Luixhi Pirandelo – “Gjashtë personazhe kërkojnë një autor”, drama që tronditi teatrin modern

Nga Leonard Veizi
 
Vepra e nobelistit italian Luixhi Pirandelo, “Gjashtë personazhe kërkojnë një autor” që sipas orgjinalit është “Sei personaggi in cerca d’autore
”, është një nga dramat më rrënjësore të shekullit XX, që ndryshoi përgjithmonë mënyrën si e shohim teatrin. Premierë më 9 mars 1921 në Teatro Valle në Romë, ajo u prit fillimisht me habi dhe kundërshti, por shumë shpejt u kuptua se Pirandello kishte sjellë një revolucion estetik dhe filozofik në artin skenik.
 
Një teatër i ri: iluzioni, kriza dhe identiteti
Pirandelo, me këtë dramë novatore, ndërthur në mënyrë tronditëse jetën me artin, realitetin me iluzionin, njeriun me personazhin, duke rrëzuar “murin e katërt” dhe duke e bërë vetë teatrin objekt të teatrit.
Gjashtë personazhe të “papërfunduar” futen në një teatër ku po bëhen prova dhe kërkojnë që një autor t’ua japë zërin, kuptimin dhe përmbylljen. Ata kanë histori, vuajtje dhe plagë, por janë pa autor. Kërkimi i tyre shndërrohet në një metaforë të njeriut modern që endet pas një kuptimi të plotë të ekzistencës.
 
5 shtyllat filozofike të veprës
Personazhi është më real se njeriu i vërtetë – Një personazh i shkruar është i pandryshueshëm, i përhershëm, më i qëndrueshëm se vetë njeriu.
-Kriza e autorit – Vepra trajton krizën e krijimit: kur nuk ka më një autor, identiteti mbetet i copëtuar dhe pa drejtim.
-Teatri si iluzion dhe e vërtetë – Ndërpritet ndarja mes spektatorit dhe aktorit; vetë procesi i krijimit bëhet ngjarje.
-Kërkimi për identitet – Personazhet kërkojnë një kuptim, një përmbyllje, si njerëzit në botën moderne që nuk gjejnë dot vendin e tyre.
-Jeta si skenë – Pirandello e sheh jetën si një teatër ku secili luan një rol, por nuk di kush ia ka shkruar atë rol.
 
Pirandelo, një jetë mes dhimbjes dhe gjenialitetit
Luigi Pirandello u lind në Agrigento të Siçilisë më 28 qershor 1867 dhe u bë një nga figurat më të rëndësishme të letërsisë moderne europiane. Ai studioi filologji në Romë dhe në Bon të Gjermanisë, por jeta e tij u ndriçua nga dramat e shpirtit dhe mendjes.

Gruaja e tij vuante nga sëmundje mendore, një përvojë që e thelloi trajtimin e çmendurisë, vetmisë dhe identitetit të rrënuar në veprat e tij. Ai fitoi Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1934, për “mjeshtërinë e tij në rifreskimin dhe transformimin e artit të dramës”.
Trashëgimia e tij përfshin rreth 50 drama, mbi 250 novela dhe 7 romane, që ndikuan thellësisht autorë si Beckett, Sartre, Ionesco. 

U nda nga jeta më 10 dhjetor të vitit 1936.
 
Në Shqipëri: një vepër që frymëzon skenën
“Gjashtë personazhe kërkojnë një autor” është vënë në skenë disa herë në Shqipëri, por një nga vëniet më të njohura dhe më të suksesshme ishte ajo e realizuar nga Teatri Kombëtar në Tiranë, nën regjinë e Mehmet Xhelilit.
Në këtë produksion u angazhuan aktorë të mirënjohur si: Fatos Sela, Marjeta Ljarja, Dritan Boriçi, Olta Daku dhe Eftiola Laçka, të cilët dhanë jetë një shfaqjeje që nuk ishte vetëm artistike, por edhe filozofike.
Produksioni shqiptar ka përqafuar strukturën e pazakontë të veprës, ku aktorët bëhen personazhe dhe personazhet kërkojnë të jenë më shumë se rol. Në realitetin shqiptar, ku individi shpesh jeton në tensionin mes detyrës dhe dëshirës, mes maskës dhe të vërtetës, kjo dramë ka marrë një kuptim të thellë social dhe shpirtëror.
 
Nga Roma në Tiranë, përmes përkthimit
Falë përkthimit mjeshtëror të Donika Omarit, vepra e Pirandelos ka arritur të komunikohet me saktësi, thellësi dhe elegancë në gjuhën shqipe. Përkthimi i saj nuk është thjesht gjuhësor, por edhe filozofik, duke ruajtur misterin, kontradiktën dhe tensionin që e bën këtë vepër të pavdekshme.
 
Epilog
Në fund, Pirandelo nuk na jep përgjigje, por na lë me një pyetje thelbësore: A është jeta jonë vërtet e jona, apo jemi edhe ne si ata gjashtë personazhe që kërkojmë një autor për të na dhënë kuptim?
Në këtë pikë, teatri ndalet, reflektimi nis.

Dario Llukaçi, “shershe la fam’ që fitoi zemrat e publikut

Nga Leonard Veizi

 

Ka aktorë që bëhen legjenda me role kryesore dhe ka të tjerë, si Dario Llukaçi, që hyjnë në panteonin e artit duke i dhënë shpirt figurave dytësore. Me një frazë të vetme, ai mbetet i pashlyeshëm në kujtesën kolektive. “Shershe la fam”, apo siç njihet në orgjinal “Cherchez la femme”, fraza e Dario Llukaçit si shoferi i taksisë në filmin epope “Kapedani”, ishte e mjaftueshme për ta gdhendur emrin e tij në historinë e kinematografisë shqiptare. Ai shkriu humorin, karizmën dhe një theks unik, duke sjellë në jetë personazhe të thella, qofshin ato edhe për pak minuta në ekran…

 

…Në filmin “Kapedani”, Dario Llukaçi, shfaqet në pak minuta, por lë gjurmë të përjetshme.

- “Shershe la fam”

- Urdhëro?

- “Shershe la fam”, që do të thotë se sebepi i sherrit është fëmra.

- Tamam ashtu është, pikës i ke rënë!

- Napolon Bonoparti, sa herë që grindeshin dy veta, thoshte: “Shershe la fam”. Që do të thotë se sebepi i sherrit është fëmra.

- Bravo o qoftë, kot nuk i kanë thënë njeri i madh!

- I kishte shumë zët femrat që mbaheshin veten për të ditura. Edhe unë i kam zët gratë. Kemi një shefe ne që na e mori shpirtin.

- I ziu ti. Eh, edhe ne kemi një kryetare… Prandaj kam ardhur të ankohem në Komitetin e Partisë te shoku Rropi.

Por taksisti, si të gjithë meshkujt, urrente shefen – që me siguri me mustaqe dhe sjellje aspak feminile – ua nxinte jetën shoferëve. Por një zockë, që mund të bëhej shefja e tij në perspektivë, e kishte “hallall”…

 

Fillimet

Dario Llukaçi lindi më 1 gusht 1925 në Rijeka të Kroacisë së sotme. Në vitin 1930, familja e tij u zhvendos në Shqipëri, duke nisur aty kapitullin e një jete të re. Fillimisht punoi si mekanik dhe saldator, por pasioni për skenën ishte më i fortë se çdo profesion teknik.

Hapat e parë në art i hodhi në Teatrin e Estradës së Tiranës, ku u bë pjesë e brezit themelues të kësaj trupe. Talenti i tij për humorin, loja natyrale dhe përqafimi i karaktereve të zakonshme, por thellësisht njerëzore, e bënë shpejt të njohur.

 

Aktori me zë, theks e shpirt të veçantë

Ajo që e veçonte Llukaçin nuk ishte vetëm ekspresiviteti i tij i ngrohtë apo batutat e qeshura, por aftësia për të imituar zëra dhe thekse të huaja, një tipar pothuajse i rrallë për aktorët e kohës. Kjo e bënte të përshtatshëm për personazhe që sillnin një ngjyrë të re në ekran – figura dytësore që, në duart e tij, merrnin jetë të plotë.

Po aq mbreselenëse është dhe dialogu i tij tek filmi “Shtigjet e luftes”

- Telefonojini zotit Jani Ferra.

- E çfare t’i them?

- Të vije sa me shpejt këtu.

- Pronto, 375-sa. Zoti Jani, jam Paçeli. Ejani sa me shpejt. Ju pret koloneli.

- Grazie signor Paçeli.

- Prego, prego ma cosa fate adesso. Ma io sono persona perbene

Galeria e roleve

Nëse do të donim të rendisnim disa nga rolet që e përjetësuan Dario Llukaçin në kujtesën tonë kolektive, do të përmendnim:

-Shoferi i taksisë në “Kapedani” (1972),

-Oficeri italian në “Debatik” (1961),

-Paçeli, në “Shtigje të luftës” – (1974)

-Doktori në “Kur hiqen maskat” (1975),

-Dirigjenti në “Tela mbi violinë” (1987).

-Rolet e tij në filma si “Vajzat me kordele të kuqe”, “Përtej mureve të gurta”, “Koha nuk pret”, , “Odiseja e tifozëve”, “Estrada në ekran”.

E meqë jemi te “Estrada në ekran” nuk mund të rimë pa përmendur edhe dialogun e tij me Skënder Sallakun që në rol ishte shoku Stefan:

- Doni ta fusni në furrë? Hape. Kujdes, mos takoni te rezistenca se kap korrenti.

- Nuk të zë.

-Të zë që ç’ke me të.

- Nuk të zë.

- Të zuri shumë shoku Stefan.

- Më bitisi nuk thua.

- Epo këtu në terren korrentet janë të forta.

Edhe pse kurrë nuk mori rolin kryesor në ndonjë film, figura e tij mbeti simbolike. Ai ishte aktori që nuk kishte nevojë për shumë skena që të kujtohej.

 

Kujtesa artistike

Dario Llukaçi ishte një aktor karakteri — nga ata që e mbajnë në këmbë një shfaqje apo film pa pasur nevojë të jenë në qendër. Ai përfaqëson një brez artistësh të përkushtuar, të përulur dhe të palodhur, që kontribuuan në ndërtimin e identitetit të kinematografisë shqiptare pa zhurmë dhe pa kërkuar lavdi.

Aktorët si ai na kujtojnë se arti i vërtetë ndodh në detaj, në një gjest, në një fjalë, në një pamje që zgjat pak, por që mbetet përgjithmonë.

 

Epilogu

“Shershe la fam” nuk ishte thjesht një batutë e rastësishme. Ishte mënyra e Dario Llukaçit për të hyrë në panteonin e aktorëve të dashur shqiptarë. Një fjalë e vetme, një rol i vogël, por një shpirt i madh që i dha jetë ekranit.

Dario Llukaçi është dëshmia që ndonjëherë, madhështia ndodh në hije, atje ku pak sy shikojnë, por shumë zemra ndjejnë.

 

Marrëdhënia e njeriut me vdekjen, ekzekutimi i parë në karrige elektrike

 

Nga Leonard Veizi
 
Njeriu është qenie e vetëdijshme për vdekjen. Ai nuk e përjeton vdekjen vetëm në fund, por e mendon gjatë gjithë jetës si kufirin që i jep kuptim të tashmes. Nga ritualet e lashta te filozofia ekzistenciale moderne, njeriu ka kërkuar ta humanizojë vdekjen, ta nënshkruajë me simbolikë, ta mbështjellë me etikë. Por në kohën e revolucionit industrial, kjo marrëdhënie nisi të ndryshojë. Makina nisi të zëvendësojë njeriun – jo vetëm në punë, por edhe në aktin më të fundit dhe të pandryshueshëm: vdekjen...

...Më 6 gusht 1890, në burgun Auburn të shtetit të Nju-Jorkut, ndodhi një ngjarje që shënoi një kthesë dramatike jo vetëm në historinë penale, por edhe në mënyrën se si njeriu përfytyronte, përgatitej dhe i dorëzohej vdekjes: Uilliam Kemllër, i dënuar për vrasjen e të dashurës së tij me një sëpatë, u bë njeriu i parë në botë që u ekzekutua në karrigen elektrike.
Ngjarja ishte më shumë se një ekzekutim. Ajo ishte një eksperiment i dhunshëm moderniteti, një përpjekje e kohës për të zëvendësuar barbarinë e vjetër (ekzekutimi me varje) me diçka që premtonte efikasitet, racionalitet dhe – paradoksalisht – mëshirë.
 
Vdekja dhe teknologjia
Karrigia elektrike nuk ishte një shpikje e rastësishme. Ajo lindi në një kontekst të përplasjes së interesave shkencore, etike dhe industriale – mes Xhorxh Uestinghaus dhe Tomas Edisonit, që ndanë botën mes rrymës alternative dhe asaj direkte. Edison mbështeti përdorimin e rrymës së kundërshtarit të tij për ekzekutime, për të demonstruar rrezikshmërinë e saj – dhe kështu, trupi i njeriut u kthye në fushëbetejë propagandistike.
 
Dështimi i dhunshëm
Kur Kemllër u ul në karrigen elektrike, premtimi ishte që vdekja do të ishte e shpejtë, pa dhimbje, më e qytetëruar se varja. Por ajo që ndodhi ishte krejt tjetër:
Rryma e parë, e fortë, nuk e vrau menjëherë. Trupi i tij u përvëlua në sytë e dëshmitarëve, u përhap aroma e mishit të djegur, dhe njerëzit ulërinin të tronditur.
U desh një valë e dytë rryme për të përfunduar ekzekutimin – dhe vdekja, që duhej të ishte moderne dhe sterile, u shndërrua në një akte primitive të torturës me mjete teknologjike.
Pas ngjarjes, Uestinghaus u shpreh: "Do të kishte qenë më mirë sikur ta kishin varur."
 
Simbolika filozofike
Ekzekutimi i Kemllërit është më shumë se një fakt historik – është shfaqja e njeriut modern që dorëzon veten te makina edhe për çështjen më të ndjeshme: kalimin nga jeta në vdekje.
Karrigia elektrike nuk ishte vetëm një mjet – ajo ishte shkallë drejt një etike të re të pushtetit, ku vdekja nuk është më një çështje personale, por një proces tërësisht i kontrolluar nga shteti dhe teknologjia. Është momenti kur trupi njerëzor zhvishet nga sakraliteti dhe trajtohet si objekt qarkullimi energjie – si llambë që fiket.
 
Trashëgimia e errët
Pas Kemlerit, mijëra të tjerë do të uleshin në të njëjtën karrige – dhe Amerika do të ndahej ndër vite mes kundërshtarëve të dënimit me vdekje dhe mbështetësve të ekzekutimeve “humane”. Por kjo ngjarje e vitit 1890 mbetet si çast themeltar i përpjekjes njerëzore për të kontrolluar jo vetëm jetën, por edhe vdekjen – përmes racionalitetit teknik dhe arrogancës shkencore.
Në fund, ajo që ndodhi në burgun Auburn nuk ishte vetëm një vrasje me leje të shtetit. Ishte një pasqyrë e frikshme e botës moderne, ku vdekja nuk ka më zë hyjnor, por tingëllon si shkëndijë elektrike që digjet në heshtje.
 

Sezoni i milionerëve, të bëhesh i pasur me bukë, gjalpë e reçel

Nga Leonard Veizi

 

Bukë me gjalpë e reçel hanim në mëngjes, një herë e një kohë, në kampin e pionierëve, kur shkonim për pushimet verore, të pavarur nga familja. Bukë, gjalpë e reçel ishte menuja edhe e kampit të punëtorëve.

Birinxhi. Ushqim i shpejtë e me shumë kalori. Të mban deri në darkë, sidomos nëse ke vendosur të lahesh në ujin e kripur, që thonë se ta çon barkun në fund, aq sa e ngatërron reçelin me pekmezin.

– Dy vezë dhe një djathë. Gjellë e shpejtë dhe me shumë kalori, – kështu do ta prisnin në mesnatë doktor Bardhylin, arsimtarët e zonës malore ku kalonin trupat e sharrave, pikërisht te filmi “Kur hapen dyert e jetës”.

Meqenëse na ka mbirë në bark dikur, kjo menu vazhdon të na dalë në ëndërr edhe sot e kësaj dite. Këtu duhet të jetë edhe thembra e Akilit e nostalgjisë për shumë shefa kuzhine restorantesh, që e servirin me tabiat të madh. Dhe të kini parasysh që oferta të paralajmëron që në fillim: 120 euro nata me mëngjes.

Mëngjesi, me këtë menu, kap vlerën e dy mijë lekëve të vjetra, ose të themi – dy eurove. Që do të thotë se e ke paguar goxha shtrenjtë fjetjen: plot 118 euro. Ndonjëherë me dush me ujë të ftohtë.

Vijnë turistët… shohin menunë… dhe ikin! Ia mbathin për Greqi, për Mal të Zi, për…

Ky është turizmi shqiptar. Jo në të gjitha rastet, të kuptohemi. Por në një pjesë dërmuese, po.

Vjen vera, vjen sezoni… dhe me të ëndrra shqiptare: Si të bëhesh milioner brenda 45 ditëve!

Ndaj turistët kanë marrë malet. Domethënë, kanë lënë bregdetin dhe e kanë parë më të udhës ta zhvendosin guidën duke bërë hiking nëpër zonat malore.

Çdo verë, Shqipëria vesh rrobat tropikale dhe futet në rolin e “Parajsës turistike të Mesdheut”. Dhe çdo verë, një pjesë e mirë e pronarëve me hotele e motele ngjitet në majë të çatisë dhe shpall:

“Këtë sezon, bëhem milioner!”

– E do të bëhemi milioner / do të bëhemi milioner… – janë disa nga vargjet e këngës që këndonte Adelina Ismaili në adoleshencën e saj.

Plani është i thjeshtë, shqiptar: shtrihesh në breg të detit, ngre një çadër me tenda plastike, vendos një menu me germa të mëdha ku shkruhet “Petulla me recel 7 euro”, dhe pret të vijë turisti. Meqë s’ke investuar asgjë tjetër përveç zërit të trashë dhe një tavoline të çalë, çmimin e rrit në stratosferë, si sateliti që spiunon nga lart:

“Makijato? 4 euro. Krevati? 80 euro nata. Dushi?…” Sikur u lave në det o vëlla.

Mëngjesi tradicional shqiptar – buka me gjalpë e reçel, specialitet i epokës së Xhaxhit – tani shitet si “eksperiencë autentike bio”, për vetëm 9.99 euro. Me aq para, në Londër merr një English breakfast dhe një fish & chips për darkë.

Por ne nuk krahasohemi me askënd. Jemi Shqipëria që kërkon të bëhet Dubai, pa ndërtuar as rrugën deri te plazhi.

Dhe kur turistët largohen, duke mallkuar për herë të tretë çmimin e birrës “extra” — që është po ajo birrë e zakonshme, në shishe pa etiketë — pronari i guesthouse-it e mbyll derën dhe llogarit fitimin:

“Po s’u kapa këtë verë, s’jam burrë!”

Natyrisht, fitimi nuk bëhet, por ai mbetet burrë. Burrë i vërtetë shqiptar, që akuzon gjithmonë të tjerët:

“S’ka turizëm! S’ka shtet!”

Ose më keq akoma: “Nuk bëhet ky vend!”

Dhe kështu, sezoni mbyllet me një valixhe bosh dhe një kredi të re për të rregulluar kangjellat rrethuese të vilës së pabërë.

Se të bëhesh milioner nuk është si të bësh reçel qershie.

Milioner bëhesh, në mos nga droga, të paktën nga ndonjë tender. Jo nga djersa e kastravecit apo uthulla artizanale në shishe plastike me tapë Coca-Cola.

Por shqiptarit nuk i thua dot gjë. Ai duhet të bëhet milioner. Madje brenda gushtit. Me çdo kusht.

Dhe nëse jo këtë verë, atëherë verën tjetër. Ose atë pas saj. Apo kurrë.

Sepse jemi popull që as nuk punon si zvicerani, as nuk sillet si greku, por kërkon të shesë kos me çmimin e peshkut të egër.

Kur mbaron vera, rri pronari te dera, i djegur nga dielli, e i zhgënjyer nga jeta. Dhe kur s’ka më as turistë, as euro, as shpresë, i mbetet vetëm një gjë për të thënë:

“S’janë turistët si dikur… nuk dinë të vlerësojnë!”

Pirdh se lirohesh.

Harrojeni lirinë e Atdheut, luftrat bëhen për të “kap ndonjë lek”

Nga Leonard Veizi

 

Lufta, në vetvete, nuk bëhet për lirinë e popujve, as për prosperitetin apo begatinë e tyre. Këto janë justifikimet që i serviren njerëzve. Në thelb, lufta bëhet për të kapur ndonjë lek. Aq më mirë për ata që kanë diçka në dorë, përveç pushkës.

Ohu sa lek ka lufta!

Edhe në kohën e Adolfit u bënë shumë para. Madje edhe vetë i zoti u punës e mbushi thesin dhe … u zhduk pa lënë gjurmë.

Ndaj e kujtoj gjithmonë kuzhinierin Loni, që i thoshte nën zë kujdestarit Xhaferrit, që po dilte nga kuzhina me pjatën plot, për ekonomatin e jetimores:

– Këtu ha dhe Stavri me defter, bashkë me drejtorin. Të gjitha ato që nuk i hanë fëmijët, ata i fusin në xhep. Le po shiten dhe si patriotë! Janë paratë e qeverisë, Loni… Po nga të tjerat nuk fitojnë, thua? Nga rrobat, nga këpucët… edhe nga sapuni fitojnë. E kush i kontrollon? Janë jetimë, Xhaferr. Nuk bën.

– Janë dhe maskarenj ama, – ia ktheu tjetri teksa mllaçitej mbi pjatë. – Pastaj, drurin e do ky milet…

Duket se filozofia e jetimores vlen edhe për frontin e luftës.

Së fundmi, prestigjiozja “Deutsche Welle” njoftoi për një tjetër skandal në Ukrainë. Sipas saj, hetuesit kanë zbuluar një rast të ri korrupsioni që lidhet me prokurimin e armëve. Midis të arrestuarve është edhe një deputet, i partisë së presidentit. Dhe ky është vetëm një nga rastet. Sepse media prestigjioze thotë se, që kur filloi pushtimi rus, më shumë se tre vjet më parë, janë zbuluar me dhjetëra raste korrupsioni në ushtri dhe në Ministrinë e Mbrojtjes.

– Kjo do të thotë që deti është bërë kos dhe zotrote fut lugën në brez.

Pra, lufta sjell gjithmonë shifra marramendëse dhe tundime të mëdha. Dhe kush ka akses në to – qofshin këta veqilharxhë mesjetarë apo financierë modernë – nuk e lë rastin të shkojë dëm.

Në romanin e tij “Kështjella”, Ismail Kadare e përshkruan më mirë se kushdo këtë realitet të errët që fshihet pas perdeve të luftës. Fjala është për kryeveqilharxhin e ushtrisë osmane – ose, si do ta quanim sot, kryeitendentin:

“Kryeveqilharxhi nuk e kishte mendjen dhe nuk u përgjigj menjëherë. Në mendje i sillej fakti se këto dy-tri ditë ishin, si zakonisht, ditët e mëdha të shpërdorimeve dhe të rrëmujave në llogari… aty bëhej një mishmash i tillë, saqë s’do ta zgjidhte dot as vetë Ali Ibn Sina, po të ringjallej…”

Dhe, sigurisht, ai nuk merrej me “shuma qesharake” – kishte punë me kontrata shumëmilionëshe me Venedikun dhe vasalët e Perandorisë. Madje, duke pretenduar se i kishte shpëtuar Perandorisë disa miliona akçe, e quante plotësisht të ligjshme të merrte për vete një pjesë të tyre. Një lloj filozofie praktike që, siç duket, nuk është zhdukur me shekujt.

Prandaj bëhen luftërat – për të fituar. Vërtet mendosi se bëhen për të vënë në vend nderin e Atdheut?

-Ehu… ç’ja ke ngenë…

Vetëm populli nuk e kupton këtë. Ai thirret nën armë, i jepen pajimet minimale dhe dërgohet në front. Nëse shpëton, “bravo i qoftë”, do të marrë një pension sa për të shtyrë jetën. Dhe të mos guxojë të ankohet!

“Rrënë për Atdhe” do të shkruhet për të tjerët, anonimët e shumicës.

-Po do më përcëllohen patatet kapedan.

Në Ukrainë, në Gaza, në Iran, apo kudo tjetër ku lufta ka shpërthyer – ata që marrin armët me bindjen se po luftojnë për atdheun, janë në fakt viktima të propagandës, të mashtruar rëndë. Sepse po vdesin jo për kombin, por për pasuritë dhe pushtetin e oligarkëve dhe udhëheqësve të tyre. Dhe kur e kuptojnë këtë, është zakonisht shumë vonë.

Madje aq vonë, sa i përshtaten të gjithëve vargjet e një serenate korçare, që këndohet fort me pathos:

“Na pret të gjithëve një gur mbi varr….”

Neni 503, 504, 506... Kodi Penal. I thoni tellallit tua kujtojë

Nga Leonard Veizi

 

Kodi i ri Penal, i prezantuar së fundmi si draft nga qeveria, ka ndezur debate të forta mes juristëve, gazetarëve dhe qytetarëve të angazhuar publikisht. Në thelb të polemikës nuk qëndrojnë vetëm ndryshimet e propozuara, por fryma që i përshkon ato: një kthesë e rrezikshme drejt ngurtësimit moral dhe kufizimit të fjalës së lirë.

- E di ti kujt i thonë Kod Penal, apo s’e di?

- Jo, zoti kryetar.

- Si more nuk e di? Ja ky është, e shikon? Ky është si kurani, more qafir. Këtë ta puthësh, se ky e rregullon miletin. E ka bërë lartmadhnia vet, mbreti Zog reformator, që po cfilitet për të mirën tuaj. T’ju sjellë në din, t’ju bëjë si turqit e sotëm, more qafir!

Kjo skenë groteske, - e huazuar nga filmi “Koncert në vitin ‘36” - me rrënjë në realitetin e largët, është gjithnjë e më e zëshme. Sepse për autorët e draftit të ri, Kodi Penal nuk është më një mjet për të garantuar rendin e drejtësinë, por një platformë edukimi moral. Një mision për të ndrequr mendjet e prishura nga memet, sarkazma, postimet pa filtër dhe gazetaria investigative që nuk pyet.

Thuhet se për herë të parë në Shqipëri keqtrajtimi dhe braktisja e kafshëve parashikohet të jetë vepër penale, me ndëshkime që shkojnë deri në 3 vite burgim. Drafti i ri i Kodit Penal, përfshin një kapitull të posaçëm për mbrojtjen e kafshëve, duke adresuar raste të braktisjes, dhunës dhe trajtimeve çnjerëzore ndaj tyre. Por kjo na kujton se edhe vite përpara është bërënjë përpjekje e tillë e cila eshte sigmatizuar edhe në filmin “Koncert në vitin ‘36”:

-Na or ti na. Pse e rreh kalin?
-Se dua.
-Si ore dashke. A e din ti se qeveria ka nxjerre reforma radikale që ndalon rrahjen e kafshëme nga karocierët.
-Jo se di dhe as qe dua. Kali është i imi dhe bëj çtë dua më të.
-Si ore bën çtë duash me kalin. S’ke fajt ti jo se  qeveri më të butë s'ka parë bota. Po të kishte ligj do t'i kisha derdhur trutë me kobure po të më ktheje fjalën. Ec përpara.

Duke e portretizuar ligjin si një dogmë të padiskutueshme dhe jo si një marrëveshje qytetare, qeveria aktuale shpall fundin e epokës së debatit dhe fillimin e një epoke të re: ajo e "kodifikimit të mirësjelljes kombëtare". Ndaj, nuk është çudi që shprehje si “Kodi nuk lexohet, nuk interpretohet, por zbatohet” janë bërë moto. Por nëse ligji zbatohet verbërisht, pa u kuptuar apo kontestuar, atëherë nuk kemi më të bëjmë me një shtet demokratik, por me një rend autoritar.

 

Liria që ftohet të heshtë

Në një klimë të tillë, liria e shprehjes kthehet nga një e drejtë kushtetuese në një rrezik për "stabilitetin moral të shtetit". Ndëshkimi i fjalës së lirë, satirës dhe gazetarisë kritike zë vend përkrah krimeve reale, ndërsa humori i pakontrolluar bëhet një “shkelje penale”.

-Nesti Bënja. Kam urdhër të vish pas meje.

-Si është puna zoti xhandar? Çfarë kam bërë?

-Ore shumë fjalë ke ti. Më urdhëruar. Qeveria ka halle.

Dhe Nesti, po tek filmi “Koncert në vitin ‘36”,  i kishte dhënë shumë gojës. Edhe lapsit. Shkruante pamflete për revistën Bota e Re, ku vinte në dukje të metat në qeverisjen lokale. Shkruante aq sa për të kujtuar se fjala mund të ishte më e fortë se çdo nismë ligjore.

- Neni 503, 504, 506... ju i dini apo i keni harruar? Kodi Penal. I thoni tellallit tua kujtojë!, - arriti t’u tërhiqte vëmendjen për kujtesë e kujdes, Nesti Bënja, i kapur prej krahësh nga xhandarët.

 

E ardhmja me sy të mbyllur dhe gojë të kyçur

Në logjikën e draftit të ri, fjala e lirë është e lejuar... por me zë të ulët, me kujdes, me vetëkontroll. Madje në praninë e një juristi, për siguri. Nuk është më liri kjo, por autocensurë e institucionalizuar. Ky kod i ri, në dukje teknik, në thelb është një platformë e re për të ndryshuar sjelljen publike, duke zëvendësuar guximin me frikën, humorin me ndrojtjen, mendimin e lirë me miratimin e heshtur.

-Mos u shpejtoni të nxirrni përfundime shoqja Besa. Dhe tani dëgjomëni me vëmendje. Kodi Penal, ka një nen tepër interesant për ata që humbasin dokumenta me vlerë. 20 vjet burg... - i bënte shantash Marko Ruvina, si usta i regjur i spiunazhit, Besës që ishte sekretare e shokut Agim, njeri me peshë në industrinë e rëndë, pikërisht tek filmi “Fijet që priten”.

 

Ligji si mik e si armik

Përgjigja për pyetjen "Ku po shkojmë kështu?" është e thjeshtë: Po shkojmë drejt një shoqërie ku ligji nuk mbron, por frikëson. Ku çdo buzëqeshje e shtrembër ndaj ndonjë figure publike interpretohet si atentat ndaj moralit të shtetit. Po shkojmë drejt së ardhmes “me sy të mbyllur dhe gojë të kyçur”, ku çdo mendim i lirë vlen sa një krim, e çdo gazetë kritike rrezikon të shndërrohet në objekt hetimi.

A është kjo e ardhmja që duam?

Nëse jo, mos ia lini tellallit t’ua kujtojë nenet. Lexojini vetë. Kundërshtoni vetë. Sepse ndryshe, do t’ju lexojnë ata: me penë ndëshkuese në dorë.