“Të luash të keqen”, Ralf Fajnës dhe pesha psikologjike e një roli

Nga Leonard Veizi

 

Çfarë ndodh kur një aktor hyn në mendjen e një njeriu që mishëron të keqen absolute? Çfarë çmimi psikologjik paguhet për ta përjetuar, kuptuar dhe riprodhuar një botë ku vlera njerëzore është zhveshur nga çdo etikë? Në vitin 1993, Ralf Fajnës u përball me këtë sfidë kur pranoi të interpretojë Amon Gët, komandantin sadist të kampit nazist Plaszów, në filmin “Schindler’s List” me regji të Stiven Shpilberg.

Ky rol nuk ishte vetëm një sfidë artistike, por një përballje personale me errësirën e natyrës njerëzore. Për ta luajtur Gët-in me vërtetësi, Fajnës nuk mjaftoi me faktet historike apo uniformën e SS-së – ai hyri në brendësinë e një mendjeje të korruptuar nga pushteti dhe nga normalizimi i dhunës. Ky udhëtim i brendshëm e tronditi aktorin dhe na lë ende sot të reflektojmë mbi pyetjen: Si portretizohet e keqja kur ajo nuk është spektakolare, por e zakonshme?

 

Kush ishte Amon Gët?

Amon Gët ishte komandanti i kampit të përqendrimit “Plaszów”, pranë Krakovit, gjatë Holokaustit. I njohur për mizoritë e tij ekstreme, Gët përfaqëson një figurë të veçantë brenda makinerisë naziste — jo vetëm për brutalitetin e tij, por edhe për mënyrën mekanike dhe gati indiferente me të cilën e ushtronte atë.

Në kampin që ai drejtonte, njerëzit ekzekutoheshin jo si pasojë e një sistemi ligjor, por në mënyrë arbitrare, shpeshherë për kapriçio personale. Spielberg e përfshiu këtë figurë në film si përfaqësuesin e përbindëshit institucional dhe njerëzor — një qenie që shkatërron pa ndjenja faji, por me bindjen e “detyrës së përmbushur”.

 

Zhytje në errësirë

Ralf Fajnës u përzgjodh nga Spielberg pas një audicioni të thjeshtë, por rrëqethës, ku ai thjesht shikonte veten në pasqyrë si Gët. Regjisori tha më vonë: “Ai kishte sytë bosh, por të mbushur me një kërcënim të ftohtë. Ishte frikë natyrale.” Fiennes nuk luajti një figurë groteske, por një njeri me një thellësi shqetësuese – ai nuk bërtet, nuk egërsohet, por vepron me një qetësi administrative, gati burokratike.

Në përgatitje për rolin, ai studioi dokumente arkivore të SS-ve, dëshmi të të mbijetuarve dhe vetëdosjet e Gët. Ajo që e tronditi më shumë ishte banaliteti i së keqes: “Ai nuk ishte ndryshe nga ne në formën njerëzore. Ai kishte qenë fëmijë dikur. Kishte pasur një jetë. Kjo është më e frikshmja,” tha ai në një intervistë për “Deseret News” më 1994.

Fiennes fitoi peshë për rolin dhe zhyti veten në psikikën e një personazhi që në dukje nuk ndjente asgjë — dhe megjithatë ushtronte terror të përditshëm. Ai vetë ka pranuar se kishte çaste kur ndjente “turp që luante Gët-in” dhe ndonjëherë ndihej “i tronditur nga vërtetësia e vetvetes në atë rol”. Ky shqetësim emocional nuk është i zakonshëm për çdo aktor, por Ralf Fajnës e mori me një seriozitet moral që e bën interpretimin e tij më shumë se një performancë – një përballje.

 

 “Banaliteti i së Keqes”

Hana Arent, filozofja gjermano-hebraike, në veprën “Eichmann in Jerusalem” solli një koncept që ndryshoi mënyrën si e kuptojmë të keqen: banaliteti i saj. Ajo argumentonte se krimet më të tmerrshme të shekullit XX nuk u kryen nga përbindësha mitologjikë, por nga njerëz të zakonshëm që refuzuan të mendonin në mënyrë etike — që u nënshtruan pa reflektim ndaj ideologjive dhe autoritetit.

Amon Gët ishte një nga ata. Ai nuk vepronte si sadist klishe, por si një njeri që, brenda një strukture pushteti, humbi çdo ndjeshmëri ndaj njeriut përballë tij. Në këtë kuptim, ajo që Ralf Fajnës arriti në ekran është përkthimi i drejtpërdrejtë i teorisë së Arendt: një njeri që kryen të keqen pa ndjesi të jashtme monstruoziteti, por me normalitet të frikshëm.

 

Arti si pasqyrë morale

Roli i Amon Gët nuk na mëson vetëm për Holokaustin – ai na mëson për njerëzimin. Çdoherë që Fiennes e portretizon komandantin që shikon nga ballkoni me pushkë në dorë, nuk ndiejmë vetëm frikë – ndiejmë neveri nga indiferenca. Dhe më shqetësuesja: e ndiejmë këtë si diçka të mundshme në kushte të caktuara historike e sociale.

Fiennes na detyron të reflektojmë: A jemi ne imunë ndaj së keqes? Apo thjesht nuk na janë krijuar ende rrethanat për ta zbuluar? Nëpërmjet rolit të tij, ai e bën artin jo vetëm dëshmi, por pasqyrë: jo për të parë të kaluarën, por për të parë veten në të.

 

Përmbyllje

Rrallë ndodh që një rol në film të ngrejë pyetje etike, filozofike dhe psikologjike kaq të mëdha. Por Ralf Fajnës, përmes interpretimit të Amon Gët, nuk na ofroi vetëm një karakter — na ofroi një studim të errësirës njerëzore, një paralajmërim të heshtur dhe një mësim të thellë për rrezikun që vjen kur njeriu humbet ndjeshmërinë dhe mendimin etik.

Të luash të keqen nuk është vetëm art — është përgjegjësi.