“Gjykata e Yjeve”, kur drejtësia humbet dritën e ligjit dhe kalon në vetgjyqësi

 

nga Leonard Veizi

 

Ka filma që nuk plaken, sepse flasin për diçka që nuk ndryshon kurrë: natyrën njerëzore përballë pushtetit dhe drejtësisë. “The Star Chamber” apo “Gjykata e Yjeve” një prodhim kinematografik i vitit 1983, me Majkëll Dagllas në rolin e gjykatësit Steven Hardin, është pikërisht një prej tyre — një thriller moral, i heshtur dhe i rrezikshëm, ku pyetja themelore nuk është kush është fajtor, por kush ka të drejtë të gjykojë.

 

“Star Chamber” e Henri VII

Duket se autorët e filmit e kanë titulluar “Star Chamber” sipas gjykatës speciale në Angli, që u krijua nga mbreti Henri VII rreth vitit 1487. Ajo mblidhej në një sallë të Pallatit të Westminsterit, me tavan të dekoruar me yje – prej nga vjen edhe emri. Fillimisht, “Gjykata e Yjeve” kishte një qëllim pozitiv: të gjykonte rastet e korrupsionit, abuzimit me pushtetin dhe krimeve që gjykatat e zakonshme nuk mund t’i trajtonin për shkak të ndikimit të të pasurve ose fisnikëve. Por me kalimin e kohës, ajo u shndërrua në një instrument represioni mbretëror, që gjykonte në fshehtësi, pa juristë, pa dëgjues publikë dhe pa apel. Vendimet ishin të menjëhershme dhe shpesh të dhunshme. Më 1641, Parlamenti anglez e shkriu Gjykatën e Yjeve, duke e shpallur një simbol të abuzimit me drejtësinë dhe të pushtetit absolut.

 

Ngjarja në film

Gjykatësi Hardin, i lodhur nga pafuqia përballë ligjit që shpesh liron fajtorët për shkak të “boshllëqeve procedurale”, ndeshet me një grup gjykatësish që kanë krijuar një “gjykatë të fshehtë”, Gjykata e Yjeve. Ata mblidhen në një sallë të errët, vendosin në heshtje dhe urdhërojnë ekzekutimin e atyre që drejtësia zyrtare nuk arrin t’i dënojë. Në emër të moralit, ata marrin rolin e Zotit.

Në fillim, ky sistem paralel duket si një zgjidhje për padrejtësinë. Por shumë shpejt, Hardin kupton se çdo drejtësi që lind jashtë ligjit është vetëm një formë e re e padrejtësisë. Ai e sheh se dora që ndëshkon në emër të “së mirës” mund të bëhet më e errët se ajo që kriminelët përdorin për të vrarë. Në këtë pikë, filmi i Piter Hajamsit nuk është më thjesht një dramë gjyqësore — është një reflektim filozofik mbi kufijtë e moralit.

Kanti do ta quante këtë një përplasje mes detyrës morale dhe ligjit objektiv. Ai do të kujtonte se ligji është i domosdoshëm pikërisht për të na ndalur nga dëshirat tona për drejtësi personale. Dostojevski do të shtonte se kur njeriu e ndien veten mbi ligjin, e ka bërë tashmë hapin e parë drejt krimit. Të dy do të pajtoheshin se drejtësia, pa rregulla, është vetëm një pasion që kërkon hakmarrje.

Në këtë kuptim, “Gjykata e Yjeve” është një alegori e frikshme për çdo shoqëri ku besimi tek sistemi bie, dhe njerëzit nisin ta marrin drejtësinë në duart e tyre. Sepse kur drejtësia e vërtetë dështon, lind tundimi për të ndërtuar një drejtësi të re — por ajo drejtësi e re, zakonisht, lind në errësirë. Dhe errësira nuk pyet më për faj apo pafajësi.

Majkëll Dagllas, me interpretimin e tij të qetë dhe të brendshëm, sjell portretin e njeriut që përballet me krizën më të madhe morale: atë të ndërgjegjes. Në fund, ai kupton se asnjë vendim i dhënë jashtë ligjit nuk mund të quhet drejtësi, sado e drejtë të duket në sy të njerëzve.

 

Aludim

Nëse sot do të ekzistonte një “Gjykatë e Yjeve” moderne, ajo ndoshta nuk do të mblidhej në ndonjë sallë të fshehtë. Do të ishte në rrjetet sociale, në opinionet e shpejta, në gjykimet pa prova që shkatërrojnë jetë me një klikim. Është një formë e re e po asaj pasioni të vjetër për të ndëshkuar, pa kuptuar.

Filmi i vitit 1983 mbetet një paralajmërim për kohën tonë: drejtësia nuk është ndjenjë, është rregull. Dhe ligji, me gjithë mangësitë e tij, është ende pengesa e vetme që ndan qytetërimin nga kaosi.

Sepse, në fund të fundit, ajo që na bën njerëz nuk është dëshira për të ndëshkuar, por aftësia për të duruar derisa e vërteta të dalë vetë në dritë.

 

 

 

“Diktatori i Madh”, kur arti guxoi të qeshë me frikën

85 vjet nga shfaqja e parë e filmit që shndërroi komedinë në manifest humanist

 

Nga Leonard Veizi
 
Ka vepra që lindin për të argëtuar dhe ka të tjera që lindin për të zgjuar ndërgjegje. Më 15 tetor 1940, në një botë të rënë në errësirë, Çarli Çaplin solli “The Great Dictator” apo siç vjen në shqip: “Diktatori i Madh”  – një komedi që guxoi të qeshë me vetë tiraninë. Në atë kohë, kur Europa dridhej nën çizmet e nazizmit dhe frika kishte zëvendësuar fjalën e lirë, Çaplini ngriti zërin e artit si mburojë të njeriut të thjeshtë.
 
Një komedi në kohë lufte
Filmi doli në ekran në kulmin e Luftës së Dytë Botërore, kur propaganda fashiste kishte përpirë realitetin dhe artistët rrallë guxonin të flisnin. Çaplin – njeriu me bastun, kapelë dhe buzëqeshjen e heshtur – i vuri përballë botës dy fytyra: diktatorin Adenoid Hynkel, një karikaturë gjeniale e Hitlerit, dhe berberin hebre, simbolin e pafajësisë dhe dinjitetit njerëzor.
Kjo dyfishim nuk ishte vetëm zgjedhje artistike. Ishte një thirrje për reflektim: se brenda çdo diktatori mund të fshihet një njeri i frikësuar, dhe brenda çdo njeriu të thjeshtë – një shpirt i madh që refuzon të përkulet.

Çaplin, artisti që e ktheu humorin në armë
Në një epokë ku heshtja vlente më shumë se fjala, Çaplini zgjodhi të fliste me gjuhën e humorit. “Diktatori i Madh” nuk është një komedi në kuptimin klasik, është një pasqyrë e dhimbjes, e kthyer në ironi. Filmi e përdor humorin si mjet për t’i hequr frikës fuqinë.
Në këtë mënyrë, Çaplin e shndërroi artin në një akt rezistence.
Kritika e kohës u nda: disa e quajtën të pamatur, të tjerë gjenial. Por historia i dha të drejtë. Filmi u bë një nga kolonat morale të kinemasë së shekullit XX dhe dëshmi se arti mund të jetë më i fortë se propaganda.
 
Një fjalim për njerëzimin
Në fund të filmit, Çaplin heq maskën e personazhit dhe flet si vetvetja. Fjalimi i tij – një lutje për paqe, për dashuri dhe për arsyen njerëzore – është ende një nga momentet më prekëse të historisë së kinemasë.
“Ne kemi nevojë për dashuri, jo për urrejtje. Ne kemi nevojë për mirësi, jo për cinizëm,” thotë ai, duke e kthyer ekranin në një tribunë universale të humanizmit.
Në atë çast, Çaplin nuk është më aktor, por profet i ndjeshmërisë njerëzore. Ai na kujton se edhe në errësirën më të thellë, njeriu mbetet i aftë të ndriçojë botën me buzëqeshjen e tij.
 
Një mesazh që s’ka moshë
Sot, tetëdhjetë e pesë vjet pas premierës, “Diktatori i Madh” ruan një fuqi të papërkulur. Në kohën e propagandave të reja, manipulimeve dixhitale dhe kultit të pushtetit, filmi i Çaplinit është një pasqyrë që na detyron të pyesim veten: a kemi mësuar diçka nga e shkuara?
Vepra mbetet një testament për rolin e artit – për aftësinë e tij për të folur kur të tjerët heshtin, për të qeshur kur frika sundon, dhe për të kujtuar se çdo epokë ka diktatorët e vet, por edhe njerëzit që guxojnë t’u thonë “jo”.
“Diktatori i Madh” është më shumë se një film – është një kujtesë e përjetshme se, përballë tiranisë, njeriu nuk humbet asnjëherë të drejtën për të qeshur. 

Nikola Paganini, mjeshtri që i dha shpirt violinës

Nga Leonard Veizi

 

Në Shqipëri, prej kohësh, qarkullon si shprehje e gjallë, si shprehje teatrale a batutë filmi, një togfjalësh që përmendet sa herë një fëmijë prek telat e violinës me talent të rrallë: “Paganini shqiptar”. Ky pagëzim del vetvetiu nga goja e njerëzve, si një përulje e thellë ndaj emrit që ka mbetur simbol i gjenialitetit muzikor. Sepse kur themi Paganini, mendojmë për atë që e bëri violinën të marrë frymë, të digjej, të ulërinte dhe të fliste si njeri.

 

Lindja e mitit: 27 Tetor 1782

Më 27 tetor 1782, në Gjenovën e Italisë, lindi Nikola Paganini, një djalosh që do të ndryshonte përgjithmonë mënyrën se si dëgjohej dhe kuptohej muzika. Ai nuk ishte thjesht një virtuoz, por një magjistar që nxori nga katër tela gjithë thelbin e emocioneve njerëzore: dashurinë, dhimbjen, delirimin dhe, më në fund, heshtjen paqësore. Paganini u bë vetë miti i violinës, shembulli i një talenti të pakapshëm. Ky magnetizëm është aq i fortë, sa edhe sot, në çdo qoshe të botës, një djalosh apo vajzë që i jep shpirt harkut të parë, dëgjon pranë vetes një përshpëritje krenare: “Ky është Paganini ynë.”

 

Fuqia e përbindshme e harkut

Paganini është një emër që ende sot tingëllon si vetëtimë në historinë e muzikës. Që në fëmijëri, duart e tij flisnin një gjuhë tjetër: atë të harkut dhe telave. Ai nuk luante thjesht në violinë – ai e pushtonte. E bënte të qante me pasion, të qeshte me shkëlqim dhe të fluturonte me një frymë të mbinatyrshme.

Ai ishte virtuozi i pakrahasueshëm, njeriu që shndërroi instrumentin në trupin e shpirtit të vet. Shpesh e quanin “il mostro del violino” apo siç vjen në shqip “i përbindshmi i violinës”, sepse teknika e tij ishte përtej asaj që njerëzit e kohës mund ta konceptonin. Shkathtësia marramendëse e gishtave, shpejtësia rrufe e ekzekutimit, harmonitë e pazakonta dhe pasioni i flakët krijuan rreth tij një aureolë misterioze. Disa madje besonin se kishte shitur shpirtin te djalli për të fituar atë fuqi hyjnore mbi tingullin.

 

Revolucionari i artit muzikor

Por përtej legjendës dhe miteve që e rrethonin, Paganini në thelb ishte një revolucionar i artit muzikor. Ai ndryshoi rrënjësisht mënyrën se si kompozohej për violinë dhe interpretohej me të, duke hapur një epokë të re virtuoziteti që do të frymëzonte gjithë brezat e ardhshëm.

Veprat e tij ikonike “24 Kapriçot”, mbeten edhe sot prova supreme për çdo violinist që kërkon të matet me kufijtë e artit, teknikës dhe durimit njerëzor. Ato nuk janë thjesht muzikë; ato janë një manifest i asaj çka mund të arrijë shpirti kur i nënshtrohet një vizioni gjenial.

 

Suksesi dhe dështimi në jetë 

Në 1828 Paganini përjetoi sukses të madh në Vjenë, dhe paraqitjet e tij në Paris dhe Londër në 1831 ishin po aq sensacionale. Turneu i tij në Angli dhe Skoci në vitin 1832 e bëri atë një njeri të pasur.

Paganini e përfundoi karrierën e tij koncertale në vitin 1834 për shkak të shëndetit në përkeqësim, dhe falimentimi i kazinosë së tij në Paris e la në rrënim financiar. Ai u tërhoq në Francën jugore dhe vdiq në Nisë në vitin 1840 në moshën 57 vjeç.

 

Në fund 

Nikola Paganini nuk ishte thjesht një njeri i epokës së tij. Ai ishte uragani i frymëzimit, një shpirt që digjej në flakën e artit, duke na kujtuar se gjenialiteti shpesh lind aty ku takohen dhimbja dhe pasioni i pafund. Ai vdiq, por i la violinës jo vetëm tinguj, por vetë shpirtin e tij.

Një plumb për 39 vjeçarin që luftoi paqësisht për të drejtat e njerëzve me ngjyrë

Martin Luter King

Nga Leonard Veizi

Pasditja e 4 prillit të vitit 1968, do të prishej në qytetin amerikan të Memfisit, nga një e shtënë e vetme. Por plumbi i dalë nga arma “Remington” model 760 do të godiste në kokë një prej emrave më të shquar të Lëvizjes për të Drejtat Civile. Martin Luter King i Riu. Ai kishte dalë në ballkonin e dhomës 306 së motelit “Lorraine” ku ishte stacionuar, sepse vetëm një ditë më pas do të merrte pjesë në një marshim për të drejtat e punëtorëve me ngjyrë. Ishte ora 06:01 pasdite. Plumbi i përshkoi fytyrën, hyri nëpër faqen e djathtë, duke i thyer nofullën dhe disa vartebra teksa përshkoi shtyllën kurrizore e duke çarë vena dhe arterie kryesore, përpara se të ngecej në shpatull. King ra mbrapsh pa frymë, por ende nuk kishte vdekur. Forca e goditjes i grisi edhe kravatën. Menjëherë u dërgua në spitalin “Shën Jozef”, ku vdiq vetëm një orë më vonë, në 07:05 pasdite. Menjëherë pas goditjes dëshmitarët thanë se kishin parë një burrë duke vrapuar nga një godinë përballë motelit “Lorrene”. Dhe quhej Xhejms Erl Rej.,,
 
…Në botën e njerëzve me ngjyrë Martin Luter Kingu ishte kthyer në një mit. Ai ishte legjenda e gjallë që luftonte për të Drejta Civile. Emri i tij i lindjes ishte Majkëll. Por babai, që ishte pastor në Kishën Baptiste “Ebenezer” në Atlanta, gjatë një udhëtimi në Gjermani, u  impresionuar aq shumë nga historia e liderit të reformimit protestant Martin Luther, saqë ai ndryshoi jo vetëm emrin e tij, por edhe emrin e Majkëllit 5-vjeçar. Dhe kështu u quajtën Martin Luteri King, njëri “senjor” dhe tjetri “xhunior”
Ishte lindur më 15 janar 1929 në një familje të mesme, në Atlanta, Xheorxhia. Gjyshi i tij dhe më pas i ati shërbyen si pastor i Kishës Baptiste “Ebenezer”. Në vitin 1954, kur ishte 25 vjeç, Dr. King u bë pastor i Kishës Baptiste të Dexter Avenue në Montgomery, Alabama.
Në mesin e viteve 1950, King udhëhoqi lëvizjen për t’i dhënë fund segregacionit dhe kundër paragjykimeve në Shtetet e Bashkuara përmes mjeteve të protestës paqësore. King i ishte referuar shpesh Mahatma Gandit të Indisë si “drita udhëzuese e teknikës të ndryshimit shoqëror jo të dhunshëm”. Fjalimet e tij – disa nga më ikonat e shekullit të 20-të – patën një ndikim të thellë në ndërgjegjen kombëtare. Nëpërmjet udhëheqjes së tij, lëvizja për të drejtat civile hapi dyert për arsimin dhe punësimin që ishin mbyllur prej kohësh për njerëzit me ngjyrë në Amerikë. Aftësia dhe efektiviteti i Martin Luter King u rrit në mënyrë eksponenciale. Ai organizoi dhe udhëhoqi marshime për të drejtën e zezakëve për të votuar, për të drejtat e punës dhe të drejta të tjera themelore civile. Kundërshtimi i Dr. King ndaj Luftës së Vietnamit u bë një pjesë e spikatur e personalitetit të tij publik. Si një drejtues i shquar i Lëvizjes për të Drejtat Civile, me filozofinë e Jo Dhunës dhe asaj të Mosbindjes Civile, Martin Luter King u laureua me Çmimin Nobel për Paqen.
 
Para vrasjes
King bëri një udhëtim në Memfis, Tenesi, në mbështetje të goditjes së punonjësve të kanalizimeve të qytetit afrikano-amerikan. Punëtorët kishin organizuar një marshim në 11 shkurt 1968, për të protestuar ndaj pagave të pabarabarta dhe kushteve të punës të vendosura nga kryetari i atëhershëm i komunës Henri Leb. Në atë kohë, në Memfisi punëtorët me ngjyrë paguaheshin shumë më pak se punëtorët e bardhë. Për ta nuk kishte uniforma të ofruara nga bashkia dhe as sindikata të ligjshme. Vdekja famëkeqe e dy punëtorëve në shkurt 1968 u shndërrua në një grevë. King mori pjesë në një marshim masiv në Memfis më 28 Mars 1968, që përfundoi në përplasje. Më 3 prill, King u kthye në Memfis për të organizuar një marshim të ri. Avioni me të cilin do të fluturonte u vonua për shkak të një lajmërimi për bombë. Megjithatë King arriti në kohë për të mbajtur një fjalim të planifikuar, i njohur tani si “Unë kam qenë në Majën e Malit”. Të enjten, më 4 Prill 1968, King po qëndronte në dhomën 306 në motelin “Lorrene” në Memfis. Moteli ishte në pronësi të biznesmenit Uollter Beili dhe mbante emrin e gruas së tij. Hirësia e tij Ralf Abernathi, një koleg dhe mik i King, më vonë i rrëfeu se ai dhe King kishin ndenjur në dhomën 306 të motelit “Lorrene” aq shpesh saqë ajo njihej si “Suite King-Abernathi”. Sipas biografit të King, Tejlor Branç, fjalët e fundit të tij ishin për muzikantin Ben Branç, i cili ishte planifikuar të performonte atë natë në një event. King tha: Ben, luaj patjetër “M’a mbaj dorën, Zot i Lartë”. Luaje bukur. Ndërsa përgatitej të largohej nga moteli “Lorraine” për një darkë pune, King doli në ballkonin e dhomës 306 për të folur me kolegët e Konferencës së Udhëheqjes së Krishterë të Jugut. Aty dhe u qëllua.
Xhejms Erl Rei, një i arratisur nga Burgu i Shtetit të Misurit, u arrestua në 8 qershor 1968, në Londër në aeroportin “Heathrow”. U ekstradua në Shtetet e Bashkuara dhe u akuzua për krimin. Më 10 mars 1969, ai u deklarua fajtor dhe u dënua me 99 vjet në Burgun e Shtetit Tenesi. Më vonë bëri shumë përpjekje për të tërhequr deklaratën e pranimit të fajit dhe kërkoi të gjykohej nga një juri, por kjo nuk ndodhi; ai vdiq në burg në 1998.
Që nga mesi i viteve ‘50, King kishte pasur disa kërcënime me vdekje për shkak të rolit të tij të rëndësishëm në Lëvizjen për të Drejtat Civile. Ishte përballur me rrezikun e vdekjes, përfshirë edhe një goditje me thikë gati fatale në 1958, dhe të jetuarit me të u bë pjesë e filozofisë së tij.
Familja King, por dhe shumë të tjerë kanë besuar në vazhdimësi se atentati ishte rezultat i një komploti që përfshinte qeverinë amerikane, Mafian dhe policinë e Memfisit. Ata u shprehwn se atentatori Rei ishte vetëm një “kokë turku”.  Duke filluar nga viti 1976, Komiteti i Përzgjedhur i Dhomës për Vrasjet, i kryesuar nga Përfaqësuesi Luis Stokes, rishqyrtoi provat në lidhje me vrasjen e Kingut, si dhe atë të Presidentit John F. Kenedi. Raporti përfundimtar i komitetit sugjeroi se Rei mund të ketë pasur bashkëpunëtorë. Megjithatë, raporti arriti në përfundimin se nuk kishte prova bindëse të bashkëpunimit të qeverisë në vrasjen e Kingut.
 
Trazirat
Presidenti Lindon Xhonson bëri thirrje për një ditë zie kombëtare në 7 prill. Në ditët në vijim, bibliotekat publike, muzetë, shkollat ​​dhe bizneset u mbyllën dhe ngjarjet e shumta sportive u shtynë. Pas vrasjes, Komuna e Memfis nxitoi të bënte marrëveshje me kushte të favorshme për punonjësit e kanalizimeve.  Shërbimi i varrimit të King u mbajt në 8 prill në Atlanta në Kishën Baptiste Ebenezer. Në të morën pjesë shumë nga udhëheqësit politikë dhe të të drejtave civile të vendit, duke përfshirë Zhaklin Kenedi.
Kolegët e King në Lëvizjen për të Drejtat Civile kërkuan një reagim jo të dhunshëm ndaj vrasjes, për të nderuar parimet e tij më themelore. Megjithë nxitjen për qetësi, një valë mbarëkombëtare trazirash shpërtheu në më shumë se 100 qytete.
Të nesërmen, në qytetin e tij të lindjes, Atlanta, u mbajtën ritet e funeralit. Shërbimi në Kishën Baptiste Ebenezer u transmetua nga televizion kombëtar. Një procesion funerali transportoi trupin e King për 5.6 kilometra nëpër rrugët e Atlantas, i ndjekur nga më shumë se 100,000 njerëz në zi. Pas vrasjes së King, u raportuan disa reagime të shkëputursa armiqësore prej disa të bardhëve amerikanë veçanërisht në Jug. Por, në përgjithësi gazetarët raportonin se shumë të bardhët ndiheshin të pikëlluar nga vdekja e udhëheqësit afro-amerikan. New York Times e vlerësoi King në një editorial, duke e quajtur vrasjen e tij një “katastrofë kombëtare” dhe kauzën e tij “të drejtë”.
 
Epilogu
Në vitin 1983, Presidenti Ronald Reagan nënshkroi një projekt-ligj që legjitimonte një festë federale në nder të Martin Luter King për angazhimin e tij për të drejta të barabarta dhe drejtësi për të gjithë. 20 janari quhet Dita e Martin Luter King Jr. Në janar 2000, kjo datë u festua zyrtarisht në të 50 shtetet e SHBA-ve.

Njeriu, kafsha më çnjerëzore ndaj njeriut

Nga Leonard Veizi

Njeriu ka zgjedhur një ditë të vitit për të kujtuar mbrojtjen e kafshëve, për t’u ndalur e për të folur për të drejtat e tyre. Por, paradoksalisht, ende nuk ka gjetur një ditë për të reflektuar mbi mbrojtjen e vetvetes – të njeriut nga vetë njeriu. Dhe ndoshta kjo është plagë më e thellë se çdo padrejtësi tjetër.

Natyra njeh rregulla të thjeshta. Ajo ka pajisur çdo krijesë me instinktet e veta të mbijetesës. Fjala vjen: një luan vret vetëm për të ngrënë. Pasi ha, shtrihet e fle dhe për një kahë të gjatë nuk është më kërcënim derisa uria ta zgjojë sërish. Në këtë cikël të thjeshtë jetese nuk ka as tepri, as etje për të shuar diabetin, as lakmi: vetëm nevojë. Një instinkt për të mbijetuar.

Por njeriu është ndryshe. Ai nuk njeh kufi. Ushqehet tri deri në pesë herë në ditë. Pi birra, raki e verë sa ai mban kandari. Por oreksi i tij nuk shuhet me kaq.

Përtej ushqimit, njeriu kërkon pasuri, pushtet, kontroll. Dhe kur i ka të gjitha këto përsëri kërkon diçka që nuk e ka. Ec e ta gjesh.

Pyetja që vjen më pas është e thjeshtë: Çfarë i duhen një njeriu Një Miliard dollarë në bankë? Sepse ai mund te jetoje normalisht edhe me 10-20 dollarë në ditë. Këto shifra, që nuk kanë më lidhje me nevojën, tregojnë lakminë e tij të pangopshme. Çfarë mund të bësh me Një Miliard, që nuk i bën dot me Një Milion? Vecc në do të ngresh një anije kozmike personale e të vish vërdallë në orbitë, si Juri Gagarini.

Historia e dëshmon këtë më qartë se çdo fjalë. Perandorët e lashtë nuk mjaftoheshin me kufijtë e sundimit të tyre: Aleksandri i Madh kërkonte të pushtonte botën e njohur; Cezari marshoi përtej kufijve; perandorët nga gjithfarë vendesh e bashkim kombësish ngrinin ushtri për të shtuar territor. Shekulli i njëzetë e çoi këtë anë çnjerëzore te njeriut në përmasa industriale: luftëra për hegjemoni, jo për bukë. Sot, në epokën e globalizimit, absurditeti vazhdon. Disa grumbullojnë pasuri miliardëshe, ndërsa miliona njerëz vuajnë urinë dhe mungesën e ujit të pastër.

Sidoqoftë, ka një të vërtetë që sakrifikon të gjitha arritjet materiale: pasuria, - sado zero të ketë prapa një Një-sh, - nuk e blen jetën. Mund të shtosh ca ditë, të blesh shërbime mjekësore më të shtrenjta, mund ti krijosh vetes komoditete dhe privilegje, por nuk mund ta mposhtësh vdekjen... dhe kur je multimiliarder. Mund ta zgjasësh pak kohën, por nuk e bën të përjetshme. Edhe nëse zotëron gjithë arin e botës, kufiri i trupit dhe kohës mbetet i pandryshueshëm. Jetëgjatësia ka limitet e veta — në praktikë, shumica e njerzve arrijnë të jetojnë rreth tetëdhjetë e pak vjet; edhe nëse jeton deri në 90, ky është një fund i mundshëm ku mundësitë për të shijuar jetën zbehen. Njeriu i moshuar pak a shumë shikon botën me kufizime, shpesh i mbytur në monotoninë e ekraneve dhe kujtimeve të largëta, jo duke përjetuar më intensitetin e rinisë.

Ky kontrast është thelbësor.

Ndërsa kafsha pjesë e ekuilibrit të natyrës vret për nevojë, njeriu vret shpesh për dominim; ai nuk ndërton thjesht për të jetuar më mirë, por për të pasur më shumë se tjetri. Dhe në qoftë se synimi i pasurisë është të sfidojë vdekjen, gënjeshtra bëhet më e madhe: pasuria shton përmasa, por nuk mëson kufirin. Kjo e bën njeriun rrezikun më të madh për veten, shoqërinë dhe planetin.

Ndonjëherë, të mendosh për kufijtë e jetës dhe absurditetin e akumulimit të pafund duhet të na kthejë tek një pyetje etike: për çfarë po punojmë dhe për kë? Nëse qëllimi është thjesht të grumbullojmë të mira materiale të konvertuara në para, atëherë humbasim thelbin e jetës. Nëse, përkundrazi, mësojmë të vendosim kufij moralë dhe të vlerësojmë kohën e përbashkët, mund të ndryshojmë drejtimin e këtij instinkti destruktiv.

Njeriu është me të vërtetë një kafshë çnjerëzore, jo vetëm nga dhuna që kryen, por sepse, ai ka tendencën ta kthejë shtëpinë e tij një varrezë, për atë që nuk mund ta blejë: kohën, mirësinë, dhe çastet e thjeshta të një jete të vërtetë.

Monika Belluçi, ikona e elegancës dhe artit

 

Nga Leonard Veizi

 

Ka emra që, sapo shqiptohen, evokojnë jo thjesht një figurë, por një përvojë të tërë estetike dhe emocionale; një prej tyre është Monika Belluçi. Ajo nuk është thjesht një aktore apo një modele, por një muze moderne, frymëzimi i së cilës e ka origjinën thellë në traditën e artit dhe bukurisë italiane. Përmes syve të saj, bota ka parë një reflektim të gjallë të shkëlqimit dhe misterit që e ka karakterizuar kinematografinë dhe modën, duke e kthyer elegancën mesdhetare në një gjuhë universale.

 

Nga kodrat e Umbrias në yllin botëror

1964 shënoi fillimin e këtij rrugëtimi magjepsës. Në qetësinë dhe gjelbërimin e kodrinave të Umbrias, në Città di Castello, lindi Monika Ana Maria Belluçi, një emër që shumë shpejt do të shndërrohej në një nga ikonat më të mëdha të kinemasë botërore. Me një bukuri që tingëllon si një jehonë e thellë e kohës, Bellucci nisi rrugëtimin e saj artistik në pasarelat e modës, ku statura dhe tiparet e saj klasike u krahasuan menjëherë me figurën e përkryer të Rilindjes Italiane. Megjithatë, bukuria e saj nuk mbeti kurrë thjesht sipërfaqësore; ajo ishte një portë drejt artit. Belluçi e shndërroi atë në një gjuhë të rafinuar aktrimi, ku estetika bashkohej me forcën e ndjeshmërisë dhe thellësinë psikologjike të personazheve.

 

Miti i gjallë i kinemasë

Hyrja në botën e kinematografisë ishte një kalim i natyrshëm, një ftesë e destinacionit për të shkëlqyer në ekranin e madh. Në një karrierë që i kalon tre dekada, Belluçi ka lënë një shenjë të pashlyeshme, duke u spikatur me role të guximshme, intensive dhe të paharrueshme. Ajo interpretoi në filma italianë, amerikanë dhe francezë.

Kujtojmë performancat e saj te "Bram Stoker’s Dracula" në vitin 1992, ku shkëlqeu me praninë e saj mistike, dhe sidomos te "Malèna" prodhim i vitit 2000, ku portretizoi me mjeshtëri fuqinë shkatërrimtare dhe jetëdhënëse të bukurisë në kohë lufte. Role të tjera si ato te "Tears of the Sun" i vitit 2003, "The Passion of the Christ" i vitit 2004, dhe roli magjepsës në sagën e Xhejms Bond te "Spectre" i vitit 2015, e konfirmuan statusin e saj si një aktore me diapazon të gjerë.

Roli i saj në trillerin francez "L'appartement" i vitit 1996, e çoi atë në një famë shumë të madhe pasi fitoi ekuivalentin francez të një nominimi për Oscar.

 

Bukuria mesdhetare

Me dhjetëra nominime dhe tre çmime si aktorja më e mirë protagoniste, Belluçi u kurorëzua jo vetëm si një artiste e kompletuar që di të balancojë komercialen me artin, por edhe si një simbol i përjetshëm i sofistikimit dhe bukurisë autentike mesdhetare. Për publikun, kritikën dhe historinë e kinemasë, Monika Belluçi mbetet një mit i gjallë, ku takimi i artit, ndjeshmërisë dhe bukurisë fizike arrin të sfidojë kohën, duke lënë pas një trashëgimi që do të vazhdojë të frymëzojë breza.

Nadine Gordimer, zëri i ndërgjegjes kundër apartheid-it

Nga Leonard Veizi

 

Ajo e shndërroi letërsinë në një akt rezistence të papërkulur. Sepse nuk ishte thjesht një shkrimtare. Nadine Gordimer ishte ndërgjegjja e një kombi të plagosur. Ndaj ajo derdhte shpirtin e një kombi të ndarë mbi letër. Në çdo faqe të saj, arti nuk ishte luks, por domosdoshmëri; fjala nuk ishte stoli, por thirrje. Me letërsinë e saj ajo u dha zë atyre që apartheid-i përpiqej t’i bënte të padukshëm...

 

...Çmimi Nobel në Letërsi i vitit 1991, – pikërisht më 3 tetor - nuk ishte thjesht shpërblim për mjeshtërinë e saj prozatore, por njohje e guximit moral. Gordimer nuk mbylli sytë para padrejtësisë. Me penë të mprehtë dhe një ndjeshmëri të thellë njerëzore, ajo zbërtheu kontradiktat e Afrikës së Jugut, duke i shndërruar dilemat private në kauza universale lirie. Romane si “My Son’s Story”, e vitit 1990 apo e ardhur në shqip si “Historia e birit tim” dhe “Crimes of Conscience”, e vitit 1991 që vjen në shqip si “Krime ndërgjegjeje”, tregojnë me forcë se si racizmi nuk vret vetëm trupin, por plagos shpirtin e një kombi. Gordimer i bëri lexuesit të shohin se pas çdo ligji çnjerëzor, fshihet një dramë intime; se pas çdo shtypjeje politike, qëndron një zemër e thyer.

 

Rrugëtimi

Ajo lindi më 20 nëntor 1923 në Springs, një qytet minatorësh afër Johanesburgut, në një familje me rrënjë të përziera: i ati, emigrant hebre nga Letonia, dhe e ëma, me origjinë angleze. Që fëmijë, ajo ndjeu kontrastet e mëdha të vendit të saj – privilegjet e të bardhëve dhe margjinalizimin e shumicës me ngjyrë. Këto përvoja të hershme e ushqyen ndjeshmërinë e saj letrare.

Ajo botoi tregimin e parë në moshën 15-vjeçare, dhe që atëherë fjala u bë arma e saj. Shumë prej librave të saj u ndaluan nga censura e regjimit të apartheid-it, por kjo nuk e ndali. Përkundrazi, e forcoi. Gordimer besonte se shkrimtari nuk duhet të rrijë i mënjanuar, por të përballet me kohën dhe vendin ku jeton.

Ajo ishte gjithashtu e angazhuar politikisht: një mbështetëse e hapur e Kongresit Kombëtar Afrikan dhe një mike e ngushtë e Nelson Mandelës, të cilit i qëndroi pranë edhe gjatë burgosjes së tij të gjatë. Në kohë kur ishte e rrezikshme të flisje kundër regjimit, Gordimer e bëri këtë pa kompromis.

 

Vlerësimi

Në më shumë se gjysmë shekulli krijimtarie, Gordimer fitoi 31 çmime ndërkombëtare dhe u njoh si një nga zërat më të fuqishëm të prozës moderne. Por mbi të gjitha, ajo mbeti një ndërgjegje morale, e bindur se shkrimtari duhet t’i thotë shoqërisë së tij të vërtetën, pa frikë dhe pa u përkulur.

Akademia Suedeze e përshkroi atë si “një autore që, përmes shkrimeve epike me përmasa të mëdha, ka qenë një përfituese dhe përçues i realitetit të Afrikës së Jugut”. Dhe vërtet, Nadine Gordimer mbetet një kujtesë e gjallë se arti i vërtetë nuk është thjesht estetikë, por në thelb një ndërgjegje morale.

Ajo u shua më 13 korrik 2014, në moshën 90-vjeçare, duke lënë pas një trashëgimi letrare që vazhdon të frymëzojë breza të tërë. Zëri i saj ende kumbon, si dëshmi se letërsia mund të ndryshojë historinë.