 |
| Teodor Laço - foto: Soela Zani |
Leonard Veizi
Sot, në moshën 79 vjeçare me një
kompromis fjale krejt pa vend mund ta quajmë se ka dalë në pension. Por kjo nuk
është diçka që i shkon fare. Ai nuk shtyn kohën me tavëll a letra spathie deri
sa t’i vijë dita që të marrë paratë në sportel. Është shkrimtar, dhe si i
tillë, i duhet të prodhojë edhe pse pensionin e merr për shkak të marrëveshjes
që ka si qytetar korrekt me shtetin e tij. Por si njeri me jetë të gjatë në
politikë hyn tek ata administratorë që ka ditur të tërhiqet në kohën e duhur.
Tek e fundit gjithçka ka limitet e saj.
Ai u lind në Dardhë të Korçës, në 27
shtator 1936. Quhet Teodor Laço. Me një diplomë në bujqësi në vitin 1958 punon
si agronom e zv/kryeagronom në Seksionin e Bujqësisë të Komitetit Ekzekutiv,
Korçë. Por ky ishte vetëm një segment jete. Për më tej do ta udhëhiqnin letrat.
Mes viteve 70-‘74 punon në Sektorin e Letërsisë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe
Artistëve. Nuk besoj se ka njeri që nuk ia ka dëgjuar emrin, t’i ketë lexuar
një libër a të ketë parë një film me skenar të tij.
Sot mund ta konsideroj mik të vjetër.
Intervistën e parë ia kam bërë kur ishte ministër kulture, të fundit kur folëm për
revoltën e vitit 1990 në Kinostudio, gjë që i solli jo pak kokëçarje Komitetit
Qendror e të dërguarit të tij Foto Çami. Në atë kohë Laço drejtonte sektorin e
filmit artistik. Ishin ditë të nxehta kur ai, i thirrur nga instinkti i lirisë
e la mënjanë penën, për t’ju përkushtuar një veprimtarie më madhore. Fuqia e
fjalës së shkruar dhe e imazhit në film e kishte humbur fuqinë. Duhej veprimi
konkret, përndryshe...
E lemë mënjanë këtë çështje, e kemi
trajtuar gjerë e gjatë. Gjendet pa vështirësi në internet, në gjithfarë
portalesh.
Teodor Laço, apo më shkurt Todi, siç e
thërrasin shokët e gjimnazit, ka dëshirë t’i presë miqtë në një kafe të
këndshme te rruga “Don Bosko”. Aty ndihet krejt i shpenguar, si në shtëpinë e
tij. Bashkëshortja Miriam, një nga emblemat e teatrit të Korçës, por dhe e
kinemasë shqiptare, i rri pranë. Diku në
të hyrë të asaj rruge që dikur na çonte te Uzina “Partizani”, ata kanë dhe
apartamentin ku banojnë prej vitesh. Megjithatë, kryeqyteti nuk është dashuria
më e madhe e Teodorit. Ai është mësuar ta ndajë jetën e tij mes Tiranës dhe
Dardhës. Verën e nxehtë e kalon në male, dimrit zbret në qytetin e zhurmshëm,
por me klimën e zbutur mesdhetare.
Në fushën e letërsisë ai do t’i bëhej i
njohur për publikun që me romanin e tij të parë në vitin 1970 “Tokë e ashpër”.
Më pas do të vazhdonin “Portat e dashurisë”, “Korbat mbi mermer”, "Një
ditë dhe një jetë”, “Zemërimi i një njeriu të urtë”, etj. Të shumta do ishin
pjesët që ai do shkruante për kinematografinë e teatrin bashkë, ku mund të përmendim
skenarët e filmave, “Streha e re”, “Përballimi”, “Shtëpia jonë e përbashkët”,
“Dhe vjen një ditë”, “Flutura në kabinën time” etj., ndërsa në teatër kujtojmë
komedinë “Shi në plazh”, dramën “Kambanat e muzgut”...
Më tregon se asokohe raportet e shkrimtarëve
me regjimin ishin fort delikate. Thotë se shkrimtari ishte gjithmonë njeriu i
survejuar për shkak të letërsisë që bënte dhe pikëpamjeve që mund të shprehte.
“Në atë kohë mund të shkoje si ‘qeni në vresht’ për një gabim fëmijëror, ose
një tekë të shkrimtarit. Për shembull: Në vitin 1972 disa letrarë të rinj
tiranas, mes të cilëve ata që u bënë shkrimtarë ishin Roland Gjoza dhe Bedri
Myftari, dilnin nga kodrat e Liqenit Artificial, shkëmbenin dhe lexonin
krijimtarinë e njëri-tjetrit, madje jepnin dhe çmimin ‘Nobel’. Vetëm një gjë e
tillë bëri që ata të kapen dhe të dënohen të gjithë. Kjo diktaturë te
shkrimtari ndikonte që të krijonte dhe autocensurën”.
Më gërryen kureshtja të di se si
vepronin shkrimtarët në një regjim të ashpër për të ruajtur veprat e tyre të
mirëfillta? Teodori më thotë se në të gjithë krijimtarinë e tyre shumica e
shkrimtarëve shqiptarë vërtiteshin në një lloj dualizmi. “Kanë botuar vepra
politikisht në shërbim të asaj kohe dhe vepra, të cilat i kanë shpëtuar
realizmit socialist, që në rastin më të mirë mund të quhen vepra realiste dhe
me sens kritik për realitetin e asaj kohe. Këtu e kam fjalën për prozën, sepse
poezia është një kapitull më vete, ku dhe mëkatet i ka më të mëdha. Mund të
them se ka pasur goxha shkrimtarë që i kanë shërbyer sistemit madje me bindje.
Por kishte dhe shumë të tjerë, të cilët në subkoshiencën e tyre ishte liria që
mungonte dhe që shoqëria, e cila po ndërtohej në Shqipëri ishte e padrejtë.
Megjithatë duke parë që ishte e vështirë të luftohej drejtpërdrejtë, bënin
kompromise”.
Kompromise!? Epo natyrisht, - them me
vete, - edhe sot bëhen kompromise. Madje shumë. Kompromise të cilit lloj? - e
pyes me kast. “Bënin vepra që priteshin të përgjoheshin e të goditeshin, por
realizonin dhe vepra, të cilat i përmbushnin të pesë kushtet themelore të
realizmit socialist. Një gjë të tillë e ka shpjeguar dhe Ismail Kadare, kur
thotë që në këtë mënyrë shkrimtari bën kompromis me vetveten. Pra bëheshin
vepra që shërbenin si pasaportë për të botuar dhe vepra të çliruara”.
Në nënndërgjegjen e tij prej shkrimtari,
çdo gjë është e dyzuar dhe e dyshimtë padyshim që është. E kundërta as që do
kish kuptim. Prandaj, atje ku askush nuk mund të hyjë veç qenies së tij të
padukshme, nuk ka manual rregullash dhe në trafikun marramendës, ku gjithçka
përplaset me dëshirë, lindin ide të reja. Ai nuk ngurron ta hedhë synopsusin e
porsalindur me laps plumbi mbi një fragment letre, ku një djall e di pse në
faqet ballore me germa të ngjeshura kompjuteri me siguri ishte shkruar fjalimi
politik i vlefshëm për seancën e radhës
të Parlamentit, a një notë verbale për Ministrinë e Jashtme. Por kjo duket se
nuk ka fare rëndësi. Ajo që është bërë nuk mund të zhbëhet dhe sigurisht, ajo
që është zhbërë nuk mund të ngrihet më. Në raportin pa balancë, ku gjithçka
duket se merr trajtën e një pragmatizmi pozitiv, ajo që mund të fitosh pa frikë
është… vetvetja.
E pyes se cila ishte krijimtaria e tij e
kompromisit dhe jo e saj? Jam i drejtpërdrejtë. Pyetjes nuk ke nga t’i
shpëtosh. Por Teodor Laço nuk është nga ata që përdor truke të shpejta për t’ia
hedhur. Ai njihet për temperamentin e tij liberal dhe aspak tendencioz. Më
thotë se në vitin 1971 boton romanin “Tokë e ashpër”, i cili ka si subjekt
formimin e një kooperative bujqësore në zonat malore. “Ky është një roman që
nuk ka lajthitje për kohën, - bën ai një parantesë e më pas vazhdon: - Por në
vitin 1973 botoj vëllimin me tregime ‘Ajri i ftohtë i mesnatës’, ku një pjesë e
tregimeve lirike kishin sens kritik. U cilësua si libër i gabuar dhe u hoq nga
qarkullimi. U tha se në të nxihej realiteti. Një shkrim për këtë novelë u botua
në gazetën ‘Drita’ në formë redaksionale me titull ‘Nuk ka për të ndodhur
kështu’, ku mund të them se në fakt ishte një pretencë. Një vit më pas, në
vitin 1974 doli novela ‘Ditë dhe net që mund të vijnë’. Ky libër u botua në
fillim të vitit 1974 dhe fillimisht nuk solli asnjë shqetësim. Por në tetor të
po këtij viti, kur doli grupi ‘puçist’ në ushtri, kundër librit dhe meje u
dërguan shumë letra në Komitetin Qendror nga disa shkrimtarë ushtarakë. Ky libër
u akuzua se i bënte jehonë ‘Teorisë së rrëshqitjes’, për të cilën u dënua grupi
i ushtarakëve të lartë, sepse bënte fjalë për një stërvitje ku trupat
tërhiqeshin dhe sulmonin për të rimarrë sërish pozicionet. Libri jo vetëm që u
hoq nga qarkullimi, por edhe unë e pagova duke qëndruar 7 vjet larg Tiranës”.
Ishin vitet kur mezi futeshe në Tiranë,
të të hiqnin prej saj ishte padiskutim një lloj internimi. Ku të degëdisën? - e
pyes. “Lidhja e Shkrimtarëve më dërgoi si mësues në Libofshë. Por më pas më
tërhoqën në Fier. Në atë kohë në Fier ishte emëruar Sekretar i Parë i rrethit
Pipi Mitrojorgji. Duke dashur t’i japë një hov jetës artistike në qytet, ai na
mblodhi të gjithëve dhe bëri një bërthamë shumë të mirë. Dhe vërtet që jeta
artistike në Fier pati një hop cilësor. Aty nuk isha vetëm unë, por edhe
Neritan Ceka e Myzafer Korkuti, arkeologë; Vilson Kilica, piktor; Paskal Milo e
Myslym Islami, historianë; Pëllumb Kulla, skenarist e Fatos Sela, aktor. Të
gjithë të ardhur nga Tirana”.
Rroftë Tirana... I mblidhte të gjithë, i
shpërndante gjithashtu.
Ca kohë më parë ai botoi një tjetër
vëllim me tregime kuptimplotë, por pena e tij e mbushur me bojë e me majë
metalike krejt të re, nuk ka ndërmend të reshtë asnjë çast. Kujtimet të
fragmentarizuara për ngjarje fort të diskutuara, të cilat do të qepen hollë nga
dora e mjeshtrit, presin të na vijnë së shpejti si një informacion i plotë e
solid, për të zbardhur më tej terrin që sundon atje, ku drita është e
pafuqishme. Teodor Laço, shkrimtar e skenarist filmi, e për më tepër politikan
jetëgjatë e diplomat me karrierë të shkurtuar, vazhdon rrëfimin e tij pa asnjë
çast të dyshimtë, në duhet të flasë për krijimtarinë letrare apo aktivitetin
politik, për të dyja bashkë, apo për asnjërën prej tyre. E nëse ka pasur vërtet
një dyshim të tillë, ai duhet të ketë zgjatur vetëm një sekondë ose më pak se
aq, ndërsa kompromisi duket se nuk ishte aspak i vështirë: të flasë për
gjithçka, pa kompleksin se diku, një gjë krejt e papritur e dashakeqe do të
mund t’i prishë imazhin e lartuar.
Si do ta rregullonit biografinë me
pushtetin? Ha, ha... mund të qeshte pak. Të thoshte se biografia tanimë ishte e
prishur. Ai ishte në frontin e kundërt me pushtetin, në një luftë për jetë a
vdekje... Por jo. Ka një kompromis gjithsesi, me të tjerët apo thjesht me
veten. Teodor Laço nuk i bën bisht pyetjes: “Pas këtyre dy librave, që për të
thënë të vërtetën prisja të përfundoja edhe në burg, po në fund të vitit 1975 u
botua romani ‘Përballimi’. Ajo u pëlqye si vepër, e cila figurën e Sekretarit
të Parë të një rrethi e nxirrte njerëzore dhe jo skematike siç kishte ndodhur
deri në atë kohë. Kështu që u zbut masa e dënimit. Ndërsa në vitin 1978 u botua
romani ‘Lëndina e lotëve’. Kjo është dhe vepra më e mirë e imja e para viteve
‘90, e cila ishte gjithashtu dhe krejtësisht e papolitizuar. Në vitin 1982 u
ktheva nga Fieri dhe fillova punë në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku merresha me
talentet e reja”.
Në vitin 1986 Teodor Laço do të merrte
postin e përgjegjësit të filmit artistik pranë Kinostudios “Shqipëria e Re”, ku
do të punonte deri në vitin 1990. Në periudhën 1991-1992 do të emërohej edhe
drejtor i saj.
Mendohem pak, pyetja më duket
provokative, por gjithsesi dua ta bëj: Keni menduar ndonjëherë që për
konjukturë duhet të militonit në radhët e Partisë së Punës? Laço është i qetë.
As që i shkon në mendje të triblojë për të marrë ndonjë pikë të pavlerë. “Nëse
do të më afrohej një gjë e tillë me siguri do ta bëja, - më përgjigjet, - por
unë kam pasur babain emigrant ekonomik në Amerikë dhe gjithsesi nuk shihesha si
pjesë e kontigjentit të partisë. Gjithashtu, një i afërmi im ishte në burg
politik, çka e bënte dhe më të vështirë situatën”.
 |
| Teodor Laço dhe Leonard Veizi |
Postuar
në 20 Shtator, 2015 ResPublica
No comments:
Post a Comment