Letërsia i bashkon popujt më shpejt se politikat zyrtare
“Përmes letërsisë lexuesi duhet të kuptojë thelbin e
jetës, të qenies, të shpirtit, jetës së përkohshme njerëzore të secilit prej
nesh, të thelbit njerëzor: cilët jemi, nga vijmë dhe ku shkojmë”
Nga Leonard Veizi
Si diplomat ka hyrë e dalë në institucionet qendrore të
Evropës, duke u marrë me punët e Shqipërisë, por dhe me ato të UNESCO-s ku ka
qenë i atashuar për mjaft kohë. Shkëlqimi marramendës i kancelarive ka mbetur i
fiksuar në fotografi me ngjyra, ku ai dallohet mes ca burrash shteti e gra me
influencë ndërkombëtare. Por bota e tij e vërtetë është ajo e letrave. Dhe po
të kalkulosh, –pa mjete të avancuara logaritmesh,–se sa kohë ka shpenzuar për
këto dy qëllime të mëdha të jetës së tij, padyshim diplomacia mbetet një sport
i kuruar. Në raftet e bibliotekës sime numëroj 16 tituj me emrin e tij. Në
jetëshkrimin që gjendet pa vështirësi kur kërkon në google, janë 51 të tillë. Poezi, romane, studime, ese historike,
publicistikë e prozë poetike. I papërtuar të punojë me dritën e agimit, por dhe
nën ndriçimin fosforeshent të prozhektorit natën vonë, ai është vazhdimisht në
kërkim të gjurmëve arkivore, në halucinacione përsiatjesh dhe thurje vargjesh
poliedrike. Nuk është nevoja të flasësh më shumëpërpunën e tij, dhe as t’i bësh
superlativa. Tollovia e fjalëve për vlera të pashembullta nuk thotë asgjë,
përveçse të tregon me mangësi serioze. Nderi i vetëm që mund t’i bësh, duke mos
hapur gojën, në fakt është të hapësh njërin
prej librave të korpusit të tij, dhe t’i shkosh deri në faqen e fundit. Nëse
shkruan mbi ato që ai thotë është e kotë, sepse para tij pakkush do të donte të
lexonte një shënim modest, qoftë dhe të sofistikuar me fjalë jo të përdorimit
komun. Por ajo që thuhet më poshtë, padyshim merr më shumë vlera, nëse lexohet
me kujdesin e duhur. Janë fjalë të thëna nga një skrupuloz si Luan Rama, për lexuesit
e “Fjalës”, sigurisht. I qartë deri në fund, transparent dhe eksplicit
gjithashtu, ai kërkon të shterojë çdo përgjigje, në bazë të një pyetjeje të
bërë.
Kontributi juaj është i gjithanshëm, si poet, prozator, skenarist,
publicist e studiues. Ku e ndieni veten që mund të jepni maksimumin tuaj?
Që me ardhjen time në Francë, jeta ime letrare është
kthyer në një udhëtim të përhershëm Francë-Shqipëri-Francë, një shtegtim midis
dy brigjeve dhe kjo është gjithnjë pasionante, pasi gjithnjë ka diçka të re për
të treguar. Është interesante se kur isha një djalosh i ri ëndërroja të shikoja
Francën dhe të zbuloja vendet ku ishin krijuar letërsitë e mëdha të Prustit,
Hygosë, Mopasanit, Floberit apo të poetëve Rembo dhe Bodler… Por fati e solli
të vija në këtë vend dhe të qëndroja. Një ëndërr që çuditërisht u realizua. Por,
sidoqoftë, ajo që ka rëndësi është se si e përjeton këtë atdhe të dyfishtë nga
pikëpamja letrare, si ngjizen këto dy vende brenda shpirtit letrar. Mendoj se
ajo fillon me njohjen e vendit ku vjen, cilido qoftë ai, me letërsinë, artin
dhe historinë e tij, me njerëzit dhe jetën e përditshme. Dhe, kur pajisesh me
këto njohuri, ke dëshirë t’i përcjellësh në vendin e origjinës, të përkthesh
poezi, letërsi, të bësh të njohura histori përmes gazetarisë, të bësh të
njohura personazhe shqiptare në Francë, ngjarje, pikëtakime historike etj.
Kështu, dalëngadalë, kthehesh në një lloj mesazheri, shtegtonnë këtë urë ajrore,
shkon e rivjen duke mbartur gjithnjë diçka të re, interesante, mundësisht të
panjohur. Pastaj vjen faza e krijimit të vërtetë letrar Duke u hedhur një sy
krijimeve të mia konstatoj se mjaft libra janë frymëzime të këtyre shtegtimeve,
lidhjeve historike mes dy vendeve, personazhesh që kanë dhënë diçka në bregun
tjetër. Kështu, njohja me poetikën e magjishme të Artur Rembosë më frymëzoi të
shkruaj librin për të “Udhëtimi i mbramë i Artur Rembosë”; njohja e poetit
arvanitas Jani Papadiamantopulo, apo i francizuar, Jean Moras, më ngacmoi ta
bëj të njohur këtë figurë të njohur në Shqipëri përmes librit “Jean Moréas,
poeti nga Moreja”… Zbulimi i krijimeve të Jean Cocteau-së, me ngacmoi të shkruaja
librin:“Pikëtakim me Jean Cocteau”, e kështu me radhë, siç ndodhi me librat “Gjenerali
De Gol-një legjendë e gjallë”, “Miterand-dhe Zotërit vdesin gjithashtu”, libri “Bujtës
të largët”, mbi udhëtarët francezë në Shqipëri gjatë shekullit XIX, “Konsullatat
franceze në Shqipëri gjatë shekujve XVII-XIX”, si dhe disa libra për piktorët
që njoha në Paris si Abedin Dino, Omer Kaleshi, Valdet Hamidi etj. Por rëndësi
kanë veprat e mirëfillta letrare, siç ishte romani “Santa Quaranta” - mbi
historinë e balerinës së famshme Isadora Duncan, gjatë qëndrimit të saj në
Sarandë, në vitet 1913-1914; “Camera obscura - Origjina e botës”, me një
personazh shqiptar në Francë dhe historinë karamboleske të tablosë emblematike
të erotizmit, të quajtur “Origjina e botës” e piktorit Kurbe.
Si e shikoni zhvillimin e letërsisë shqipe në vitet e fundit? - Lexuesi
shqiptar, a po humbet ai? Kam parasysh që statistikat flasin për rënie drastike
të leximit në Shqipëri.
Një pyetje disi e vështirë për mua, meqë nuk jetoj në
Shqipëri, edhe pse e ndjek letërsinë shqipe, librat e disa miqve të mi, por
është ndryshe të jetosh aty, ku është jeta krijuese. Padyshim, ka vepra që
spikasin në morinë e botimeve, por nuk i shoh të shumta dhe kjo është e
kuptueshme. E njëjta pyetje mund të bëhet dhe për Francën: ku janë penat e
fuqishme që tronditnin botën letrare me romanet e tyre, siç ishin Albert Kamy,
Sartri e një plejadë e tërë shkrimtarësh. Kështu dhe në Shqipëri. Letërsia dhe
artet në përgjithësi janë si një lloj sizmografi, me ngritjet dhe zbritjet e
tyre, edhe pse lënda letrare shqiptare, pra vetë jeta shqiptare është tepër
komplekse, shumëdimensionale, me shumë kolorit dhe tepër dramatike. Është një
lëndë bashkëkohore që premton shumë, por që pak vend ka zënë deri tani në
letërsinë e mirëfilltë. Këtu është dhe roli i shkrimtarit, se sa i zoti është
ta rrokë këtë dramacitet në vlimin e vet…
Ju keni qenë edhe një diplomat gjithashtu. Kam parasysh se të paktën në
Paris, Shqipëria është paraqitur me disa ambasadorë të cilët kanë qenë edhe
shkrimtarë. Në fakt, çfarë i jep letërsia një diplomati? Ose dhe e kundërta:
çfarë përfiton një shkrimtar nga diplomacia.
Tradita e shkrimtarëve-diplomatë është një tradicion
francez që në shekujt e kaluar. Diplomatët bënin një shkollë të qytetërimeve
dhe të gjuhëve dhe shkonin pastaj nëpër botë. Të gjithë e kishin zakon të
shkruanin: të marrim Pukëvilin në kohën e Ali Pashë Tepelenës, ai shkroi disa
libra për Shqipërinë dhe Greqinë; Hecquart në Shkodër shkroi një libër të
mrekullueshëm për Shqipërinë, apo Degrand për Shqipërinë e Veriut, pa përmendur
të tjerë. Në shekullin XX kishte shumë diplomatë letrarë, si nobelisti
Chateaubriand, Lamartine, konsulli Stendhal, Saint John Perse, ambasadorët Paul
Claudel apo Romain Gary etj… Por me fundin e shekullit XX ky tradicion mori
fund. Edhe në vendet e Lindjes evropiane, pas ndryshimeve politike, në
diplomaci hynë shumë letrarë, si në Rumani, Bullgari, Shqipëri, Çeki, Hungari,
Maqedoni etj. Letërsia e një diplomati në metropolet e diplomacisë e bën atë
një personazh interesant. Ai nuk është si të tjerët, është më i çlirët, më i
afërt me vendin ku është akredituar, më i sinqertë. Zakonisht letrarët i
dashurojnë vendet ku shkojnë. Edhe presidentët, kryeministrat, ministrat e
Jashtëm kanë dëshirë të komunikojnë me një letrar apo artist që është
ambasador. Letërsia i bashkon popujt më shpejt sesa politikat zyrtare.
Jeta juaj profesionale është një jetë shkrimtari. Çfarë është letërsia për
ju, edhe në kuptimin filozofik, por dhe në atë praktik të saj?
Letërsia më parë nuk ka qenë primare për mua. Kam qenë
vazhdimisht i shpërndarë: kinematografia, shkrimet gazetareske, kritike, pastaj
diplomacia, vëllimet poetike, libri historik, më pas romani, tregimi, letërsia
për fëmijë, pa folur këtu për përkthimet e mbi 15 librave që interferonin herë
pas here në krijimtarinë time. Shkrimtari francez i shekullit XX, Paul Morand,
kur shkruante për mikun e tij, Jean Cocteau, të konsideruar “princ i poezisë”,
thoshte se “ai i ngjan një balerini që danson në majë të gishtave mbi një
tastierë artesh”, pasi Cocteau (Kokto) ishte dhe poet, dhe piktor, eseist,
regjisor filmash, dramaturg, aktor… Padyshim, ishte një njeri pasionant dhe i
uritur i arteve, saqë binte menjëherë në dashuri me to, si një “dandy” që
kishte njëherësh dhjetë të dashura...
Letërsia, padyshim, është e lidhur ngushtë me filozofinë,
pasi duam të shprehim gjithnjë një ide, një mendim për gjendjen sociale, një
problematikë që lidhet gjithnjë me ardhmërinë e njeriut, shoqërisë, përballë
sfidave shpirtërore, apo me natyrën, produktivitetin, ekzistencën, çka e tregon
më së miri gjithë letërsia ekzistencialiste. Po kështu, letërsia prustiane
është shumë e lidhur me filozofinë, ashtu siç ishte një “Madame Bovary”. Përmes
letërsisë lexuesi duhet të kuptojë thelbin e jetës, të qenies, të shpirtit,
jetës së përkohshme njerëzore të secilit prej nesh, të thelbit njerëzor: cilët
jemi, nga vijmë dhe për ku shkojmë,këtë frazë lapidare që piktori francez, Paul
Gaugin, e kishte vendosur në një nga tablotë e mëdha të tij pikturuar në
Tahiti. Ja pse letërsia është një lloj filozofie letrare apo arti figurativ,
një filozofi pikturave qëndrimet tona ndaj së mirës dhe të keqes. Letrari e
qëmton jetën dhe e rikrijon atë në art. Ai i e kupton se jeta është sa e
thjeshtë, aq dhe komplekse, ajo nuk është bardh e zi, te personazhe të
kritikueshme gjen gjëra poezitive dhe e kundërta. Pra, tjetrin, duhet ta
pranojmë në kompleksitetin e vet. Librat që i referohen lirisë së fjalës,
shtypit, lëvizjes së lirë, padyshim që hyjnë në sferën e mendimit, të
filozofisë, mendimit të lirë.
A përballeni me kritikën? Domethënë, sipas jush, a funksionon ky
institucion për letërsinë shqipe?
Me kritikën? Jo… kritika e vërtetë është e rrallë në
Shqipëri. Më ka bërë përshtypje një fakt: libri “Epistolari i Zaratës” u botua
në anglishte, në Melburn të Australisë, pastaj në frëngjishte në Francë, më pas
në Firence të Italisë në italishte, si dhe do të botohet në Greqi në shtator të
këtij viti, në gjuhën greke. Kjo tregon se ka një lloj interesi. Ndërsa rreth
këtij libri nga kritika shqiptare ka vetëm dy artikuj: një i Kliton Nesturit
dhe tjetri nga Belerina Suta, në një ligjëratë në Napoli, në një takim në
kuadrin e studimeve orientale në shkurtin e kaluar. Për librat e tjerë ka
shkrime të ndryshme, por jo shënime kritike. Nuk e kam fjalën këtu për shënimet
që shkruhen zakonisht në facebook. Mendoj se diçka mund të shkruhej për romanin
“Një kohë pa kohë”, mirë apo keq, pasi ka vend mendoj për të folur për
strukturën dhe konceptin e kohës relative, kur personazhevetë “tri romaneve në
një” koha u ka ndalur prej shumë vitesh dhe në pikëtakimin e mëvonshëm me
partnerët e tyre të dikurshëm, kjo kohë rifillon të ecë, të fillojë aty ku
kishte ndalur, thua se koha e deriatëhershme e kishte humbur sensin e drejtimit
dhe nocionin e vet. Koha, në fakt, është përjetim, një përjetim i fuqishëm.
Monotonia, një jetë pa ngjarje, pa emocione, ku gënjen veten, ngjan me një jetë
të humbur. Koha humbet nocionin e vet, ajo zhbëhet.
Në Shqipëri më duket nganjëherë se shkruajmë për
njëri-tjetrin. Është fakt që kritika sot nuk përfaqëson diçka të
institucionalizuar. Kritikët e pavarur tashmë janë të pakët. Vallë ngaqë
lexuesi nuk e lexon më kritikën. Vallë ka dëshirë të lexojë vetëm librin? Disa
dekada më parë kritika lexohej me ëndje, informohej, shkruhej për profilet e
shkrimtarëve, tendencat krijuese, mjeshtërinë letrare, gjuhën etj., por sot kjo
nuk ekziston më. Prandaj dhe librat me shënime kritike nuk lexohen më…
Ju e ndani jetën mes Tiranës dhe Parisit. Çfarë i ofron Parisi një
shkrimtari, qoftë dhe një artisti në përgjithësi? Po Tirana?
Parisi, si çdo metropol ofron shumë. Jo më kot shumë
shkrimtarë e artistë gjatë shekullit erdhën të krijojnë në Paris: shkrimtarë e
piktorë siç ishin Picasso, Chagall, Braque, Dali, Modigliani etj., çka krijuan
atë që do të quhej “École de Paris”. Shumë shkrimtarë anglosaksonë erdhën të
krijojnë në Francën jo puritane, siç ishin Heminguei, Fitzgerald, Joyce, Ezra
Pound, Dos Passos etj., eseistë si Gertrude Stein, fotografë si Man Ray e shumë
e shumë të tjerë. Por ndodh dhe e kundërta, siç ndodhi jo me pak letrarë e
artistë që u larguan nga metropoli i zhurmshëm, nga publiciteti për të qenë të
lirë dhe për t’iu kushtuar artit tërësisht. Një shembull i përkryer ishte Paul
Gauguin që shkoi në Oqeaninë e largët, në Tahiti dhe ishujt pranë, për të
krijuar afreskun e tij të mahnitshëm indigjen. Kështu Saramago në kohën tonë
shkoi në një ishull mes peshkatarëve që të krijonte opusin e vet letrar etj.
Për mua (dua ta them me modesti, pasi nuk jam dikushi) Tirana nuk është një
vend për të krijuar. Ka shumë zhurmë dhe eufori në fushën mediatike. Madje,
është marramendëse dhe dëshpëruese. Ideale do të ishin vende të largëta, por që
mbartin histori njerëzore: brigjet e shkreta detare, qytezat e vogla. Mua më
pëlqejnë shumë malet e veriut, rrafshet malore, Dukagjini me Nikaj Mërtur,
Curraj i Epërm, Vermoshi etj. Në gjenetikën e atyre njerëzve ka shumë histori,
supersticione, mite, çka të jep mundësinë e krijimit të një letërsie të
realizmit magjik, por shumë modern. E, padyshim, kjo do mjeshtëri, të cilën na
duhet të bëjmë përpjekje ta zotërojmë. Sidoqoftë, është një ngasje frymëzuese.
Cilat janë punimet më të fundit që keni në duar, duke pasur parasysh se ju
keni qenë aktiv edhe gjatë ditëve të karantinës?
Koha e karantinës padyshim ishte frytdhënëse për mua,
pasi ma vuri në dispozicion kohën totalisht për të krijuar. Nuk ishin më daljet
për të takuar miq, kinematë, teatri, ekspozitat, bibliotekat për të kërkuar
librat etj. Kështu botova librin “Shtigjeve të hershme të historisë“, tregime,
një skenar filmi, si dhe poezi të shumta. Kohët e fundit po më ndodh diçka
interesante që nuk e di si është tek të tjerët: botoj tregime dhe më vonë kam
ngasjen t’u rikthehem për t’i shndërruar në novela apo romane, pasi brenda tyre
më ngjan se ka karaktere dhe lëndë për t’u shpalosur më gjerësisht. Më ka
ndodhur kjo më tregimin “Vjeshta e Alberto Savianit”, “Një mungesë e gjatë”,
apo “Burri që donte të vdiste”. E njëjta gjë dhe me një tregim të fundit “Dashuri
e nëmur në Maligrad”, të cilën e shkrova skenar për një film artistik dhe që më
shtyu ta rishkruaj tashmë si novelë. Regjisori është entuziast dhe ka dëshirë
ta realizojë së shpejti.
Sapo kam krijuar një website, si dhe kam vendosur nja
rreth 30 libra në Smashwords dhe në Amazone, çka janë një lloj vitrine
ndërkombëtare, por kjo s’do të thotë se janë të përkryera. Në letërsinë
shqiptare ka vepra të mrekullueshme që, për fat të keq, nuk janë në vitrinat
ndërkombëtare. Moria e shkrimtarëve anglosaksonë dhe aventurat e tyre pariziene
më kanë shtyrë të përgatis librin “Kronikë anglosaksone në Paris” me autorë
amerikanë e anglezë që i përmenda më sipër. Ndërkohë, po punoj për të mbaruar
librin mbi stratiotët shqiptarë në Francë, në shekullin XVI, një libër historik
për të treguar bëmat historike të kalorësve shqiptarë nga brigjet shqiptare dhe
shqiptarët e Moresë, që pas luftërave të Italisë erdhën në Francë dhe u
inkuadruan në ushtrinë e mbretërisë franceze, duke krijuar madje atë që shkruajnë
dhe historianët francezë“chevalerie albanaise” (kalorësia shqiptare). Deri tani
kisha shkruar artikuj të ndryshme rreth kësaj teme, por mendoj se ka nevojë për
një libër më vete dhe me ilustrime. Po kështu, po përfundoj së përgatituri një
vëllim tjetër me tregime, si dhe një vëllim poetik.
===========================================================
Rubrika: “Shkrimtari në karantinë”
Luan Rama Ja çfarë ndodh në Paris, pse koronavirusi më motivon
Nga Leonard Veizi
Shkrimtar e studiues i pasionuar, dhe me një korpus të vërtet
veprash të vyera, prej vitesh ai e jetën e tij e ndan mes Tiranë dhe Parisit.
Dikur skenarist në Kinostudio, e ca më pas diplomat i klasit të parë në Francë,
Luan Rama do të njihej më së shumti dhe nga bumi i veprave studimore të cilat i
ka sjellë për lexuesit me një skrupulozitet të paparë. Në ditë normale a në ditë
lufte, ai nuk di të ndalet dhe vazhdon të prodhojë atë çfarë di më mirë të bëjë
në jetë, libra, në amalgamë e të cilave gjendet proza dhe poezia, si dhe ajo çfarë
ka gërmuar thellë në errësirën e arkivave të panjohura. Në këto ditë karantine,
edhe pse në kryeqendrën franceze, Luan Rama tregohet i gatshëm t’u përgjigjet
disa pyetjeve për gazetën FJALA:
- Si po i kaloni ditët në karantinë?
Pothuaj një muaj i ngujuar… Në fillim gjithçka është e
vështirë, sikur ndodhesh në një atmosferë absurde. Shfryjmë nga ngujimi,
qortojmë veten e pastaj, me kalimin e ditëve gjithçka përsëritet njëlloj nga
zgjimi deri në natën e vonë kur flemë. Çuditërisht më parë flinim më herët por
tani dhe kur kalon ora 12 e natës, apo 1 e mëngjesit ende jemi zgjuar dhe kjo
vazhdon. Koha relative. Janë rrethanat dhe psikika jonë që e bëjnë atë të duket
e gjatë apo e shkurtër. Për njerëzit që s’bëjnë asgjë koha kthehet në melankoli,
mërzi dhe trisht dhe merr dimensione tepër të gjata, ndërkohë që mua më duket
tepër e shkurtër. Anjshtanji kishte të drejtë për kohën relative në hapësirë,
por mendoj se kjo ndodh dhe në hapësirën njerëzore. Ajo zgjatet apo shkurtohet.
Në librin qe botova para katër muajsh “Një kohë pa kohë” ishte pikërisht kjo
ide që më ngacmoi, dendësia emocionale e një kohe të caktuar, e cila ka një
vlerë të madhe.
-Sa e zymtë apo jo e tillë është kjo situatë?
Mua më duket sikur po jetoj një tjetër kohë, pavarësisht
nga alarmet jashtë, vdekjet që shtohen dhe që në fund të fundit bëhen relative,
sado të dhimbshme që janë. Televizioni, lajmet, interneti, gjithçka, sot po
sillet rreth “corona virus”-it por jo vetëm, pasi ne u rikthhemi librave,
lexojmë, krijojmë, shkruajmë. Një alternim që i jep kohës një tjetër temp. Por
ka dhe “adagio” të trishta si në melodi nga Hendel, Mozart apo muzikë ritmike.
E habitshme: nuk kam asnjë frikë nga virusi. Sikur vdekjet t’i kemi lënë pas,
shumë larg. Fjala virus duket se është bërë një fjalë e rëndomtë pasi gjithçka
që përmendet orë e çast zhvlerësohet. Edhe kur flitet për 500 vdekje në ditë në
Francë apo 1000 të vdekur në Itali e 800 në Spanjë… Është sa e tmerrshme aq dhe
një situate ku njeri adoptohet, sikur të jetë spektator i tragjedive të mëdha.
E di që vdekja përgjon gjithnjë diku, por në fund të fundit jeta është një
aventurë. Kjo më kujton vdekjen e aktorit hollivudian James Dean, i cili bënte
gara të frikshme me makinë dhe një ditë vdiq. Vdiq në një moment pasioni, në kulmin
e gjenisë së tij. Por sigurisht, do të ishte diçka e rëndomtë të vdesësh nga
një virus. Vdekjet e mëdha janë vdekje të denja: vdekjet për një kauzë.
- Çfarë atmosfere ofron Parisi, a vazhdon të ketë jetë kulturore?
Si kudo në botë jeta kulturore ka ndaluar: teatro dhe
biblioteka të mbyllura, opera, muzeume, mediateka e kinema të mbyllura,
spektakle të anuluara. Fatmirësisht jetojmë në kohën e internetit. Tashmë të
gjitha mund ti shohësh, ti ndjekësh: filmat, pjesë teatrale, baletin, muzeumet.
Programet e tyre tani janë në linjë: askush nuk do të përfitojë para në kohë
vdekjesh. Para dy ditësh miku im arbëresh profesor Altimari më kishte dërguar
të shihja një video të ekspozitës se Rafaelos në Itali. Po kështu mund të
ndjekësh ekspozitat aktuale në Luvër apo në Muzeun e Orsejës, të shohësh
filmash, madje ke mundësinë të shohësh e përzgjedhësh mes qindra filmave.
Aktori i njohur Lukini tregon fabulat e La Fontenit në një video te shpërndarë
në internet, këngëtarë të ndryshëm bëjnë regjistrime në shtëpitë e tyre për
artëdashësit e botës. Jeta vazhdon dhe kultura është midis nesh. Mjafton të
kesh dëshirën ti ndjekësh e padyshim duhet ti ndjekësh ato. Mjafton të hapësh,
TV, radion, internetin, facebbok dhe ja ku mund të ngopesh me kulturë, të
dehesh siç porosiste dikur poeti i madh Bodler…
- A është frymëzuese për ju një kohë e tillë?
Të gjitha kohët janë frymëzuese për krijuesin. Është e
habitshme por këtë e vërteton jeta vetë e gjenive të letërsisë dhe artit. Rembo
e shkruante “Stinë në ferr” në kohën kur kishte prerë këmbën dhe një vit më
vonë do të vdiste nga gangrena në Marsejë. Karavaxhio pikturoi tablo të
mrekullueshme dhe tronditëse kur përndiqej për ta kapur meqë ishte dënuar me
vdekje; Mozart shkroi partiturën me të mrekullueshme të tij kur ishte në ethet
e vdekjes nga të cilat do vdiste një muaj më vonë. Pra artisti, letrari, mund
të krijojnë në çdo atmosferë jetësore dhe në çdo lloj mjedisi. Ja pse ekziston
tek ne dhe termi “letërsia e burgut”. Mendoj se edhe kjo kohë është një kohë
ngacmimesh, frymëzimesh, madje të lindin ide asociative. Më kujtua këto ditë
një histori interesante për një gazetare franceze që kishte udhëtuar në veriun
shqiptar në vitin 1936 Paule Fercoq në kushte shumë të vështira, për çka dhe
kam shkruar një artikull. Por gjatë udhës, një buzëmbremje, asaj i ishte afruar
në një fshat një djalosh i ri dhe i bukur i cili kishte tre vjet i ngujuar dhe
donte të shkonte të shikonte motrën e tij që kishte lindur fëmijën e parë dy
male më tej. Sapo kishte dëgjuar se një grua franceze kalonte andej dhe i
kishte dalë përpara. Menjëherë i kishte kërkuar të bashkohej me të dhe
shoqëruesit e saj. Dhe ajo e pranoi. Aty ajo mori vesh se një njeri të ngujuar
dhe në gjak, kur shoqërohet nga një grua dhe aq më tepër nga një e huaj nuk
duhet qëlluar, nga frika se vret gruan dhe atëherë kanuni të dënonte rëndë. Ky
fakt më nxiti të shkruaj këto ditë një tregim.
-Këto ditë ngujimi kanë qenë të efektshme vetëm për prozën...?
Po këto ditë kam shkruar dhe disa poezi që lidhen e
atmosferën e njerëzve të mbyllur nëpër shtëpi dhe të qytetit “fantomë”. Ato
janë përkthyer dhe anglisht e italisht. Para dy ditësh kam dërguar në
shtypshkronjë një libër të ri “Shtigjeve të hershme të historisë” me ese
historike që kapin kapërcyellin e fundit të para erës sonë dhe fillimin e erës
sonë deri në vitet 1200, ku trajtohet dhe tema shqiptare. Do të jetë një libër
apo produkt letrar i kohës së “Corona virus”. Ndërkohë paralelisht po shkruaj
dhe një tregim për francezin Pierre Batiffol i cili në vitin 1885 u nis nga
Parisi për të shkuar në Berat për të gjetur gjurmët e kodikut të famshëm
Purpureus të Beratit të shekullit VI. Është diçka letrare por mjaft besnike me
kohën kur shkoi dhe studimin e tij rreth këtij kodiku.
- A mund të përbëjë ky precedent një motiv që në të ardhmen të shkruhet më
shumë për të dhe rreth saj?
Mendoj se kjo pandemi që ndodhi dhe që parashikohej të
ndodhte do të hapë një shteg të ri në krijimtarinë letraro-artistike botërore e
padyshim dhe në Shqipëri. Kemi parë filma rreth luftës bakterologjike, por
gjithnjë i kemi vështruar si filma fantastikë, ndërkohë që ata rezultojnë shumë
realë. Bota letrare dhe ajo e artit është si ajo njerëzore, dhe në tërësi
mendoj do të ketë një tjetër optikë në të ardhmen lidhur me ekologjinë, luftën
bakteriologjike apo ne tërësi për ardhmërinë e botës dhe të njerëzimit. Është
si puna e shkrirjes së akujve në Antarktidë në Polin e veriut dhe të Jugut,
imazhe që i shohim çdo ditë dhe dëgjojmë veç deklarata pa mundur të mbrohet
bota. Por një ditë që do të mbytet një qytet i tërë me qindra mijëra banorë,
vetëm atëherë ndoshta bota do të ndërgjegjësohet. Por atëherë do të jetë vonë.
Njeriu i sotëm më duket gjithnjë i vonuar, jo se ai nuk i kupton këto fenomene,
por sepse politikanët dhe manjatët e mëdhenj të botës, njerëzimin dhe të
ardhmen e tij e shohin në mënyrë cinike, duke parë veç interesin e pushtetit
dhe të kamjes së tyre. Shumë fuqi të mëdha e kanë vënë gishtin në butonin e një
lufte bërthamore dhe mjafton një shkëndijë që ajo të shpërthejë. Qenia
njerëzore sa e zgjuar është, duke arritur të dërgojë raketa në Mars, aq duket
dhe mizore, e sëmurë nga instinktet e asgjësimit.
- A mund të kthehet në vlerë
qëndrimi si i ngujuar nga frika e një virusi?
Sigurisht që mund të kthehet dhe duhet të kthehet. Gruaja
dhe vajza ime punojnë nga shtëpia përmes internetit, si qindra mijëra francezë.
Puna vazhdon. Po kështu është dhe puna e letrarit, artistit. Dikush mund të
thotë se ka punë që s’mund të bëhen përmes internetit apo duke qenë vetëm. Por
njeriu në fund të fundit mund të lexojë, të përsoset nga ana kulturore, të japë
një kontribut shoqëror sado të vogël.
Çdo natë ne dalim në dritare dhe në orën 20.00 duartrokasim për ata qindra
mijëra mjekë, infermiere dhe punonjës të spitaleve që luftojnë kundër vdekjes
së pacientëve të infektuar. Edhe ky është një kontribut për ata që janë në
kulmin e lodhjes dhe të kërcënuar çdo çast. Madje kjo kohë është dhe një kohë
meditimi për njeriun, i cili duhet ta vër veten përballë një pyetje sa të
thjeshtë aq dhe të thellë e filozofike : çfarë përjetova apo si po e përjetoj
jetën në këtë kalim efemer të njeriut mbi tokë; çfarë do të them në fund të
jetës time, A ia vlejti kjo jetë A ishte kjo jetë e mbushur me humanizëm,
dashuri e sakrificë për të tjerët? Çfarë i dhashë dhe çfarë mora nga kjo jetë.
Është si ajo shprehja e famshme: “Sa më shumë dashuri të japësh aq më shumë do
të marrësh”.
- Kush është primare në ditë të
tilla, leximi apo krijimtaria?
Në këto kohë ngujimi, për mua më primare ka qenë
krijimtaria se sa leximi, edhe pse një mori librash janë në komodinën time gati
për të lexuar. Para disa ditësh lexova “Banketin” e Platonit dhe një libër të
ri për Danten. Që prej 20 ditësh lexoj me radhë biografi të Samuel Beckett,
Ezra Pound dhe George Orëell. Kjo më shërben direkt pasi po shkruaj një
libër-ese mbi letrarët dhe artistët anglosaksonë (amerikanë dhe anglezë që kanë
jetuar në Paris në gjysmën e parë të shekullit XX. Një histori dashurie e tyre
me këtë qytet të avangardës letrare e artistike të asaj kohe, me rrymat e
famshme letrare e artistike të dadaizmit, surealizmit, kubizmit, etj.
Veçanërisht në atë kohë që quhej “La Belle Epoque”, jetuan dhe patën aventurat
e tyre në Paris si Heminguei,
Fitzgerald, Miller, Anais Nin, Man Ray, e shumë të tjerë: një libër për
dashurinë e artit pasi kam qenë në të gjitha shtëpitë e tyre ku kanë jetuar
dikur, kam fotografuar rrugët dhe përshkuar itineraret e tyre, çka është mjaft
pasionante për një njeri që e do artin dhe letërsinë! Në kohë të tjera dëgjoj
muzikë, veçanërisht në mbrëmje vonë: dëgjoj Hendel, Mozart, Brahms, kërkoj në
internet “adagio”- e Albinoni, koncertet e Corelli, etj. Por më pëlqejnë
gjithashtu kabatë përmetare apo këngët e vajet e tipit të “Janino”-s… Edhe pse
të mbyllur, kjo kohë është një kohë e vërtetë dashurie!...
Intervistoi: Leonard Veizi/Fjala/
-----------------------------------------
-----------------------------------------
Shkrimtari i
njohur Luan Rama rrëfen vitet midis letrave dhe diplomacisë
Si u shkruajtën
veprat e post realizmit socialist
Leonard Veizi
Vite me radhë ka qenë shumë i lidhur me
diplomacinë. Por edhe gjatë kësaj pune si diplomat nuk e kam ndarë për asnjë
çast gazetarinë. Për vite me radhë ka tentuar të shkruaj, të jetë i pranishëm
në shtypin shqiptar, me ese të ndryshme dhe gjithmonë e ka parë vetveten në
këtë trajektore që lidh Shqipërinë me Francën, Tiranën me Parisin. Duke qenë se
për 15 vjet me radhë ka jetuar në Francë, e ka parë veten gjatë një rrugëtimi
të vazhdueshëm Paris-Tiranë dhe anasjelltas. Është një rrugëtim intelektual dhe
letrar i përhershëm.
Ka ardhur vetëm për pak ditë në Tiranë, më pas
do të rrugëtojë sërish drejt kryeqendrës europiane të arteve dhe letërsisë,
Paris. I thjeshtë, komod në bisedë, dhe shumë elokuent, është krejt i gatshëm
të shpenzojë nga koha e tij e paktë për t’iu përgjigjur disa pyetjeve të
gazetës “Ballkan”.
Brenda një viti
5 libra të botuar, mes të cilave 2 monografi për De Golin dhe Miteranin. E keni
pasur të vështirë në mbledhjen e materialit?
Sigurisht,
puna si diplomat më ka ndihmuar, së pari për të kërkuar në arkivat e shtetit frëng
dhe për të shkuar në gjurmët e këtyre dy personaliteteve franceze, që janë dhe
historia politike e Francës. Dua të them se Sharl de Goli dhe Fransua Miterani
janë dy figurat e mëdha, që spikasin në historinë politike të Francës në
shekullin XX dhe pa dyshim janë dy figura mjaft origjinale, mjaft spikatëse dhe
në skenën ndërkombëtare. Por ata njëkohëshisht janë dhe mjaft individualë dhe
të veçantë. Dhe e veçanta e tyre ka të bëjë me atë që ata ishin kundërshtarë
politikë, pasi njëri vinte nga pikëpamjet e djathta, ndërsa tjetri nga e majta.
Por që të dy ishin politikanë të mëdhenj, që arritën ta vënë Francën në një
vend të nderuar në skenën ndërkombëtare, si dhe në politikën e madhe globale.
Veç si ambasador
në Francë, keni qenë dhe përfaqësuesi diplomatik shqiptar pranë UNESCO-s. Cilat
janë marrëdhëniet e Shqipërisë me këtë institucion?
Në
fakt, duke qenë në misionin shqiptar në UNESCO, m’u dha rasti që të përjetoj
nga afër këtë organizatë, e cila është organizata e vetme botërore që punon për
kulturën e për shkencën për komunikimin dhe për arsimin. Me këtë rast unë
kërkova dhe u mora me mjaft studime që kishin të bënin me historinë e UNESCO-s,
si: kur hyri Shqipëria në UNESCO, programet e para të saj në Shqipëri dhe deri
në ditët tona. Sigurisht në këtë libër unë përqendrohem shumë në trashëgiminë
kulturore, në programet e trashëgimisë, në dialogun e kulturave dhe
qytetërimeve, si dhe evidentoj edhe vlerat që ka Shqipëria me programet ku mund
të integrohet ajo. Lidhur me programet ne punuam kohët e fundit për
regjistrimin e Gjirokastrës në listën e trashëgimisë kulturore që ruhet nga
UNESCO. Në vitin ’91 është regjistruar Butrinti. Gjirokastra është qyteti i
dytë historik që është regjistruar dhe tani po përgatitet dosja për
regjistrimin e Beratit. Gjithashtu, punuam dhe me Arkivin e Shtetit dhe
ish-drejtorin e saj Shaban Sinani për regjistrimin e Kodikëve të Beratit, që
janë dokumente të lashta dhe unikale në programin e kujtesës së botës që është
një regjistër botëror që regjistron dorëshkrimet më të ralla dhe më me vlerë që
ruan bota sot. Po kështu me Vasil Tolen punuam për regjistrimin e polifonisë së
Jugut në lisën e veprave të trashëgimisë shpirtërore.
Ndërkohë ju
njiheni dhe si poet…
Më
pëlqen shumë poezia. Kam qenë i apasionuar pas Pol Eljuarit, por dhe pjesës
tjetër të poezisë franceze. Poezinë nuk e kam ndarë asnjëherë. Kam tentuar të
shkruaj vazhdimisht, por në Francë m’u dha rasti që për një kohë të gjatë të
merrem me poezi dhe të botoj një libër në frëngjisht dhe në shqip që titullohet
“Mbulomë me një copëz qielli”. Kritika e ka vlerësuar këtë lloj poezie. Është
një poezi e parë me syrin e një emigranti, me dhimbjen e tij, me largësitë me
mungesën, nostalgjinë dhe sigurisht është një poezi e lidhur dhe me dashurinë.
Mendoj që këtë krijimtari poetike ta zhvilloj më tej. Kam në proces një libër
të dytë poetik, me një poezi më sociale dhe më filozofike tashmë.
Së fundmi keni
botuar dhe romanin historik “Sara Quaranta”…
Kështu
quhej Saranda kohë më përpara. Tema është marrë nga një histori konkrete. Isadora
Dunkan ka qenë një nga balerinat e famshme të fillimshekullit të 20-të. Ishte
amerikane. Ishte një grua shumë e bukur, gjithashtu ka qenë gruaja e Sergei
Eseninit. Ajo pati një fat tragjik. Në vitin 1913 i mbyten dy fëmijët dhe
atëherë ajo tentoi të vriste veten. Mirëpo vëllai i saj Raimond Dunkan ishte
një njohës i madh i Epirit, i Greqisë dhe i Shqipërisë. Ishte ai që përcillte
diplomatët amerikanë në kohën e Ismail Qemalit më 1912. Ishte pikërisht ai që
mori dhe të motrën e vet duke i thënë se duhet të njihte një tragjedi të madhe
popullore që të kuptonte se jeta duhet vazhduar. Të dy shkojnë në Sarandë dhe
për 6 muaj kanë jetuar atje. Ata ngritën çadrat në Sarandë, hapën një tezgjah,
ku punësuan refugjatët dhe qilimat që punoheshin atje, shiteshin në Angli. Me
paratë që fitoheshin nga shitja e qilimave u ngrit një furrë ku mbahej me bukë
e gjithë zona e Sarandës. Në atë kohë ishte pragu i luftës së parë ballkanike.
Pra, është një sfond lufte dhe një balerinë amerikane vjen në Sarandë dhe
dashurohet me këta njerëz kaq të mirë. Ka episode që unë i kam marrë nga
rrëfimi i saj dhe me to kam ndërtuar një roman. Është një roman që ka dhe skena
sensuale pasi dhe vetë Izadora ishte një perzonash mjaft i lirë, e cila në
jetën se saj e vlerësonte shumë dashurinë e lirë.
Si i shihni
zhvillimet në letërsinë shqipe?
Ka
një progres të jashtëzakonshëm letërsia shqipe krahasuar me atë të para viteve
‘90 jo vetëm në sasi, por edhe në cilësi. Tashmë letërsia është e çliruar nga
të gjitha mekanizmat e censurës. Është një krijimtari e lirë, ku
individualitete të shumta spikasin me letërsinë e tyre, me prozën, por dhe me
poezinë. Është një polifoni shumë interesante. Kjo letërsi kaq e gjallë, kaq
dinamike dhe e larmishme, e cila po zhvillohet dita-ditës, ku hyjnë shkrimtarë
të rinj mjaft premtues. Mund të përmend Arjan Lekën me romanin e tij “Gjarpri i
shtëpisë”, por dhe mjaft shkrimtarë të tjerë.
PËRTEJ KUFIJVE
“Ne
kemi një problem lidhur me njohjen e kësaj letërsie në Perëndim. Na mungojnë
përkthyes, sepse dihet që duhet një përkthyes që ta ketë të vetën gjuhën
frënge, italiane, gjermane apo angleze. Mendoj se nga ata shqiptarë që e kanë
kaluar rininë e tyre në Perëndim, do të dalin dhe përkthyes të mirë të një
gjenerate të re. Pasi dihet që nuk mund të pranohen përkthime që bëhen nga
përkthyes në Shqipëri. Ka probleme apo sensibilitete që nuk mund të arrihen me
përkthyes shqiptarë që e kanë mësuar gjuhën e huaj në Shqipëri. Sepse është më
e lehtë të përkthesh nga frëngjishtja në shqip dhe shumë më e vështirë për një shqiptar
ta kthejë veprën nga shqipja në frëngjisht”, thotë shkrimtari i njohur Luan
Rama.
ÇENSURA NË DIKTATURË
Maoizmi
shqiptar që shkatërroi shkrimtarët
Gjithçka
do të përfundonte në gijotinën e Plenumit të 4-t të Komitetit Qendror të
PPSH-së. Por lufta për të pasur nën mbikëqyrje të plotë shkrimtarët dhe
artistët kishte filluar vite më parë. Të gjithë këtë dhunë që kanë përjetuar
shkrimtarët dhe artistët në Shqipëri, shkrimtari dhe publicisti Luan Rama e ka
trajtuar në një libër më vete. Duke sqaruar disa nga detajet e këtij libri ai
thotë: “Lidhur me librin “Rruga e gjatë për në tunelin e Platonit”, botuar në
Francë në vitin 1999, mund të them se vepra ka në qendër të saj raportet e
artistit me pushtetin totalitar në Shqipëri, pra ajo çka ka ndodhur me artistin
dhe intelektualin shqiptar që nga viti 1945, koha që përket me ndërrimin e
regjimit politik në Shqipëri. Ky raport trajtohet në hapësirën kohore të 45
viteve, deri në vitet 1990, ku filloi dhe ndryshmi politik. Në të gjithë këtë
trajektore janë emra të intelektualëve të shquar shqiptarë, duke filluar nga
Sejfulla Maleshova, Kasem Trebeshina dhe të gjithë ata intelektualë të mëdhenj
që kishte Shqipëria dhe që i përkisnin letërsisë, arteve dhe trashëgimisë
kulturore. Ishin ata të cilët përfunduar nëpër burgje dhe kampet e punës.
Ndalem te Kasem Trebeshina, te letra që ai i dërgoi Enver Hoxhës në vitet ’50,
por jam ndalur dhe te Petro Marko, te Plenumi i 4-t i KQ në hapësirat e ferrit
të Spaçit e Burrelit, në shkrimet e burgjeve, në mekanizmin e censurës, si
funksiononte ky mekanizëm në kohën totalitare, në dënimet e intelektualëve
shqiptarë, në kohën e maoizmit shqiptar, pra nga e gjithë atë strukturë të
vendosur nga lart, nga ajo piramidë për krijimin e heroit pozitiv dhe të një
letërsie dogmatike. Por ishte me interes që ky totalitarizëm të njihej dhe nga
kritika e huaj. Ky libër është nderuar me çmimin evropian të Shoqatës së
Shkrimtarëve të Gjuhës Frënge me qendër në Paris në vitin 2000”.
Marrëdhëniet
Shqipëri - Francë
Ka
shërbyer në Francë si kryediplomat i shtetit shqiptar. Nuk e ka të vështirë të
flasë për një vend ku jeton prej 15 vjetësh dhe as për marrëdhëniet e
ndërsjellta të Tiranës zyrtare me Parisin. Diplomacia mes dy vendeve ka filluar
të funksionojë që prej viteve 1200, për të vazhduar më pas me periudhën e
Skënderbeut, Ali Pashë Tepelenën, Luftën e Parë e të Dytë Botërore, epokën e
komunizmit dhe në tranzicionin demokratik. Duke iu referuar viteve të fundit,
Luan Rama thotë: “Marrëdhëniet me Francën janë mjaft pozitive, mjaft të frytshme,
sigurisht, këto marrëdhënie janë të inkuadruara edhe në kuadër të politikës dhe
politikat globale të Bashkimit Europian me Shqipërinë. Sigurisht gjatë
periudhës që unë kam qenë ambasador në vitet 1997-2002, kanë qenë ngjarjet e
Kosovës, ka qenë një angazhim mjaft i madh i politikës franceze në Shqipëri. Ka
ardhur vetë kryeministri francez në Shqipëri, vizitat e ministrave të jashtëm
kanë qenë më të shpeshta, por ishte një situatë e tillë politike në Ballkan që
e favorizonte këtë klimë të afrimit të politikave mes Shqipërisë dhe Francës.
Aktualisht ka një interes të madh të Francës ndaj Shqipërisë, ashtu siç është
dhe interesi gjerman apo anglez. Sigurisht që në kuadër të marrëdhënieve
ekonomike duhet të shtohet bashkëpunimi bilateral midis Francës dhe Shqipërisë.
Kjo varet dhe nga interlokutorët shqiptarë, nga mundësitë që afrohen dhe nga
tregjet që u hapen biznesmenëve francezë. Por ka një angazhim për të
bashkëpunuar me Shqipërinë”.
Miteran mes Kadaresë dhe Ramiz Alisë
“Miteranin kam pasur fatin ta takoj duke qenë se përfaqësoja Shqipërinë në Paris në vitet 1991-1993 në takimet e ndryshme diplomatike. Por kam qenë prezent në takimin që Ramiz Alia ka bërë me Miteranin. Ishte vizita e tij e parë në Francë, takimi i parë me Miteranin. Unë e ndiqja Miteranin sepse ishte një figurë mjaft simpatike, si një figurë e kultivuar me një aktivitet letrar mjaft intresant, me një kulturë mjaft të gjerë që i çmonte shumë shkrimtarët mes tyre dhe Kadarenë. Ishte një takim mjaft interesant, ku Miterani nuk harroi madje të fliste as për Skënderbeun dhe historinë shqiptare dhe tregoi një gatishmëri mjaft të madhe për të ndihmuar Shqipërinë në ato ditë të vështira të emergjencës. Në atë kohë Shqipëria kishte mjaft probleme, ishte në prag të tranzicionit politik. Dhe ky tranzicion nuk vonoi. Ngjarjet rodhën me një shpejtësi të madhe. Miterani ishte nga ata që bënte presion në lindjen europiane që pas rënies së Murit të Berlinit, gjërat të ndryshonin me shpejtësi edhe në trevat ballkanike, edhe në Shqipëri”, thotë për “Ballkanin” shkrimtari i njohur shqiptar.
DE GOL DHE SHQIPTARËT
Sharl de Gol, gjenerali që vlerësonte shqiptarët
Për të përfunduar në monografi, ku në qendër të saj do të ishte udhëheqësi i njohur i francezëve Sharl de Gol, shkrimtarit dhe publicistit të njohur Luan Rama i është dashur të kontaktojë jo vetëm me arkivat franceze, por dhe me shqiptarët që adhuronin gjeneralin shpëtimtar: “Kam takuar shumë golistë shqiptarë, por sigurisht kam takuar dhe njohur shumë golistë miq të De Golit. Për De Golin kisha lexuar kujtimet e tij, kisha lexuar libra të shkruajtura nga ai. Por më interesantja në këtë libër është gërshetimi i jetës dhe prurjeve politike të De Golit në historinë franceze. Kam takuar dhe shumë ministra e kryeministra, adhurues të De Golit, që unë si diplomat kam pasur rastin t’i takoj dhe t’i pyes. Ata më kanë treguar mjaft ngjarje interesante. Po kështu kam prekur konkretisht vende ku ka jetuar De Goli, madje kam vizituar dhe vilën ku jetonte në kohën e luftës, nga ku ai drejtoi gjithë luftën e ushtrisë franceze në kolonitë e saj në Afrikë. Gjithashtu, kam takuar golistë shqiptarë. Një nga ata ishte Jusuf Begeja, një shqiptar i ikur si emigrant politik. Por ky njeri në kohën e pushtimit të Francës nga Gjermania shkoi në Londër pikërisht për të luftuar për Francën, shkoi në Afrikë në detashmentet e De Golit dhe u kthye në Francë duke jetuar pjesën tjetër të jetës me idenë goliste. Gjithë ky libër, ese monografike për një figurë të tillë është e gërshetuar me Shqipërinë. Si e vlerësonin De Golin shqiptarë të ndryshëm, madje dhe si e konsideronte Enver Hoxha figurën e De Golit dhe çfarë ishte De Goli për të. Ose personalitet të tjera shqiptare, që kanë qenë golistë, p.sh. Jusuf Vrioni më ka treguar se si i ndiqte fillimet e De Golit nga Radio Londra nga këtu në Tiranë. Pra, libri është një përzierje copëzash të cilat përbëjnë një botë të tërë dhe japin figurën e gjeneralit De Gol, e cila ka qenë mjaft interesante. Ai ka pasur një vlerësim të veçantë për shqiptarët dhe historinë shqiptare”, rrëfen për gazetën Luan Rama.
No comments:
Post a Comment