Robert Shvarc, mjeshtri universal i përkthimit që bëri gjuhët e botës të flasin shqip

 

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e kulturës shqiptare ka figura që në heshtje e pa zhurmë, kanë ndërtuar ura thelbësore mes gjuhës shqipe dhe thesarit të letërsisë botërore. Robert Shvarc është një prej këtyre arkitektëve të padukshëm, një zë përkthimi që, si një dritare e vjetër biblioteke, lejoi dritën e qetë, por të fuqishme, të letërsisë perëndimore të hynte dhe të ndriçonte gjuhën shqipe. Ai ishte thellësisht i përulur dhe i palodhur, duke e kthyer përkthimin nga një detyrë teknike në një akt pasurimi dhe frymëmarrjeje kulturore.

...Lindur më 1932 në Sarajevë, Robert Shvarc e kishte të rrënjosur ndërlidhjen kulturore dhe shumëgjuhësinë. Kjo origjinë i dha atij një ndjeshmëri të veçantë për nuancat gjuhësore, duke e bërë jo thjesht një bartës fjalësh, por një transfuzionist shpirtërash letrare. Kur ai erdhi në Shqipëri, gjuha shqipe nuk ishte vetëm mjeti i ri i komunikimit, por terreni ku do të kultivonte, me kujdes të pashoq, bukuritë e letërsisë botërore—sidomos asaj gjermanishtfolëse.

Dritarja që hapi Shvarc
Për Shqipërinë, e cila për vite me radhë kishte një qasje të kufizuar ndaj letërsisë perëndimore, përkthimet e Shvarcit ishin një dritare thelbësore. Ai e ndërtoi reputacionin si “ikona e gjuhës gjermane në përkthim”, pikërisht sepse nuk bënte kompromis me cilësinë.
Përkthimet e Remarque-s, të sjella prej tij, nuk ishin thjesht libra; ishin leksione mbi humanizmin, mbi rëndësinë e individit përballë makinës shtetërore dhe luftës, duke i dhënë lexuesit shqiptar një thesar të vërtetë filozofik dhe emocional. Puna e tij me Remarque-n dëshmoi se gjuha shqipe ishte plotësisht e aftë të përballonte tema të thella ekzistenciale dhe të përçonte kompleksitetin e shpirtit modern evropian.
 
Kanoni i letërsisë botërore në Shqipëri
Kontributi i Shvarcit shtrihet në një gamë të gjerë autorësh dhe zhanresh, duke themeluar praktikisht kanonin modern të letërsisë së përkthyer në Shqipëri. Ai solli në shqip:
Erih Maria Remark: Përmes tij, shqipja përthithi ankthin, humanizmin dhe tronditjen e botës së pasluftës, me një saktësi që ruan melankolinë origjinale.
Gëte: Duke përkthyer këtë kolos të romantizmit dhe klasikës gjermane, Shvarc ngriti vetë nivelin e gjuhës shqipe drejt së sublimtes, duke treguar aftësinë e saj për të përballuar madhështinë stilistike të autorit.
Lion Fojtvangër dhe Bertolt Breht, si edhe shumë emra të tjerë të letërsisë gjermanishtfolëse e asaj të Amerikës Latine — përfshirë Gabriel Garsia Markes — hynë në jetën kulturore shqiptare falë punës së tij, duke u bërë pjesë e shqipes jo si të huaj, por si autorë që “rilindën” në gjuhën tonë.
Përkthimi i Shvarcit nuk synonte thjesht ta zbriste autorin drejt shqipes; ai bënte të kundërtën, duke e ngritur shqipen drejt autorit. Ai zotëronte një balancë të rrallë mes besnikërisë filologjike dhe ndjeshmërisë artistike, duke siguruar që teksti të ishte i saktë, por edhe i gjallë e i bukur.
 
Përkthimi si akt dashurie gjuhësore
Puna e tij shënoi një periudhë kyçe në modernizimin e leksikut shqiptar. Në duart e Shvarcit, shqipja nuk ishte thjesht një pranojese e botëve të huaja, por një gjuhë që rritej, pasurohej dhe fitonte fleksibilitet të ri sintaksor. Ai ishte në thelb një kultivues i gjuhës shqipe përmes burimeve të jashtme, duke lënë pas një gjurmë stilistike që ndikon edhe sot brezat e përkthyesve.
Zgjerimi i argumentit për rolin e Shvarcit bëhet më i prekshëm duke analizuar përkthimin e veprave të Erih Maria Remark. Ai nuk ishte thjesht përkthyes i Remark; ishte kanali përmes të cilit humanizmi i pasluftës dhe refuzimi i militarizmit mbërritën në ndërgjegjen shqiptare. Letërsia e Remarque-s, e mbushur me melankoli, humbje dhe kritika të mprehta ndaj shoqërisë, kërkon një përkthyes të ndjeshëm ndaj tonit dhe atmosferës — dhe Shvarc e zotëronte këtë.
 
Trashëgimi më e madhe se nderimet
Robert Shvarc u nda nga jeta më 25 prill 2003, duke lënë pas një trashëgimi që është sot pjesë organike e kanonit kulturor shqiptar. Nderimet që mori gjatë jetës flasin për rëndësinë e tij ndërkombëtare: titulli “Mjeshtër i Madh” nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, titulli “Qytetar Nderi i Tiranës”, si dhe “Kryqi i Merituar Gjerman”, marrë në vitin 1995. Ky i fundit ishte një çast historik: Shvarc u bë personi i parë i kulturës shqiptare — dhe një nga të parët nga vendet e Europës Lindore — që nderohej nga presidenti gjerman me këtë çmim prestigjioz për përkthimin.
Robert Shvarc nuk ka nevojë për monumente guri; monumentet e tij janë veprat e përkthyera. Në çdo faqe të Remarkut, Gëtes apo Markezitit, lexuesi dëgjon zërin e tij: zërin e qetë, të përkushtuar dhe të përjetshëm të përkthyesit që bëri gjuhët e botës të flasin shqip me dinjitet.