"Na ishte një herë Amerika", krijimi i një miti në kinema

Nga Leonard Veizi

 

Thjesht ka shumë pak filma që mund t’ia kalojnë në garë kryeveprës së Serxho Leones. Sepse vetëm në një film ai ka mundur të përmbledhë gjithçka që e bën kinemanë një medium kaq tërheqës...

 

...“Once upon a time in America” apo i ardhur në shqip si: "Na ishte një herë Amerika" është një film epik i vitit 1984 i regjisorit të madh italian, Serxho Leone. Ky film është i famshëm për thellësinë dhe kompleksitetin e tij, duke përfshirë tema të fuqishme si Filmi eksploron temat e miqësive të fëmijërisë, dashurisë, epshit, lakmisë, tradhtisë, humbjes dhe marrëdhënieve të prishura, së bashku me rritjen e mafiozëve në shoqërinë amerikane.

Filmi është renditur si një nga filmat më të mirë të zhanrit gangster. Kur “Sight & Sound” pyeti disa kritikë në Mbretërinë e Bashkuar më 2002 se cilët ishin filmat e tyre të preferuar të 25 viteve të fundit, “Once Upon a Time in America” u rendit në numrin 10. Në vitin 2015, filmi u rendit në vendin e nëntë në listën e Time Out të 50 filmave më të mirë gangsterë të të gjitha kohërave, ndërsa në vitin 2021, "The Guardian" e përmendi atë si filmin e katërt më të madh mafioz të realizuar ndonjëherë.

 

Filmi

Ishte filmi i fundit i drejtuar nga Leone para vdekjes së tij pesë vjet më vonë, dhe filmi i parë artistik që ai kishte drejtuar në 13 vjet. Është gjithashtu pjesa e tretë e trilogjisë së Leone-s “Once Upon a Time”, e cila përfshin “Once Upon a Time in the West” realizuar në vitin 1968 dhe “Duck, You Sucker!” realizuar në vitin  1971.

Realizimi i filmit u drejtua nga Serxho Leone, skenari u shkrua nga Leonardo Benvenuti, Piero De Bernardi, Enriko Medioli, Franko Arkalli, Franko Ferrini, Serxho Leone. Gjithçka u bazua romanin "The Hoods" të shkruar nga Herri Grei. Kamera ishte e  Tonino Delli Colli, ndërsa partitura muzikore e filmit i përkiste Enio Morrikones. Protagonist ishin aktorët: Robert De Niro. Xhejms Vud, Elizabeth MekGovern, Xhoi Pesi, Bërt Jang

Leone fillimisht parashikoi dy filma tre-orësh, pastaj një version të vetëm 269-minutësh, përndryshe 4 orë e 29 minuta, por u bind nga shpërndarësit që ta shkurtonte atë në 229 minuta ose përndyshen3 orë e 49 minuta. Shpërndarësit amerikanë, The Ladd Company, e shkurtuan më tej atë në 139 minuta ose 2 orë e 19 minuta, dhe i riorganizuan skenat në rend kronologjik, pa përfshirjen e Leone.

 

Ngjarja

Filmi tregon historinë e pesë dekadave të jetës së katër gangsterëve nga qyteti i Nju Jorkut -- miq fëmijërie që janë kriminelë të pamëshirshëm pothuajse që në fillim, por që kanë një lidhje të veçantë besnikërie me njëri-tjetrin. Kur njëri prej tyre e prish atë lidhje, ose mendon se e bën, ai është i përndjekur nga faji deri vonë në jetën e tij, kur zbulon se ai nuk ishte tradhtari, por i tradhtuari.

Filmi hapet me dy skena dhune të tmerrshme, zhvendoset në një strofkë opiumi ku personazhi kryesor kërkon të shpëtojë nga pasojat e veprimit të tij: Një zile telefonike që bie vazhdimisht, kumbues përgjithmonë. në ndërgjegjen e një njeriu që thirri policët dhe tradhtoi miqtë e tij.

Filmi lëviz përpara dhe mbrapa. Një rrëfim i kthimit prapa në kohë përmes syve të Nudëlls – që interpretohet nga Robert De Niro, - një gangster hebre nga New York-u, filmi na tregon për jetën e tij të shënuar nga ëndrrat, gabimet dhe përpjekjet për të shlyer fajet e së kaluarës.

Filmi luan me strukturën narrative, duke lëvizur ndërmjet periudhave të ndryshme kohore – që nga vitet 1920 deri në vitet 1960. Kjo lëvizje kohore thekson atë që është në zemër të filmit: përpjekjet e një njeriu për të kapur kuptimin e jetës së tij dhe dështimin për ta bërë këtë.

Filmi merret kryesisht me konceptin e kujtesës dhe mënyrën se si e shohim të kaluarën. Për Nudëlls, e kaluara është një plagë që nuk mund të shërohet. Ai përpiqet të gjejë ngushëllim, por çdo kthim në kujtimet e tij vetëm sa e ngatërron më shumë.

Filmi ngre pyetjen nëse kujtesa është një formë e të jetuarit ose thjesht një burim vuajtjeje.

Krimi është gjithmonë i pranishëm në jetën e Nudëlls dhe shokëve të tij, dhe filmi e trajton atë si diçka që mbetet e pandryshuar, pavarësisht kalimit të dekadave. Megjithëse bota përreth ndryshon – nga epoka e ndalimit të alkoolit në Amerikën e viteve 1920, deri tek epoka e industrializimit të viteve '60 – vetë personazhet mbeten të mbyllur në ciklet e tyre të dhunës dhe tradhtisë.

Ora që Nudëlls mban në xhep dhe kujtimet e tij të përsëritura të aksioneve të veçanta – si kthimi i tij i vazhdueshëm në opium – janë simbole të përpjekjeve të një njeriu për të ndalur kohën. Ai vazhdimisht kërkon të rigjejë një çast të lumtur në të kaluarën, por koha nuk ndalet dhe pendesa mbetet. Noodles duket sikur është kapur në një kohë të ngrirë, përballë zgjedhjeve të gabuara që ai dhe të tjerët kanë bërë.

Gratë në këtë film, si Debora dhe Eve, përfaqësojnë dashurinë e pamundur dhe një jetë që nuk u jetua kurrë ashtu siç duhet. Debora, ëndrra e Nudëlls për një jetë jashtë krimit, përfundimisht e refuzon atë, ndërsa lidhja me Eve, një marrëdhënie të fragmentuar dhe të distancuar, tregon paaftësinë e tij për të dashur plotësisht dhe për të qenë i dashur.

Në fund të filmit, Nudëlls përballet me Maks, i cili interpretohet nga Xhejms Vud, - mikun e tij më të mirë që e ka tradhtuar. Maks ka jetuar një jetë me sukses, por në thellësi të tij është po aq i trazuar sa Nudëlls. Ai kërkon nga Nudëlls që ta vrasë për t’i dhënë fund vuajtjeve, por Noodles refuzon. Ky çast është qendra morale e filmit – për Nudëlls, hakmarrja nuk do të sjellë ngushëllim, vetëm një zbrazëti më të madhe.

 

Epilogu

Në përfundim, "Na ishte një herë Amerika" është një meditim mbi kohën, kujtesën dhe dëshirat e humbura. Filmi i Leones, megjithëse përmban skena të dhunshme dhe momente tragjike, është një poemë vizuale që reflekton mbi zhgënjimet e jetës dhe mbi pyetjen nëse koha mund të shërojë ndonjëherë plagët e së kaluarës.