjithashtu shqiptar për nga origjina. Dikush kishte shtruar pyetjen se mos ndoshta ata, të dy shqiptarë në gjen, nuk bënin gjë tjetër veçse luanin vetveten, por në një kohë më të largët?

Nuk ishte nevoja të diskutohej më në këtë pikë, sepse polemikat kishin nisur dhe ai, Bekim Fehmiu, edhe pse aktor klasi, do të përndiqej si shqiptar në qenie dhe me një emër po të tillë.

 

Fama

Ai njihet si aktori më i famshëm ndër shqiptarët. Luajti në të gjithë hapësirën e ish-Jugosllavisë dhe u hodh në Evropë ku më së shumti bëri epokë në kinemanë italiane. Por jo vetëm kaq. Ai, si rrallëkush nga shqiptarët, arriti deri në Hollivudin e largët e skeptik.

U bë i famshëm me filmin “Mbledhësit e puplave”, një realizim jugosllav i vitit 1967, ku flitej për jetën e romëve të Vojvodinës. Ky film u konsiderua si kryevepër e kinematografisë jugosllave, kurse aktrimi i Bekim Fehmiut u cilësua gjithashtu brilant.

Elegant dhe plot pasion, si aktor i një kalibri të veçantë, Bekim Fehmiu do të bashkëpunonte ngushtë me emrat e njohur të kinemasë së viteve ‘70-‘80, si: John Houston, Ava Gardner, Dirk Bogart, Sharl Aznavur, Irene Papas, Claudia Cardinale, Candice Bergen.

Por gjithsesi, në Shqipërinë e izoluar, Bekim Fehmiu do të njihej gjerësisht edhe me një prodhim tjetër televiziv italian që u realizua në vitin 1989: “Përgjithmonë Xhulja”.

 

Emri shqiptar

Dukej si diçka rastësisht gabim kur Dino de Laurentis njëri prej regjisorëve të “Odisea”-s e prezantoi Bekim Fehmiun në shtypin italian si aktor me origjinë greke. Por ky i fundit nuk mund ta anashkalonte këtë “incident minor” dhe kërkoi të përgënjeshtrohej “lapsusi”, përndryshe do të braktiste xhirimin e filmit.

Ky ishte një rast, por jo i vetmi.

Shtypi spanjoll, e kishte prezantuar aktorin shqiptar si jugosllav të amerikanizuar. Por edhe këtu u desh ndërhyrja për t’u korrigjuar e thënë se Bekim Fehmiu ishte një shqiptar nga Kosova.

Për më tej producenti i njohur amerikan Louis Gilbert, i kishte kërkuar Bekim Fehmiut të ndërronte emrin dhe origjinën përndryshe “Paramaunti” duhet të ndërronte aktorin.

Kërcënimi ishte i hapur. Por dukej që edhe ky presion nuk bënte për një tip si Bekim Fehmiu, i cili ishte gati ta rrezikonte karrierën, por të mos hiqej ai që nuk ishte.

Ai ishte shqiptar dhe kërkonte të ishte vetëm vetvetja, edhe pse në Kosovën e asaj kohe, martesa e tij me një aktore serbe dhe jetesa në Beograd nuk shihej aspak me sy të mirë nga nacionalistët e patundur.

Në librin e tij autobiografik “Shkëlqimi e tmerri” Bekim Fehmiu shkruan: “Në Romë për xhirimet e filmit “Aventurierët”, pas pesë javësh xhirimi, më thërrasin dhe më urdhërojnë të ndërroj emrin. – Jo, – u them prerë. – Ky është emri im dhe unë vetëm me këtë emër do të punoj, në qoftë se nuk pranoni ju, unë e prish kontratën e filmit me ju…”

Në vitin 1987 Fehmiu në shenjë proteste kundër propagandës antishqiptare dhe përhapjes së urrejtjes ndaj shqiptarëve, braktisi shfaqjen “Madame Kolontine” të Anete Playel. Ky do të ishte dhe fundi i karrierës së tij në Jugosllavi.

Ishte dhe mbeti shqiptar natyrisht, në të gjithë kompleksitetin e tij.

 

Qershori i Bekimit

Qershori është muaji i Bekim Fehmiut. Sepse ai lindi dhe vdiq në këtë muaj pranveror. U lind më 1 qershor 1936 në Sarajevë të Bosnjë-Hercegovinës, por rridhte nga një familje e njohur gjakovare.  Bekim Fehmiu e ka ndarë jetën mes Sarajevës ku lindi, Shkodrës ku kaloi disa vite të fëmijërisë, por dhe Prizrenit, Prishtinës dhe Beogradit. Roli i tij i parë ishte një shitës gazetash te filmi “Opstinsko dete”  i realizuar në vitin 1953. Ndërsa i fundit është ai i Gormond te “Cuore e la spada, II” një film televiziv që u realizua në vitin 1998. Dhe mes këtyre dy skajeve Bekim Fehmiut i numërohen më shumë se 40 role në teatër dhe 50 role në kinema.

 

Vizitat në Shqipëri

Në vitin 1972 Bekim Fehmiu vizitoi Shqipërinë. Ftesa i erdhi nga dy regjisorë shqiptarë, Piro Milkani dhe Dhimitër Anagnosti, pasi ata e kishin takuar kolegun e tyre të famshëm gjatë javës së filmit shqiptar në Beograd. Dhe ai nuk kishte se si ta refuzonte një mundësi të tillë. Gjatë qëndrimit në Tiranë mori pjesë si i ftuar në tribunën e kuqe, ku ndodhej edhe Enver Hoxha, të shihte parakalimin e klasës punëtore në 1 maj. Vizitoi disa qytete mes të cilave Durrësin,  Krujën dhe Shkodrën. Por me Shkodrën e lidhnin kujtime të hershme. Në një fletë të muzeut të atëhershëm të Shkodërs, në datën 30 prill 1972, aktori i madh shqiptar shkruan: “Jam i lumtur që mbas tridhjetë e nji vjetë të gjindem në Shkodër, në qytetin ku kam kaluar vitet e para të fëminisë s’ime, rrajët kishin qenë të thella dhe të pa shpërngulta… Bekim Ibrahim Fehmiu… Shkodër më 30 Prill 1972”.

Vizita e dytë e tij në Shqipëri ishte në vitin 2001, i ftuar në spektaklin “Dua më shumë Shqipërinë”, ku shoqërohej nga gruaja e tij serbe, Branka Petriç, dikur një ish-shoqe e shkolle me të cilën kishte dy djem, Uliksin dhe Hedonin.

“Shkëlqimi e tmerri” është libri i tij i botuar më vitin 2001, një udhëtim personal i kujtimeve të jetës e krijimtarisë së tij artistike.

 

Epilogu

Aktori i famshëm shqiptar kreu vetëvrasje në 15 qershor 2010, në banesën e tij në zonën Zvezdara të Boegradit. Ndihej nën depresion, pasi punët me shëndetin nuk i kishte mirë, pas një goditje cerebrale që kishte marrë në tru. Dhe meqenëse nuk donte të tërhiqej zvarrë a të dergjej nëpër krevate spitalesh, zgjodhi të vdiste me dinjitet, por nga dora e vet. Në testamentin e tij, kishte kërkuar të digjej në krematorium dhe hiri të shpërndahej mbi lumin Lumbardhi të Prizrenit. Dhe kështu u bë.

Përpjekja e fundit me dorën mbi zemër... vrapo Martin

Nga Leonard Veizi

Martini më tronditi sërish.
Djali që prej muajsh qëndronte në mendjen time si emër dhe imazh, dhe jetonte në zemër si një avatar i paqtë. Një copëz drite që binte mbi kujtesë...
Martini i qeshur, me sy të hapur ndaj botës dhe jetës. Martini që u rrëzua nga dora e një bashkëmoshatari, aty, në një rrugicë pranë qendrës së Tiranës — qytetit ku jeta duhej të gjëmonte, jo të shuhej.
Ka qenë nëntor në atë kohë.
Sot do të ishte në provimet e minimaturës, pranë shokëve të tij, duke menduar thellë se cila ishte rruga e së ardhmes. Se futbollist ai ishte ndërkohë. Por ndoshta do të donte të bëhej edhe mjek, apo inxhinier, programues ose jurist.
Por jemi në qershor.
Vendi i tij është bosh në bankë, e në regjistër nuk ka më nota të reja që prej 18 nëntorit 2024.
Martini u plagos rëndë. Pas mësimit. Dhe ishte veç një nxënës. E çuan në spital me puls të dobët, si një dritëz që dridhet para se të shuhet. Por nuk ia doli. Jeta nuk ia dha një shans të dytë.
Sot, shtatë muaj pas ikjes së tij në amëshim, në rrjetet sociale shpërtheu zhurma:
“Ja pamjet e vrasjes së 14-vjeçarit!”
Thirrje të mëdha. Tituj sensacionalë. Emocione të shkelura me këmbë. Kamerat e sigurisë ishin zbërthyer.

U nxitova t’i shihja. S’e di pse. E kam një peng. Dhe e kam marrë një faj mbi vete…
Se pse atë ditë, atë çast, nuk isha aty, pranë tij, për ta ndihmuar...
Është një brerje e kotë ndërgjegjeje, por është, gjithsesi.
Ndaj nuk mund të qëndroja pa e parë.
Sepse doja ta shihja.
Ndoshta nga kureshtja e tepërt për të kuptuar më shumë rreth asaj që kishte ndodhur, të fshehur në tymnajë. Ose si një lloj borxhi ndaj dhimbjes.
Dhe e pashë…
E pashë vrapin e tij të panatyrshëm, si një zog i plagosur që përpiqet të fluturojë me një krah të gjymtuar.
E kishte dorën mbi zemër. Gjaku rridhte ngadalë poshtë bluzës.
Por ai vraponte.
Me shpresë... Me frikë...
Vrapo, Martin.
Dhe pastaj mbaroi...
2 minuta e 33 sekonda. Kjo ishte videoja.
Pas kësaj, ndjeva sikur më ishin ngrirë të gjitha ndjesitë.
Nuk u shokova. Jo si zakonisht.
U tmerrova.
Thellë.
Dhe, njëkohësisht, u pendova.
"Vrapo, Martin," — thirra përsëri, edhe pse skena kishte stopuar.
U pendova që doja aq shumë të dija, të shihja, të përjetoja mbi trupin e atij fëmije diçka që s’duhej parë kurrë.
Ishte një skenë makabre, një tmerr i tejskajshëm, një fragment nga një ferr që nuk duhej të ekzistonte në asnjë realitet.
Përse duhet të përjetojmë emocione të tilla, mendova një çast?
Vetëm sepse jemi njerëz?
A është ky ndëshkimi më i madh që na ka dhënë Zoti?
Të vuajmë e të marrim goditje të vazhdueshme?
A është kjo mënyra për të kuptuar sa vlejnë jeta dhe paqja?
Vrapo, Martin... vrapo drejt jetës...
Kjo ishte përpjekja jote e fundit.
Por jo.
Mesa duket, pas kësaj vjen një tjetër goditje.
Pastaj një tjetër.
Dhe ato nuk sosin.
Ndaj vendosa: nuk do ta shihja më kurrë atë video.
As për më të madhin motiv.
Jo për kureshti.
Por as për “dëshmi”.
Sepse ai imazh — Martini që vraponte me një plagë të hapur në gjoks dhe një dritë të mbytur në sy — është më shumë se sa mund të përballojë një zemër e gjallë.
Ai ishte lutja që nuk mbërriti kurrë.
Një thirrje pa përgjigje.
Një jetë që iku, ndërsa shpresa ende vraponte përpara tij.
Pusho në paqe, Martin.
Fati nuk ishte me ty në këtë jetë tokësore.
Por unë dua të besoj — dhe besoj sigurt — se atje lart ku je ngjitur, i çliruar nga dhimbjet dhe presioni, e sheh botën tonë hipokrite me buzëqeshjen tënde naive…
...ose me përbuzjen tënde naive, gjithashtu.
Sepse vetëm një fëmijë di të përbuzë me pafajësi.
Dhe vetëm një fëmijë di të falë edhe atë që s’duhet falur.

Nami i zi… me diplomat: Nga Akademia e Barinjve te Universiteti i të Moshuarve

 

Nga Leonard Veizi

 

Të them të drejtën, diploma që kam marrë shumë vite më parë nuk më pëlqen hiç, dhe gjithmonë e kam vuajtur faktin që s’arrita të bëja atë fakultet që kisha ëndërruar që në rininë e hershme. Por shpresat nuk duhen humbur kurrë. Doli dielli edhe për mua!

Që nga çasti kur u dha lajmi se Qeveria ka vendosur të ngrejë “Universitetin për Moshën e Tretë”, për të gjithë personat mbi 50 vjeç, thashë me vete: “Tani i ke të gjitha konditat. Pas të 50-tave mos u mbaj më si i ri se e ke kap moshën e tretë. Regjistrohu dhe bëj më në fund studimet që ke ëndërruar gjithë jetën! Një herë bie dasi në kos.”

Kështu që nga shtatori e tutje, ata që më duan dhe më respektojnë do të më shohin sërish me libra nën sqetull, me një stilolaps të futur në xhepin e këmishës, duke nxituar për në auditor. Vajti ora e leksionit, le që kemi dhe seminar sot... Dhe aty, kush e di, ndoshta do të gjej ndonjë pedagog, për të cilin dikur kam ndërhyrë që të merrej në punë, e tani do të më japë leksione.

Ja si vjen jeta...

Po pse jo? Edhe Noli, – për Fan Nolin e kam fjalën, – pas të pesëdhjetave, u diplomua në muzikë. Madje kompozoi dhe një operë për Skënderbeun! Mirë që nuk konkurroi Verdin. Ai kompozoi Aidën.

Kjo do të thotë që shanset në jetë të jepen gjithmonë, edhe atëherë kur nuk e pret.

Universiteti i të Moshuarve është një tjetër shpikje e epokës së blofeve me kravata. Ai ofron gjithçka: nga leksionet për kujtimet e fëmijërisë te seminaret për mënyrën e duhur të palosjes së gazetës. Sa për leximin, aha... Një program i gjerë, që më shumë i ngjan një klubi nostalgjik sesa një instituti shkencor.

-Me gjithë mend e keni ore?

-Jo po tallemi, posi...

Ndërkohë, arsimi parauniversitar po ikën për lesh – jo lesh shkencor, - por ai që fshati e shet me kile për eksport. Sistemi universitar, për sistemin baçelor, ka hyrë në ujë e duket sikur po mëson ato që ke përsëritur nga 9-vjeçarja. Masteri shkencor është kthyer në biznes. Paguaj faturën një herë, pastaj shohim e bëjmë.

– Qe, baba, paret...

Mësuesit janë lodhur duke shpjeguar përqindjen, ndërsa drejtuesit nuk dinë të llogarisin as dëmet që sjell injoranca. Shkollat publike rrënohen më shpejt se argumentet në një konferencë të Akademisë, dhe nëse qeveria do të kishte sadopak mend, do t’u vinte veshin këtyre mureve që po shemben, e jo tullumbaceve me diploma që fluturojnë pa timon.

Të moshuarve, me gjithë respektin, nuk u duhet universitet për të “mbajtur trurin në formë”. Mjafton një karrige në bibliotekën e lagjes, një gazetë e përditshme dhe ndonjë laps për të nënvizuar titujt. Po patën dhe një filxhan çaji afër, janë më në rregull se pas një seminar të radhës për “rolin e të shkuarës në të ardhmen që nuk po vjen kurrë”.

-E viva...

Por qeverisë i pjell mendja. Ndaj duhet lënë në habitatin e saj për prodhim idesh, nga “fabrika”. 

Ca kohë më parë, një ministre qeveritare ndërmori një nismë edhe më fantastike se kjo: ngritjen e Akademisë së Barinjve. Po Akademi, ama – më e mirë se ajo e Shkencave, që s’dihet ku është e as çfarë bën.

Barinj me shkollë, jo gdhë si dikur. Barinj që tu flasin dhënve anglisht, dhe në vend të fyellit t’i bien flautit. Se do ketë më shumë rendiment qumështi, jo për gjë. 

Në një vend ku kullotat janë shumë më të mëdha se bibliotekat dhe idetë, nuk është çudi që shkenca po i ngjan gjithnjë e më shumë një tufë delesh që ndjekin njëra-tjetrën rreth e qark një gardhi të padukshëm. Kështu ka lindur edhe Akademia e Barinjve – një institucion që, ndonëse pa statutin e shkencës, ka zënë vend në altarin e zhurmës, protokollit dhe tullumbaceve me helium. Këto të fundit ngrihen në qiell me parulla “Rroftë Partia!”, duke harruar se graviteti i realitetit arsimor nuk i lejon të zbresin më në tokë.

Por një ditë, kur më erdhën më në fund mendtë në kokë, u ula t’i vija pikat mbi “i”: Ore, këta barinjtë nga majat e thepisura të Labërisë janë edhe hajdutë me nam. Për çfarë u duhet Akademia? Se këta të vjedhin sy për sy e s’të japin as mundësinë ta kuptosh. Po iu futën Akademisë, mirë që do mbesin në klasë, por do t’i kapë edhe policia e shtetit e t’i plasë brenda – ngaqë do t’u humbasë instinkti i hajdutllëkut.

– Akuzohesh se ke vjedhur dashin e komshiut nga fshati përtej lumit.

– Çfarë thua o babam! Ec e kontrollo shtëpinë, po gjete ndonjë brinjë, hiç mos më kurse – prangat e të 313-ës e mbaj frymën! 

Ja kështu po shkon puna e arsimimit në Shqipëri.

Në fund të fundit, arsimi s’është fushë për barinj, as pistë tullumbacesh. Është tokë ku mbillet mendimi dhe korret e ardhmja. Dhe kjo tokë, sot për sot, po mbillet me pluhur dhe po korret me hije.

Refleksion/ Mes pasionit dhe realitetit për ta shqepur Serbinë

Nga Leonard Veizi

 

Kur një shqiptar merr rrugën për të parë ndeshjen e Kombëtares, ai nuk po blen thjesht një biletë. Ai po blen një përjetim, një shpresë, një pjesë krenarie. Bileta nuk ka çmim. Madje çmimi nuk ka pukë rëndësia pr një shqiptar, se kemi treguar se mund ta blejmë dhe sa vlejnë kursimet tona. Por ajo biletë stadiumi është një simbol, si flamuri kuq e zi që valëvitet në ballkon, si shalli me mbishkrimin “Albania”, si fanella me numrin e Canës apo plisi i bardhë që vendoset në kokë si kurorë krenarie.

Këto nuk janë vetëm objekte. Janë mjete simbolike të një besimi të fortë se edhe ne, shqiptarët, kemi vend në elitën e futbollit botëror. Dhe pikërisht për këtë arsye, ndeshjet me Serbinë marrin një ngjyrim tjetër, më të thellë sesa sportiv. Aty përplasen histori, identitete, padrejtësi dhe një nevojë e pashpjegueshme për të fituar jo vetëm me gola, por me dinjitet.

Tifozë ishte ai që guxoi të lëshonte një dron mbi stadiumin e Beogradit – jo thjesht si provokim, por si akt simbolik që çau heshtjen e dekadave. Një flamur me Shqipërinë e Madhe në mes të një turme që bërtiste "Vdekje shqiptarit" ishte më shumë se guxim: ishte një shpërthim historie në formën e një imazhi lundrues në ajër.

Në këtë kontekst, është e kuptueshme që shumëkush kërkon nga Kombëtarja jo vetëm lojë të mirë, por fitore. Përballë Serbisë? Patjetër! Madje ne duam ta shkepim Serbinë... aq sa të mos ketë kirurg ta qepi dot.

Dhe pse jo – për herë të parë në Botëror?

E kemi dhe këtë ëndërr, që vjep pasi shkelëm dhe për herë të dytë në Evropian.

Është një aspiratë kolektive që, në mënyrë të pavetëdijshme, bëhet një kompensim për shumë mungesa të tjera që si komb kemi ndier ndër vite: mungesë shteti, përfaqësimi, dinjiteti ndërkombëtar. Kombëtarja bëhet një lloj ambasade e shpirtit shqiptar.

Por realiteti qenka më kokëfortë se dëshirat.

Një kualifikim në Botëror nuk vjen me entuziazëm patetik, por me sistem, me një organizim të brendshëm që funksionon, me talent që rritet që në fëmijëri, me trajnerë që nuk janë zgjedhje politike apo kompromis, me një federatë që nuk i shërben vetes por futbollit. Dhe më e rëndësishmja: me durim.

Fitorja ndaj Serbisë nuk është thjesht një çështje përballjeje në 90 minuta – është një përballje mes vizioneve për futbollin, mes mënyrave se si një komb investon në sportin e vet.

Kur humbasim – një penallti, një rast i shpërdoruar, një gabim në mbrojtje – gjithmonë kërkojmë fajtorin. "Kush e prishi? Loajtari? Trajneri? Federata?" Gishtat ngrihen me shpejtësi, por mendja rrallë herë ndalet. Rrallë herë analizojmë me gjak të ftohtë, ashtu siç do të duhej një komb që do të ecte përpara. Kjo është ndoshta pika ku dështojmë më shpesh: nuk mësojmë nga gabimet.

Me sa duket ketu ngre krye gjeni ynë prej shqiptari për te bërë, jo atë që i bëhet pësim, atë që i thote koka.

Ndoshta nuk kemi mjaftueshëm një kulturë sportive të vetëreflektimit. Kemi emocione të mëdha, por shpesh një kujtesë të shkurtër dhe një qasje impulsive.

Gjeni ynë kombëtar është herë-herë si një vullkan: shpërthen në çasti më pak të përshtatshëm. Në vend të përpiqemi të ndërtojmë një skuadër që di të menaxhojë presionin dhe humbjen, shpesh ndërtojmë një narrativë të heronjve dhe tradhtarëve. Sot një lojtar është simbol kombëtar, nesër “armik i popullit” sepse gaboi një pasim. Një penallti e humbur kthehet në metaforë kombëtare. Kjo është e padrejtë dhe vetëshkatërruese.

Ka ardhur koha që dashuria jonë për Kombëtaren të rritet bashkë me maturinë tonë si tifozë dhe si komb. Ëndrrat e mëdha kërkojnë punë të mëdha. Nëse duam të shkojmë në Botëror, nuk mjafton ta duam. Duhet ta meritojmë. Dhe për ta merituar, duhet të ndryshojmë mënyrën si e qasemi futbollin – jo si një çlirim emocional, por si një proces serioz, ku nuk dominojnë rastësia, por struktura.

Deri atëherë, le të mbajmë shallin kuq e zi e plisin mbi kokë, por edhe të mësojmë të analizojmë. Le të valëvitim flamurin, por të kuptojmë pse humbëm. Le të ngrejmë zërin për fitore, por edhe për reformë.

Vetëm atëherë, kur Kombëtarja të reflektojë jo vetëm pasionin, por edhe urtësinë e këtij kombi, do të jemi vërtet gati për të zënë vendin tonë në skenën më të madhe të futbollit botëror.

Nga pista e ambicieve të Rinasit drejt terminalit të rinovuar të Veronës

Shënime udhëtimi

 

Nga Leonard Veizi

 

Me sa duket, e gjithë bota është në arnim e sipër. Qep e shqep. Para pak muajsh isha në Nju Jork. Rajoni "Queens" po bëhej me rrugë të reja. Domethënë, rrugët janë të vjetra, por po hidhej asfalt i ri. Se rrugët e Nju Jorkut, në tërësinë e tyre, ishin bërë si ato të Tiranës 30 vjet më parë. Po të bije në gropë, do thyeje amortizatorë. Ose do krisje sotokartin.

Tani së fundi, m'u shkrep të bëja një vizitë në Itali. Edhe andej gjeje punëtorë zifti që të ngatërroheshin nëpër këmbë.

Por aventura nis nga Rinasi. Dhe për të shkuar deri në Rinas, do ecësh mbi autostradën që po ziftoset e gjitha, pasi nga 2 korsi anash do bëhet me 4 korsi. 8 gjithsej. E papame. Risi për Shqipërinë, por edhe për ca vende të rajonit.

– Të na rrojë qeveria, more shokë.

E hapi thesin që të na rregullojë jetën. Por inshallah e vë dorën në zemës nuk na fut ndonjë tra, se do na bëhet Durrësi sikur po shkojmë në Selanik.

 

Në Rinas

Aeroporti i Rinasit është zgjeruar: marshallah. Punimet vazhdojnë – zhurmojnë, betonojnë. Ambicia është e madhe: të kemi aeroportin më të madh në botë. Se ne, si shqiptarë, jemi egoistë të mëdhenj. Duam që edhe portin ta kemi më të madhin në Evropë. Por edhe turizmin e duam të madh fare. Madje duam ta kemi të madhe edhe shprehjen e dashamirësisë që të huajt kanë për ne, kur na shkelin pragun.

– Tahmaja e madhe të lë pa gjë – ka thënë sovrani dikur.

Ore po, dikur edhe sot.

– Mjaft, mor, me këto të gjyshes dhe ti.

E drejtë. Duhet hequr dorë nga e vjetra.

Por kush ka pak mend në kokë, e di: edhe sikur Shqipëria të bëhet aq e madhe sa e duam të gjithë, përsëri mbetet e vogël. Dhe duhet me iu ruajt të voglit, se ai të fik llambën.

 

Intimitet

Unë dhe bashkëshortja kishim vendosur të shkonim në Itali, e të zbarkonim në Verona. Mjaft i duruam italianët që na sillen nëpër këmbë, aq sa po na duket Shqipëria pjesë e stemës së Savojës.

– Do shohim ballkonin e Xhuljetës... apo të Romeos? – e pyes time shoqe.

Ajo tund kokën si për të më thënë: Ku të rreh mendja ty. Dhe ma kthen:

– Edhe po se pamë, s’na prish punë. E rëndësishme është të shohim njerëzit tanë.

Ka të drejtë. Ne kemi njerëz në Itali, kemi edhe në Gjermani, në Greqi po e po. Në Amerikë kemi madje. Po të bësh një xhiro te secili, del rrisku.

– O t’u bofsha moj demokraci. Shyqyr që ia arritëm kësaj dite.

 

Terminali

Nga jashtë, terminali i Rinasit duket birinxhi, sidomos me fasadën e re që na ka çuditur të gjithëve. Por sapo futesh brenda, ai të duket më i vogël se më parë.

-Qenka fut në ujë, - më kap paniku mua.

Me sa duket, zgjerimi është bërë nga jashtë – për video me dron.

Nisesh nga pista e re. Tani është 3.2 kilometra – ka qenë 2.8 km. “Vetëm” 400 metra më shumë. Po për këto 400 metra janë dashur… dy vjet punë. Mund të pyesi ndonjëri: pse kaq gjatë? Ke të drejtë ti – por kjo nuk është rrugë fshati që shtrohet me një kamion riportabel dhe tre punëtorë me cigare në buzë. Kjo është pistë! Dhe jo çfarëdo piste – shyqyr që më në fund e bëmë për Boeing-ët e mëdhenj dhe Airbus-ët me 500 vende. Jo se kemi aq fluturime, por është mirë që pista është gati, në rast se ndonjëherë vendos të zbresë ndonjë anije kozmike direkt nga NASA.

Mirëpo, aty te hyrja e terminalit, vonohesh për të marrë internet. Duhet të japësh kredencialet, të krijosh një llogari, të pranosh kushte që s’i lexon askush, dhe të provosh të hysh në një rrjet që s’të do sinqerisht.

– E tërci e vërci...

Shpenzim kohe dhe nervash – një sfidë më vete para fluturimit. Në botë, interneti është me dy lëvizje të thjeshta: klik – dhe je brenda. Këtu? Klik, klik, lutu, dërgo kodin, fut kodin, prit sinjalin... dhe prapë “error”.

– Pika internetit!

 

Turistët

Brenda, mizëria e njerëzve të merr frymën. Kjo do të thotë se terminali nuk është parashikuar as për këtë kapacitet, sepse që në ditët e para të qershorit ai është i tejmbushur.

Lerë kur të vijë piku korrik-gusht. Duhet me u mbyll në shtëpi. Mediat e huaja thonë se Shqipëria do përmbytet nga 30 milionë turistë.

Njerëzit vijnë, hyjnë e dalin, shohin Shqipërinë.

Na ore babam, ku shkoni. Ne të tërë 2 milionë bëhemi a s’bëhemi. Duhet të merrni masa: bukë e dyshek gome, se as me të ngrënë s’u mbajmë dot dhe as vend për të fjetur s’kemi.

Turista, mo. Gjëmojnë atë që quhet “ndryshe”. Ne po ndryshe jemi nga koka te këmbët. Këtu i plotësojmë kuotat.

Disa thonë që nuk harxhojnë para, por në katin e dytë të terminalit kërciste bira me byrek që ç’të të them.

“Harxhoje paren, mos kurse/ nuk vlen një kursimtar/

këndo, kërce edhe dëfre/ se gjë nuk merr në varr”

Kështu thuhet në një këngë folku moderne shqiptare.

Thua ta kuptojnë gjë këta të huajt?

Terminali dikur ka pasur vetëm 5 a 6 porta. Sot ka 13. Në fakt, 14 – por porta 13 nuk ekziston. Epo, numër ters. Ka njerëz që kanë fobi nga 13-ta. S’luajnë nga vendi po ta shohin në biletë. Rrezik edhe datën 13 të çdo muaji ta bëjnë ditë pushimi, sa për të qenë të sigurt që nuk ndodh gjë e keqe. Kështu që pas portës 12, vjen 14. Ashtu si në disa avionë, ku s’gjen rreshtin 13.

Ne shqiptarët e kemi me sy të keq. E kemi zhdukur numrin 113 edhe nga urgjenca. Se mos na sjell ters kur telefonojmë për ndihmë...

 

Tualetet

Tani, një ndalesë e domosdoshme: tualetet. Shqiptarët mund të kenë mëkate të tjera, por nuk janë ata që i bëjnë pis tualetet e aeroportit. Kemi prova shkencore: janë të huajt ata që na menderosin! Muret janë të pastra, por pllakat e dyshemesë… epo, le të themi që nuk janë vendosur për estetikë, por për të përballuar çdo sulm nga kultura të ndryshme higjienike.

 

Dhurata

Në aeroport kujtohem të marr një “regalo”. Në dyqanet e “Duty Free”-s syri më zë një shishe raki kumbulle për merak me ngjyrë si uiski. E blejmë. E dua për baxhanakun italian. Te kasa më kërkojnë dhe biletën e fluturimit, që të më kalojnë shishen.

– U jallah, masa të forta, jo shaka.

Kasierja buzëqesh. E instruktuar të ketë durim maksimal. Se do merret me shqiptarët, por do merret dhe me italianët e spanjollët... e ca të tjerë.

Në kafene, teksa prisnim orën e nisjes, e pyes gruan:

– Me gjithë mend morëm raki kumbulle për baxhanakun italian?

– Pse, ore, ç’të keqe ka? – ma kthen ajo.

– Se këta italianët janë mësuar me verë tavoline. Pijnë dy-tre gota dhe sikur kanë pirë ujë me gaz. Rakinë e kumbullës e zjenin fshatarët tanë që me dy gota bëhesh aq trim sa nxjerr nga qilari topin, si njëherë e një kohë si Mato Gruda që kërkoi ta shuante me fis e me farë Merë Fizin. I ke dëgjuar ata që s’na duan të mirën që thonë se dhe Selam Musai ishte tapë kur kapi topin nga gryka. Domethënë tapë-topi. Mbase s’kishte pirë raki kumbulle, por verë të siguroj që nuk kishte pirë asnjë gram. Çne Selami nga Salaria të pine vetë “Chianti” nga Italia. Mos është ca e rëndë për italianët kjo rakia me ngjyrë uiski?

– Mos më lodh me të tilla muhabete. Le ta mbajë në bufe për zbukurim, se nuk prishet, – ma kthen gruaja.

Punë me mend, them me vete. E gjej aty rakinë dhe kur të shkoj herën tjetër.

Hajd se e siguruam rakinë e kumbullës.

 

Në Verona

Domethënë, të shkosh nga Tirana në Verona, fluturimi zgjat 1 orë e 20 minuta. Por, derisa të ngrihesh, kalon më shumë kohë duke shkuar në Rinas sesa në ajër. Tridhjetë minuta rrugë – nëse s’ka ndonjë protestë, aksident, ose karrocë me fruta-perimet e stinës që bllokon autostradën. Dy orë të tjera duhet të jesh aty para nisjes – sepse aeroporti është zgjeruar, por nuk është thjesht një hapësirë: është një stacion testimi për durimin. Pra, për një udhëtim minimalist që zgjat më pak se një episod seriali, humbet gjithë ditën. Dhe ironikja? Avioni, sa ngjitet në kuotën e 6 mijë metrave, nis zbritjen. Bam, Verona! As një kafe s’të sjellin rehat, se stjuardesa, sapo mbaron me "mirësevini në bord", ia fillon menjëherë: "Ju lutem, lidheni rripin e sigurimit për ulje."

Në terminalin e Veronës punohej. Ai është ende në ristrukturim. Kështu ishte edhe para ca kohësh, kur i rashë sërish në qafë baxhanakut. Edhe atëhere punohej. Se aeroporti i Veronas është një më një me atë të Rinasit. Punohet edhe te i Rinasit. Duket sikur kjo punë s’ka fund. Sa mbarojnë riparimet, dikush ia jep pallmës: Fluksi është në rritje, duhet zgjeruar. Dhe punimet nisin nga e para. Ndaj kësaj fjale i thonë: prisht tenxhere e bëj kanoçe.

Piro Milkani, jeta si kineast në dritën e projektorit

 

Nga 

Leonard Veizi

 

Në labirintin e krijimtarisë së tij mund të humbasësh lehtë. Sepse është një galeri e tërë titujsh dhe ngjarjesh, dhe për më tepër, një pafundësi personazhesh të gdhendura me kujdes, përkushtim dhe dashuri. Po aq sa mbahet mend Meçoja që u vra në majë të kambanores së kishës, po aq kujtohen edhe pesë djemtë që u vranë në Vig. Sa mbahet mend Mësuesi i Kalcës, po aq mbahet mend dhe frat Engjëlli apo Kalosh Cami. Sa mbahet mend Visar Shundo aq mbahet mend edhe Kanani, bashkë me Rremën e Shabanin. Dhe ndoshta si qershia mbi tortë, ndër të gjitha figurat e krijuara prej tij, ajo që mbetet më e pashlyer në kujtesë është Ollga e Stefanit, apo teto Ollga, zonja që u kthye në shoqe.

Dhe ky ishte Piro Milkani.

Themi "ishte", por vetëm në kuptimin fizik. Sepse ai mbetet.

Ai nisi rrugëtimin e tij regjisorial më 1967 me filmin “Ngadhnjim mbi vdekjen” – një vepër që fliste me gjuhën e dhimbjes, rezistencës dhe triumfit. Ishte një film me temë shqiptare, por rezonanca e tij kaloi përtej kufijve të Shqipërisë. Në Kinë, u përjetua si një ngjarje e madhe artistike – një fenomen që e bëri emrin e tij të njohur ndërkombëtarisht në një kohë kur kjo ishte pothuajse e pamundur për një regjisor shqiptar.

Ishte kjo vetëm porta hyrëse e një karriere të pasur dhe të ndritur. Pasuan “Përse bien këto daulle”, “Kur zbardhi një ditë”, “Shtigje lufte”, “Çifti i lumtur”, “Zonja nga qyteti” – tashmë një klasik që mbetet në kujtesën e çdo brezi – pastaj “Militanti”, “Besa e kuqe”, “Ngjyrat e moshës”, “Pranvera nuk erdhi vetëm”, “Në kufi të dy legjendave”, “Shembja e idhujve”, “Eja”... Dhe, si për të vënë një pikë të thellë ndjeshmërie në fundin e krijimtarisë së tij regjisoriale, në vitin 1994 solli “Trishtimi i zonjës Shnajder”, një film që pasqyronte më mirë se çdo tjetër maturimin e një artisti që kishte jetuar me kinemanë dhe për kinemanë.

Por vepra e tij nuk mbaron me filmat që ai vetë drejtoi. Ai ishte bashkautor dhe bashkëpunëtor në disa prej filmave më përfaqësues të ekranit shqiptar, si “Ballë për ballë”, me Kujtim Çashkun, dhe kontribuoi si këshilltar në filmin italian “Lamerica” të Gianni Amelio-s – ku përvoja e tij u bë një busull artistike për një tjetër kulturë.

Në një mënyrë ose tjetër, ai i preku thuajse të gjitha zhanret që zhvilloheshin në Kinostudion “Shqipëria e Re”. Një studio me kufizime të njohura ideologjike, por që gjithsesi bëri të mundur lindjen e një kinemaje që do të formësonte identitetin vizual të një kombi. Në këtë realitet, Milkani u bë një figurë kyçe.

Karriera e tij përfshin mbi 20 filma artistikë dhe dokumentarë. Ishte njëkohësisht regjisor, skenarist, operator, producent – gjithnjë një punëtor i heshtur dhe vizionar, që nuk i dha asnjëherë rëndësi protagonizmit personal, por e kërkoi gjithmonë përmasën e thellë të njeriut në vepër.

Piro Milkani, kjo figurë emblemë e kinematografisë shqiptare, u nda nga jeta të dielën e 24 majit 2025, në moshën 86-vjeçare. Por ai nuk iku – thjesht kaloi në një dimension tjetër, ku drita e projektorit mbetet gjithmonë ndezur.

Në jetëshkrimin zyrtar thuhet se u lind më 9 dhjetor 1939 në Korçë – një vatër e kulturës shqiptare. Më pas, pas përfundimit të shkollës së mesme, ndoqi Akademinë e Arteve të Bukura në Pragë, ku u diplomua në degën e operatorit – një profesion që kërkon sy të ndjeshëm dhe zemër të hapur.

Në vitin 1987 iu dha titulli “Artist i Popullit”, një nderim për kontributin e tij të jashtëzakonshëm në artin filmik. Ndërsa më 1997, në Euro-Festivalin e Saint-Étienne, Francë, ai u vlerësua me “Çmimin e Veçantë” për gjithë krijimtarinë e tij.

Në vitin 2024, vetëm një vit para ndarjes nga jeta, ai do të jetonte një moment prekës: dorëzimin zyrtar të diplomës së Fakultetit të Filmit në Pragë, pas 63 vitesh. Ishte një ceremoni simbolike dhe e vonuar, por që nderonte përvujtërinë e tij të natyrshme. Ai vetë e quajti “aktin e fundit të jetës sime” – një kapitull që u mbyll me dinjitet, si çdo vepër që mbante firmën e tij.

Piro Milkani do të mbahet mend për filmat që solli, por më shumë akoma për dashurinë me të cilën rrëfeu njerëzit, vendin dhe kohën. Ishte nga ata artistë që nuk largohen – ata mbeten aty ku ndjenjat ngjizen në imazh dhe historia merr frymë në dritë.

Rehabilitimi i Stalinit në Rusi dhe stalinizmi në Shqipëri

Nga 

Leonard Veizi

 

Ai ka qenë i ulur këmbëkryq këtu te ne. Fillimisht në mes të kryeqytetit, pastaj pak më poshtë mesit. Një qytet mbante emrin e tij. Një kombinat gjithashtu. Udhëheqësi na la kujtimet nga takimet me të. Toponimet e tij e rreth tij kanë mbetur akoma mes nesh. Dhe e kemi kaq të vështirë të ndahemi.

Ishte nga Gjeorgjia me origjinë, por në vendin ku mbretëroi po e nderojnë dhe sot, më shumë se 70 vjet pas vdekjes dhe heqjes së kufomës nga mauzoleumi.

Në Rusinë post-sovjetike, në këto ditë të vitit 2025, po shfaqet sërish hija e Stalinit. Diku një bust, diku një basoreliev, dhe guximi ka shkuar deri tek restaurimi i një paneli të madh që paraqet Josif Stalinin brenda stacionit qendror të metrosë në kryeqytetin rus. Të gjitha këto pamje janë shfaqur në edicione lajmesh në televizionet kryesore, ku kronikat përkatëse zinin rreth 90 sekonda në minutazh.

Është njëlloj sikur në lajmet shqiptare të raportohej se, në Shqipërinë post-komuniste, bronzi i monumenteve të rrënuara të Enver Hoxhës po saldohet për t’u rikthyer në piedestalet e mbetura bosh - nëse nuk është ndërtuar ndërkohë ndonjë pallat aty.

Më keq akoma do të ishte nëse një skenar i tillë do të ndodhte në Gjermaninë post-naziste, ku pamjet e transmetuara do të përfshinin shtatore të Adolf Hitlerit të ngritura në këmbë, nën nderimin karakteristik alla-Adolf.

Atëherë s’do mbeste gjë tjetër, veç muzeu i Aushvicit të kthehej përsëri në kamp.

Nëse këto merren si raste të izoluara, këtu e atje, mund të duken si supozime absurde. Por në fakt, rehabilitimi i Stalinit në Rusi nuk është më thjesht një hipotezë.

Tek e fundit, 90 sekonda nuk janë shumë për t’i rënë këmbanës së alarmit. Sepse Moska është në luftë tashmë. Por Tirana vazhdon të jetë ende larg.

Pas vdekjes së Josif Stalinit në vitin 1953, Bashkimi Sovjetik, nën drejtimin e Nikita Hrushovit si Sekretar i Parë, nisi një proces të thellë “de-stalinizimi” me synimin për të zhbërë ndikimin e kultit të personalitetit dhe për të denoncuar terrorin masiv që shoqëroi sundimin e tij. Ky proces përfshiu heqjen e statujave dhe busteve të diktatorit gjeorgjian në të gjithë hapësirën sovjetike — përfshirë edhe Shqipërinë, e cila në atë kohë ishte një nga aleatët më të ngushtë të Moskës dhe një nga vendet më të stalinizuara në botë. Me këtë lëvizje, Hrushovi synonte jo vetëm të rivendoste besueshmërinë e Partisë Komuniste, por edhe të krijonte një formë më të butë dhe më pragmatiste të socializmit.

Kështu, në vendin e Stalinit u vendos përmendorja e Skënderbeut, dhe Stalini u shty ca më tutje - në krah të Hotel Dajtit. Por në lagjen ku ishte ndërtuar Kombinati i Tekstileve, ai lartohej më shumë se në Moskë.

Hrushovit nuk i ngritëm ndonjë monument. Edhe një pemë që nguli, nga inati ia shkulëm kur u prishën marrëdhëniet. Sepse pas Kongresit të XX të Partisë Komuniste në BRSS, era e ndryshimeve erdhi deri në Shqipëri me motivin e reformave. “Stalinit të ri” po i dridhej toka nën këmbë.

Heqja e monumenteve, ndryshimi i emrave të rrugëve dhe fshirja graduale e kujtesës së Stalinit nga harta ideologjike përfaqësonin një përpjekje për të ndërprerë ciklin e dhunës dhe për të shmangur përsëritjen e tragjedive të së kaluarës. Ishte një kthesë e brendshme e vetëdijshme, një kritikë e heshtur ndaj regjimit të frikës që kishte përfshirë kontinentin.

Por fati historik në Shqipëri ka treguar jo rrallë që ai bashkë me ne lëvizim në invers.

Pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik në fund të viteve ’50, stalinizmi në Shqipëri u forcua si ideologji shtetërore. Ndaj u bëmë një nga vendet më të izoluara dhe më të egra në përqafimin e modelit totalitar stalinist. Shtatorja e Stalinit në qendër të Tiranës u mbajt si simbol i lidhjes së fortë të regjimit shqiptar me liderin sovjetik dhe me një rend politik represiv. Kjo shtatore u hoq vetëm në vitet 1990, me rënien e komunizmit dhe hapjen e Shqipërisë drejt demokracisë, duke shënuar simbolikisht ndarjen me një të kaluar të errët.

Megjithatë, në kontrast me këtë proces historik, gjatë dekadës së fundit - veçanërisht me rritjen e autoritarizmit nën Vladimir Putinin - është vënë re një tendencë e qartë për rehabilitimin e figurës së Stalinit. Në shumë qytete të Rusisë, përfshirë edhe Moskën, janë vendosur monumente të reja dhe janë rihapur debatet mbi rolin e tij historik. Kjo prirje reflekton një strategji të qëllimshme për të ndërtuar një identitet kombëtar mbi mitin e udhëheqësit të fortë dhe për të justifikuar një shtet të centralizuar dhe të pakontestueshëm.

Në këtë kontekst, figura e Stalinit përçohet jo më si një diktator përgjegjës për miliona viktima, por si një prijës i lavdishëm i fitores mbi nazizmin dhe industrializimit të vendit. Rehabilitimi i tij nuk është vetëm një operacion historik, por një manovër politike për të konsoliduar pushtetin dhe për të ngulitur në vetëdijen kolektive idenë se sakrifica ekstreme është e justifikueshme për hir të madhështisë kombëtare.

Kjo është veçanërisht shqetësuese për shoqëritë që kanë kaluar trauma të ngjashme. Rehabilitimi i autoritarizmit, qoftë edhe në mënyrë simbolike, krijon një precedent të rrezikshëm, sidomos në vende si Shqipëria, ku kujtesa historike është ende e brishtë dhe shpesh e instrumentalizueshme. Pyetjet që lindin janë thelbësore: A do të vijë një ditë kur diktatorët tanë do të rishfaqen në formë monumentesh? A është demokracia jonë mjaftueshëm e qëndrueshme për të mos rënë në grackën e një nostalgjie të rreme?

Në përfundim, krahasimi ndërmjet procesit të de-stalinizimit në Shqipëri dhe Bashkimin Sovjetik me rehabilitimin aktual të Stalinit në Rusi tregon se historia nuk është thjesht një rrëfim i së shkuarës. Ajo është një mjet i fuqishëm për të ndërtuar narrativën e së ardhmes. Shqipëria e pas viteve ’90 hodhi poshtë simbolet e diktaturës dhe u përpoq të ndërtonte një shoqëri të lirë. Rusia, përkundrazi, duket se po kthehet pas, duke rizbuluar me krenari hijet e një të kaluare të frikshme dhe të përgjakshme.

Gjithsesi, edhe në Shqipëri duhet pasur mendja: mund të ndodhë që, ndërsa je duke fjetur mbi petale, të zgjohesh një mëngjes mbi gjëmbat e trëndafilit.

Dhe ne i kemi gati monumentet e tij.

Evropa provinciale, një show mediokriteti në Eurovizion

 Eurovizioni, vendi ku votohet politikisht. Nga një festival muzikor në një pasqyrë interesash dhe aleancash

Nga 

Leonard Veizi

 

Pavarësisht vendit të tetë, – një vend i qëndrueshëm në renditjen prej 26 pozicionesh – shqiptarët mbetën të zhgënjyer nga Eurovizioni. Dhe nuk është hera e parë. Sepse jo rrallëherë Shqipëria është paraqitur në mënyrë shumë dinjitoze në këtë kompeticion të madh, me këngë të mira e vokale për t’u pasur zili.

-Marrim vesh nga jeta edhe ne...

Eurovizioni, ky spektakël që pretendon të bashkojë Evropën përmes muzikës, çdo vit e më shumë po shndërrohet në një arenë mediokriteti të paketuar me drita, tym dhe buzëqeshje të shtirura. Pas fasadës së unitetit kulturor dhe diversitetit, fshihet një provincialitet i thellë – jo ai që i mvishet zakonisht vendeve të vogla dhe periferike, por ai i Europës së zhvilluar, që në vend të përfaqësojë një shije të rafinuar dhe një gjykim të drejtë, demonstron ngushtësi horizontesh dhe një ndjeshmëri provinciale, të maskuar me arrogancë joaktive.

Te filmi "Shkëlqim i përkohshëm" kemi një batutë që duket se i shkon fort dhe situatës:

-Këtë punë e rregullon Rako. Nuk e kam zakon t'i zgjas gjërat. Për nder, ja para dy ditësh përcolla njërin në kursin e gërnetës.

Këtë herë kishim shpresa të mëdha, jo kaq shumë për ta fituar Festivalin, sesa për të qenë rivalët më të fortë të Austrisë, kënga e së cilës u kuptua që në fillim që do të ishte fituese, për vetë risinë që solli këngëtari gjysmë filipinas.

Por dhe “Zjerm”-i i Shkodrës Elektronike ishte po aty afër për nga risia. Dhe akoma më shumë virale jo vetëm në rrjetet sociale. 

Por atë që nuk e bënë juritë profesionale, e bëri vota popullore.

Vota e jurisë la jashtë dhe Bardhin jetim dhe klasifikoi në krye të listës Nardin e zotit Galip, pikërisht aty te filmi "Tingujt e luftës".

-Bjeri gërnetës, bjeri. Si Halit Berati në dasmën e djalit të Gori Xhokaxhiut.

Edicioni i Eurovizionit 2025 vërtetoi mendjeshkurtësitë e "kompetenteve" me zë të lartë – ndonëse zëri i Shqipërisë, një nga vendet që solli një performancë autentike dhe emocionalisht të fuqishme, u zbeh nga vendimet e një jurie që s’gjykoi me vesh, por me hartë politike. Shqipëria mori 218 pikë, prej të cilave 173 pikë nga publiku, një vlerësim që tregoi se ndjeshmëria e qytetarëve të kontinentit funksionon ende përtej kufijve dhe klisheve. Por juritë kombëtare – të vetëquajtura profesionale – zgjodhën sërish rrugën e rehatshme të favoritizmit rajonal dhe të simboleve të sigurta, duke çuar në fitore Austrinë.

Dhjetë vjet më parë, në majin e vitit 2015, menjëherë pas Eurovizionit të atij viti mbajta këtë qëndrim përmes shkrimit “Evropa provinciale” të botuar në ResPublika:

“Nuk është fare për t’u habitur që Evropa vazhdon të jetë po aq provinciale sa dhe në Mesjetë. Dhe këtë mentalitet duket se nuk e ka zhbërë as Rilindja italiane, as Filozofia gjermane, e as Kulla e Eifelit francez, si një prej kulmeve të zhvillimit teknologjik. Elhaida Dani, apo thënë më saktë Shqipëria, doli në këtë Eurovizion si mos më keq. Në vendin e 16-të. Zhgënjim total. Askush nuk e besonte. E pra, prej kohësh ca sondazhe thoshin se ‘kuq e zinjtë’ këtë herë ishin favoritët me serioz – në mos për të marrë trofeun, të paktën për të qenë në një vend të nderuar andej nga kreu i renditjes. Por sondazhet gjithsesi janë larg fushës së betejave, aty ku jepen pikët”.

Të njëjtit qëndrim të 10 viteve më parë po i qëndroj edhe tani.

Në tërësinë e tyre, juritë nuk i dhanë pikë Shqipërisë. Ranë në sy 10 pikët e Malit të Zi dhe, çuditërisht, 12 pikët e Francës, maksimalisht. Por dhe ne nuk e mbajtëm dorën fare. 12 pikët tona ia dhamë Francës. Dhe kjo më kujton Ollgën që kishte shkuar në Marenë e i thoshte së bijës:

– Hë moj Lefka, që kur u martua jot motër Flora solli ato 6 pjatat për të cilat njerëzia thanë se ishin të përdorura. Por dhe unë, kur martoi Pilon, ato i çova.

Festivali Europian i Këngës, ndonëse i veshur me ngjyrat e artit dhe të diversitetit kulturor, prej vitesh ka dalë nga shinat e garës muzikore për të hyrë në labirintin e aleancave politike, ndjenjave nacionaliste dhe simpative rajonale. Edhe edicioni i vitit 2025 e vërtetoi këtë më shumë se kurrë. Shqipëria, përfaqësuar me një këngë që u vlerësua si një ndër më të fuqishmet emocionalisht dhe artistikisht, ishte ndër favoritët e mëdhenj për fitore. Por ndërsa publiku evropian i dha 173 pikë – një shifër që i vendosi shqiptarët në zemër të votuesve – juritë profesionale u treguan, si gjithnjë, të ftohta, të njëanshme dhe të motivuara më shumë nga gjeografia dhe politika sesa nga muzika.

Fituesja zyrtare, Austria, siguroi 179 pikë nga televotimi – vetëm gjashtë më shumë se Shqipëria – por diferenca u krijua nga juritë kombëtare, të cilat i dhanë asaj një shtytje vendimtare përballë indiferencës ndaj Shqipërisë.

Edhe këtë vit, dukuria e “votës për komshiun” apo për “aleatin politik” u bë e dukshme. Vende që ndajnë kufij, gjuhë apo interesa politike, dhanë pikët maksimale njëra-tjetrës pa ndonjë arsyetim bindës artistik. Në këtë panoramë, Shqipëria u ndëshkua për të vetmen “mangësi”: mungesën e një blloku votues besnik në Evropë dhe, ndoshta, mosinteresimin për të luajtur lojëra diplomatike pas skenës.

Për kujtesë, Shqipëria mblodhi këto pikë: 1 pikë nga Holanda, 1 pikë nga Spanja, 2 pikë nga Greqia, 3 pikë nga Suedia, 3 pikë nga Italia, 4 pikë nga Qipro, 4 pikë nga Portugalia, 5 pikë nga Polonia, 10 pikë nga Mali i Zi, 12 pikë nga Franca. Nëse diçka është për të reflektuar, nuk është se pse Shqipëria nuk fitoi – ajo fitoi zemrat e publikut. Megjithatë, 26 vende, - ndër 37 konkurentët me juri profesionale - nuk i kanë dhënë asnjë pikë Shqipërisë.

Kulmi.

-E të ta punojë kështu kushëriri...

Ç’të them dhe unë. Çfarë të presësh nga vendet balltike dhe ato që kanë qenë nën suazën e Bashkimit Sovjetik, që kanë në sy vetëm Rusinë, e në mungesë të saj i japin pikët njëra-tjetrës. Si te filmi Përballimi. E keni parasysh atë agjentin grumbullues në fshat që i thoshte drejtor Mitit:

– Do të shkojmë në popull, se pastaj thonë që kavardisen me njëri-tjetrin.

Ja kështu është dhe kjo punë.

Eurovizioni ka vite që s’është më një garë muzikore. Është një spektakël politikash të heshtura, i dominuar nga një mentalitet që nuk do të pranojë kurrë që një vend jashtë qendrës tradicionale të ndikimit mund të sjellë art me vlerë. Dhe ky është mediokriteti i madh që fshihet pas kostumeve ekstravagante dhe fjalimeve boshe për paqe, dashuri e barazi.

-Dëgjo Vaskë, merr një këngë dashurie që të më therë në zemër. Se pastaj e fus në festival unë. 

Ky ishte drejtori i Pallatit të Kulturës tek filmi "Rrethimi i vogël"

Ironikisht, pikërisht kur një vend i vogël si Shqipëria sjell një krijim serioz dhe konkurrues, struktura e Eurovizionit ekspozon dobësinë e saj më të madhe: politizimin. Juritë që supozohet të jenë profesionale dhe objektive, shpesh përfaqësojnë më shumë qëndrimet politike të vendeve të tyre sesa bindjen muzikore.

Pse ndodh kjo?

Sepse Eurovizioni, ndër të tjera, është një platformë ku çdo shtet kërkon të shfaqë identitetin e vet kulturor, por edhe ndikimin diplomatik. Dhe në këtë lojë, shtetet e vogla dhe jashtë qendrave të ndikimit, si Shqipëria, e kanë gjithmonë të vështirë të fitojnë – pavarësisht cilësisë...