Vasillaq Vangjeli, aktori i madh me diapazonin tragji-komik

100 role në teatër, kinematografi dhe estradë përgjatë 45 viteve karrierë

 

Nga Leonard Veizi

 

Ai ishte aktor shumë dimensionalësh. Zotëronte batutën e humorit dhe dinte të ishte po aq dramatik. Por dhe nëse di t’i besohej ndonjë rol tragjik, sigurisht si do të përdorte të gjithë arsenalin e tij për t’u futur i gjithi nën lëkurën e personazhit. Po aq njihej për zërin e tij të intonuar dhe veshin muzikor. E megjithëtë, duke qenë se ishte aktor i Estradës së Tiranës, Vasillaq Vangjeli, më së shumti është kujtuar si aktor i karakterit komik. E në këtë zhanër veç dhjetra batutave të tij që qarkullojnë ende për të simbolizuar situatat të caktuara, ai mbahet mënd një një parodist i jashtëzakonshëm interpretimin e të cilave i shoqëronte duke i rënë vetë fizarmonikës...

 

...Vasillaq Vangjeli u lind në 19 shkurt 1948. Nuk i kishte mbushur 64 vite kur u  nda nga jeta më 26 shtator 2011. Dhe në një moshë të tillë për çdo aktor thuhet se është në kulmin e pjekurisë. Vasillaq Vangjeli nuk e pati fatin të ecte më tej për të na treguar më shumë vlera në krijimin e personazheve të rinj. E megjithëse iku tepër shpejt, në 45 vitet e jetës së tij skenike, Vasillaq Vangjeli ka luajtur mbi 100 role të ndryshme. Dhe këto të shpërndara në teatër, kinema dhe estradë.

 

Studimet

Ajo çfarë ishte më e çuditshmja në jetën e tij studentore kishte të bënte me faktin se për artin Vasillaq Vangjeli do të linte në mes studimet e tij për mjekësi. Në vitet 1973-1975 do të ndiqte Institutin e Lartë të Arteve për aktrim. Roli i tij i parë në Teatrin Popullor ka qenë roli i një shoferi te drama "Lezia". Ishte një dramë e Kiço Blushit me regji të Piro Manit, ku flitej për një femër që vazhdonte kursin e shoferëve dhe problematikat që shfaqte kjo iniciative për kohën. Pasi bëri një vit stazh në Teatrin Popullor, e emëruan aktor të Estradë së Shtetit.

 

Estrada

Bashkëkohësit e tij kujtojnë se fillimet e tij në Estradë nuk ishin fort produktive, punonte pa dëshirë, pa ndonjë vëmendje të madhe madje dhe bënte mungesa në punë. Por më pas u lidh aq shumë me estradën, saqë skena e saj u bë vendi ku shpërfaqi me të gjitha energjitë krijuese talentin dhe vlerat etike. Do të ishte pjesë e Estradës së Shtetit apo Estradës së Tiranës, siç njihej ndryshe nga viti 1976 deri më 1 prill 2005, duke luajtur pothuaj në të gjitha premierat. Parodisti me shumë sqimë kulturore në Estradën e Shtetit, kur ajo jepte deri në 280 çfaqe në vit dhe Vaso ishte pjesë e rendësishme e saj si aktor dhe regjisor.

 

Kinemaja

Prurjet e Vasillaq Vangjelit në Kinematografi janë të shumta dhe cilësore, duke filluar nga “Tokë e përgjakur”, “Zonja nga Qyteti”, “Ëndërr për një karrike”, “Dasma e shtyrë”, “Rrethimi i vogël”, etj., Kush nuk e kujton batutën e tij në rolin e Koçit tek filmin “Zonja nga Qyteti”:  “Unë jam ai, vij nga qyteti posaçërisht për ju. Vij nga seksioni i Sofkës”.

Dhe më pas vjen një tjetër rol. Si i dënuar me vdekje, Nebil Kaçaj, tek filmi Radiostacioni do të shkëmbente këto pak fjalë me shkrimtarin Adrian i njohur si neutral. “Ti e di se si më quajnë mua ata: kolaboracionist. Nuk kam kohë të dergjem i pushkatuar me brinjët plot plumba në ndonjë kalldrëm. Ke dëgjuar për terrorin e kuq: Terreur rouge, terreur blanche”. Roli i Vasillaq Vangjelit në rolin e kolaboracionistit Nebil është episodik, por fuqia e interpretimit tepër dramatike.

Dhe po aq dramatik ishte Vasillaq Vangjeli në rorin e një oficeri të fashos tek filmi “Lulëkuqet mbi mure” ku ka lëshuar batutën që u bë aq e njohur për publikun: “Kush dëgjoi krisma, ti.., ti.., ti?”

Dhe po aq batuta të spikatura ai ka tek filmi “Gjuetia e fundit”: “Nuk di ta tundë dybekun kjo mor Sillo, joooo. Sillma t’ia mësoj unë”.

 

45 vjet në skenë

Aktor tragjik-komik me cilësi të mëdha artistike, me intuitë të hollë e spontanitet të admirueshëm Vasillaq Vangjeli pati një jetë skenike prej rreth 45 vitesh.

Vasillaq Vangjeli mbetet një nga aktorët më të spikatur të humorit shqiptar. Ndërkohë ai ishte po aq një aktor i shkëlqyer i dramës, i cilië nuk arriti ta shpërfaqte tërësisht fuqinë e tij në këtë zhanër. Ndërkohë që rruga e tij ai aktor i mirëfilltë dramatik mendohej se do të niste menjëherë pas përfundimit të Institutit të Lart ëtë Arteve, ku diplomën e mbrojti me rolin e Jonuz Brugës tek drama “Familja e peshkatarit”.  

 

Vlerësimet

Vasillaq Vangjeli është vlerësuar me Medaljen “Naim Frashëri” në vitin 1983, me Dekretin 6782, me motivacionin: “Është dalluar për luajtjen e roleve në teatër, film dhe estradë, duke krijuar figura artistike realiste me nivel të mirë.”

Ai është vlerësuar edhe me titullin “Mjeshtri i Madh”, pas vdekjes, me dekretin 1043 datë 12.06. 2017 të Presidentit të Republikës, me motivacionin: “Me mirënjohje të thellë shtetërore dhe vlerësim të merituar për interpretimet e tij mbresëlënëse si aktor i rrallë dhe mjaft original, duke mbetur i gdhëndur në kujtesën vlerësuese të publikut artdashës shqiptar.”

 

Filmografia

 

Para nga qielli (2009)

Piruet (2005)

Oreksi i madh (1995)

Dashi pa brirë (1993)

Gjuetia e fundit (1992)

Mirela (telekomedi) - (1988)

Kur ndahesh nga shokët (1986)

Rrethimi i vogël (1986)

Shoku ynë Tili (1981)

Yjet mbi Drin (1979)

Ne vinim nga lufta (1979)

Zonja nga qyteti (1976)

Tokë e përgjakur (1976)

Pylli i lirisë (1976)

Radiostacioni (1979)

Lulekuqet mbi mure (1976)

Intervista/ Petraq Risto: Linja Shqipëri-ShBA ka qenë një gjenerator i fuqishëm letrar

Intervistë me poetin dhe shkrimtarin Petraq Risto. Puna me librin shqip dhe përkthimi i veprave në gjuhë të huaja. Si po e përballon poeti situatën e pandemisë dhe karantinës
 

Nga Leonard Veizi
 
Jo në të gjitha rastet dimensioni gjeografik luan rol në dimensionin letrar, por gjithsesi ai është fort i domosdoshëm për një shkrimtar, pasi hapësirat e reja i japin më shumë mundësi fantazisë...
 
...Petraq Risto, poet e prozator njëherazi, e vlerëson një udhëtim fluturues për të kaluar nga një tokë në tjetrën, për më tepër nga një kontinent që quhet plakë, si Evropa, në një kontinent më të ri, si Amerika. Dhe veç mundësisë për një krijimtari të begatë, kjo lëvizje e kontrolluar, i ka dhënë atij dhe mundësi botimi në disa gjuhë të huaja, e në disa shtete të ndryshme sigurisht. Gjatë një interviste ekskluzive për gazetëf FJALA, poeti i njohur flet për letërsinë në kushtet e një krijimtarie të lirë dhe për pandeminë, që na kufizon lëvizjen por jo lirinë e të menduarit:
 
-Prej vitesh jetoni mes Shqipërisë dhe Amerikës, kjo e ka ç’ekuilibruar jetën tuaj letrare, apo vetë letërsia ka nevojë për dimensione të reja gjeografike?
Në Amerikë shkela për herë të parë më 2003 kur erdha të shohë vajzën e madhe, Sidorelën, të cilën kisha pesë vite pa e takuar. Që atëherë kam botuar shumë libra, veçanërisht me poezi. Më tepër se gjysma e kësaj krijimtarie është shkruar në ShBA. Mendoj se kjo ka qenë periudha më prodhimtare dhe më cilësore për mua. Këtë fakt e ka theksuar dhe kritika jonë letrare dhe shumë personalitete shqiptare, por edhe të huaj. Gjatë kësaj periudhe botova librat poetik si “Lojë shahu në shekullin XXI”, “Engjëlli me virus H5N1”, “Udhëtar me pluhur ferri”, “Unë quhem Dje”, “Para-j-a?!” dhe tani së fundmi vëllimin “Ankimi i Luciferrit” etj. apo dhe disa romane, vëllime me tregime. Po kështu, poezitë e mia u publikuan në disa revista, antologji, almanakë, apo gazeta të huaja. Librat e mi poetik u botuan në Francë “Mjalti i varreve është i hidhur”; në Meksikë “Kujdestar i dallëndysheve”; në ShBA “Lojë shahu në shekullinXXI”; në Rumani “Gjuetia e kuajve të detit” dhe, para disa muajsh, po në Francë vëllimi “Njeriu me dritare në krah”. Gjithashtu, në ShBA publikova në spanjisht vëllimin “Oboe e dashurisë” dhe në rumanisht vëllimin “Gostia moderne e Shekspirit”.
Lëvizja, veçanërisht linja Shqipëri-ShBA, ka qenë një gjenerator i fuqishëm dhe ka çliruar për mua energji të shumta krijuese.
 
-Poet dhe prozator, në cilin nga shtratet ndiheni më mirë?
Natyrisht, poet. Por edhe prozën e shkruaj si poet, qoftë nga gjetjet, qoftë nga trajtimi. Kam botuar tre romane dhe dy vëllime me tregime dhe thuajse të gjitha subjektet janë bërthama poetike, por me logjikën e prozës së realizmit magjik. Dhe tani jam në procesin e mbylljes së një romani që e kam nisur para shumë vitesh, vepër e cila është ‘ngjizur’ dhe po rritet në shtratin poetik, mbase një veçanësi e prozës sime.
 
-Dikur botues në Shqipëri, duke hedhur në treg autorë të huaj, por edhe shqiptarë. Ishte stresuese, apo komode?
Botimi është ndërmarrje e vështirë, aq më tepër për një krijues që duhej të merrej vetë me të gjitha: gjetjen e librave, lidhjen e kontrateve me botues dhe autorë, parapërgatitjen e tyre (faqosjen, bërjen e kopertinave, etj.), me furnizmin e shtypshkronjës modeste me lëndën e parë, me tatimet dhe taksat, dhe, pas gjithë këtij volumi pune, të gjeje kohë e të merreshe me krijimtari cilësore! Por isha (dhe jam) një natyrë që e përballoja tensionin dhe punoja nën trysni. Ndaj, gjatë kësaj periudhe gati njëzetë vjeçare, shkruajta dhe botova më shumë se njëzetë e pesë libra, disa prej të cilave dhe në vende të ndryshme të botës.
 
-Sa kohë i kushtoni leximit të autorëve shqiptarë. Në çfarë nivelesh është letërsia shqipe, 30 vjet pas daljes nga skema e socrealizmit?
Lexoj shumë. Përqëndrohem te letërsia e përkthyer dhe autorët e mëdhenj, disa prej të cilëve, nobelistë. Lexoj shumë edhe autorë shqiptarë. Shumicën e librave e tërheq nga biblioteka ime personale në Tiranë, ka libra që i porosisë dhe, në valixhet e familjarëve apo dhe të miat kur vijmë nga Shqipëria, ka thuajse vetëm libra. Disa libra mi përcjellin autorët, kryesisht miqtë e mi nëpërmjet internetit, në word apo PDF.
Përsa i takon letrave shqipe, mendoj se është në nivelin e letërsive të vendeve të tjera, por me pak përfaqësues seriozë. Dolëm nga skema e socrealizmit, por (veçanërsiht në vitet e para) kapërcyem (një sistem) dhe ramë në një grackë tjetër, duke e parë realitetin e ri me syzet e vjetra. Poeti i shquar rus, Jevtushenko, gjatë një bisede në Tiranë, ku isha dhe unë pjesëmarrës, u shpreh se “e kërkuam me ngulm lirinë, por kur ajo na u dha, nuk dinim çfarë të bënim me të”. Nuk është puna se vetëm nuk dinim, por shpesh (veçanërisht ne krijuesit shqiptarë) nuk u orientuam, nuk guxuam, ose kaluam në këndin tjetër (të Kohës), me të njëjtën kamera, për ta parë realitetin jo bardhë e zi, por… zi e bardhë! Dhe akoma më keq: disa për arsye të ndryshme (kryesisht përfitimi) u tërhoqën fare nga krijimtaria!
 
-Kam lexuar disa poezi tuajat shkruar në rininë e hershme, dhe më bënë përshtypje motivet e veçanta e guximi krijues…
Qenë vitet e liberalizmit. Atëherë isha student. Moshë e artë, por edhe njëlloj lulëzimi që mendoje se do të vazhdonte kështu. Por nuk ndodhi. Erdhi Dimri. Shumë krijues shkrimtarë, piktorë, regjisorë, këngëtarë, etj. u dënuan me burgje apo internime, u çuan për riedukim, shumë libra u kthyen në kartonë. Ne që ishim ende të rinj u trembëm tej mase, u detyruam të ndiqnim “kultin e modeleve”, të kapnim “temën e madhe”, në një farë mënyre të mbijetonim. Kështu që krjimet e mia të adoleshencës, ajo frymë, ajo liri, madje, ndonjëherë, edhe ai shpirti rebel, do fillonin të shuheshin. Nëse do të mendohej një çast se ajo stinë pranvere do të zgjaste, kam bindjen se shumë talente të vërtetë do të kishin zhvillim tjetër dhe, mbase, edhe hierarkia letrare do të pësonte që atëherë ndryshime të dukshme. Kur hyri Demokracia isha 39 vjeç dhe menjëherë u riktheva në “stinën time”. Në ato vitet e para krijova poezi që tashmë kishin aromën e krjimeve të adoleshencës, lirizmin, rebelimin, poezi që i përmblodha në vëllimin e ri “Zgjohu princesha ime” (1995).
 
-A gjenden autorë shqiptarë në ndonjë librari amerikane?
Mund të gjenden disa libra të Kadaresë te libraria “Barnes & Noble”. Mbase ka dhe autorë të tjerë. Por tani librat dhe autorët mund të kërkohen lehtë te gjiganti Amazon, ku gjenden dhe disa libra të mi në gjuhë të huaj dhe shqip.
 
-Situata “Covid”, si po e përjetoni në vendin ku jetoni aktualisht? A mund të përbëjë ky precedent një motiv për të shkruar në të ardhmen?
Situatë lufte. Jo me helmeta, por me maska. Shtetrrethim absurd. Armik i padukshëm. Teori konspirative. Vëllimin “Ankimi i Luciferrit” u bëra gati ta botoja në fund të vitit që shkoi, por pandemia globale “më detyroi” të mos nxitohesha. Kështu punova në muajt e izolimit dhe librit iu shtuan disa motive të reja, veçanërisht dy poemat “Lojë shahu nr.2 me Uitmanin” dhe “Ëikipandemi: Lakuriqë, Pangomil – taksi, Bufë, bunkerë dhe robotë humanoid”.
Në parathënien e shkurtër të këtij libri me të tjerave shënoj: “Çfarë kohe! Unë ‘amerikani i ri’ përpiqem të mësoj me qetësi se qenka normale të përshtatesh me anormalen edhe në një nga vendet më demokratike në botë! Kohë e përshtatshme për poezi, e mbarsur me paradokse, absurditete, por edhe me fenomene të reja që na kanë sjellë, në këto dy dekadat e fundit, zhvillimi marramendës i teknologjisë e veçanërisht i kibernetikës. Çfarë kohe!... Një karantinë globale! Krizë e thellë ekonomike, e ngjashme me krizën e viteve tridhjetë të shekullit të kaluar, që solli si rrjedhojë dhe Luftën e Dytë Botërore. Çfarë po ndodhë dhe çfarë pritet të ndodhë? Në këtë paragraf shtesë të një parathënieje dy faqesh, nuk mund të shprehem më gjatë. Më kujtohen thirrjet-vargje: “Djalli po vjen! Djalli po vjen!” në dy librat e mëparshëm “Unë quhem Dje” (2015) dhe “Para-j-sa?!” (2017), por edhe fragmente të poemës që i dha titullin librit “Ankimi i Luciferrit” ku (mbase rastësisht) grafika e zgjedhur prej kohësh për ballinë, paraqet kryeengjëllin Luciferr me krahë…lakuriqi(!)… Mbase rastësisht më 2006 vëllimin e titullova “Engjëlli me virus H5N1” (ishte virusi i shpendëve), më 2009 te vëllimi “Apo-ka-lypsi” dhe te poema me të njëjtin titull flitet poetikisht për krizën e rëndë të atyre viteve kur ishte përhapur virusi H1N1, apo Virusi i Derrit”.
Në kohë pandemie gjithnjë është shkruar. Ka një tension të madh dramatik dhe tragjik që natyrshëm mund të përcillet dhe në letërsi.
 
-Gjuha shqipe. Si po ndikon letërsia sot në ruajtje dhe zhvillimin e mëtejshëm të saj? Pas gati 50 vjet nga ratifikimi i Kongresit të Drejtshkrimit, a ka nevojë për një rishikim të ri?
Letërsia e mirë gjithnjë ka ndihmuar dhe do ndihmoj në ruajtjen, zhvillimin dhe pasurimin e gjuhë shqipe. Një rishikim apo një freskim do ti bënte vetëm mirë, por me shumë kujdes dhe përgjegjësi. Me të duhet të merren vetëm akademikët, institucionet shkencore, specialistët e vërtetë, në hapësirën mbarë shqiptare.
 
-Çfarë po punoni së fundi, a jeni gati për një botim të ri?
Unë punoj çdo ditë për letërsinë. Lexoj dhe shkruaj çdo ditë. Isha mësuar që shkruaja dhe në kafe, librari, biblioteka, por tani jam i ngujuar në shtëpi. Pas librit me poezi, po punoj në prozën e gjatë dhe shumë shpejt do publikoj romanin “Magjistari i rrugës 77”. Paralelisht synoj të botoj libra në anglisht në shtëpitë botuese amerikane dhe kam gati të përkthyer një vëllim me poezi të zgjedhura dhe romanin “Një grua me Urdhrin e Ujkut”. Kismet!- thonë detarët kur nisen në lundrim.

Të “lypësh” me nder

Nga Leonard Veizi

Tirana është një amalgamë urbane. Një qytet ku shtresat janë ndarë prej vitesh e nuk bëhet më fjalë që të ketë barazi në ndarjen e të ardhurave. Dhe natyrisht, as që mund të mendohet që njerëzit mund të jënë njëlloj e as të jetojnë po njëlloj. Pra, të kenë dhe të njëjtën menu të ngrëni, si te kampi i punëtorëve fjala vjen.
Në fakt njerëzit janë të ndryshëm, dhe në mënyra të ndryshme do të jetojnë. Thonë se ky është diversitet... domethënë larmishmëri. Me pak fjalë se ka lezet, kur secili është për qejf të vet. Kush e di sa e mërzitshme do të ishte bota nëse për miliardat e njerëzve mbi tokë do të kreditohej në bankë e njëjta shifër si e ardhur mujore. Ja, u mundua ta bënte këtë rendi socialist, u mundua shumë madje, me pleniume e kongrese dhe modifikoi njeriun e ri me kostum doku. Dhe po e lëmë me kaq se nuk është ky qëllimi i këtij shkrimi.
Por përse e bëre këtë hyrje të gjatë e pa dalë askund, - do thoni ju? Sepse të shkruarin e kam zanat dhe tollovitjen e fjalëve gjithashtu. Pra më duhet të shkruaj çdo ditë që të nxjerr bukën e gojës. Ca njerëzve kjo u duket zbavitëse dhe ose blejnë një gazetë ku kam shkruar unë, ose një libër të cilin e kam shkruar gjithashtu unë. Në njëfarë mënyre, ky lloj zanati më garanton jetesën. Të tjerët kanë të tjera zanate.
Po ka dhe plot njerëz që nuk kanë as shkollë e as zanat. Dhe ata janë tek pjesa tjetër e shoqërisë, por me të cilët jetojmë në të njëjtin qark urban.
Sa herë marr rrugën për të shkuar në redaksinë e gazetës ku punoj, meqenëse dal herët e kam ca kohë të lirë në dispozicion, më duhet të pi dy kafe. Të parën me bashkëshorten dhe të dytën i vetëm, qoftë dhe për të medituar me veten, meqenëse kjo gjë nuk para gjen akses tanimë aq sa ka filluar të duket si “krim për pasion”.
Itinerari është i njohur tashmë. Mund ta bësh dhe me sy mbyllur. Por gazetarët, si praktikë, janë në shërbim të pandërrueshëm 24-orësh, ndaj sytë duhet t’i mbajnë hapur dhe të vrojtojnë gjithçka që i duket si negativitet shoqëror.
Që të kuptohet nga të gjithë, ne jemi si ushtarakët, në gadishmëri. Dhe kjo është lehtësisht e kuptueshme se shumica dërrmuese prej nesh kanë bërë o ushtrinë ose zborin.
Kafeja e parë konsumohet në afërsi të lagjes. Sepse nuk mjafton uji i ftohtë që laj fytyrën e qafën, për të më nxjerrë gjumin, por duhet dhe një dozë kafeine për të vënë në gjendje pune motorrin.
Dhe meqenëse kafeja pihet në ambientet e jashtme të barit, për të respektuar rregullat anti-covid, sa ulem dhe mendoj se të erdhi kamerieri për të më marrë porosinë, ndeshem me fytyrën qaravitëse të një lypsi që të kërkon ca të holla. Kësaj i thonë ta fillosh ditën ters.
-Ora 07.00 mor vëlla, sikur t’ia kishe marrë dhe një sy gjumë. Apo edhe ti turni i tretë...?!
Kur jam me nge i jap ndonjë qindarkë. Kur jam pa humor nuk e ngrej kokën fare por hap celularin te facebooku të njihem me thashethemet e mëngjesit edhe pas këmbënguljes së tij për të marrë qoftë dhe një pjesëz të racionit. Por kur jam me nerva nuk përtoj t’i jap përgjigjen e bërë zhele tashmë: Ik ore mbushu, unë jam bërë vetë për të lypur...!” .
Mirëpo kjo punë është e përditshme. Pa ndalesë, pa u mërzitur. Mbaron lypsi i parë, vjen e dyta, kjo është femër, me fëmijë në krah. Ta bën shpirtin copë. Mirëpo po të vazhdosh t’u japësh të gjithëve nga pak, në fund të muajit i bie të jesh vetë trokë. Dhe me gjasa shprehja zhele kthehet në proverbiale. Sepse ndonjë ditë do ta shoh veten duke lypur vetë aty nëpër lokalet e lagjes.
Sepse për shansin tonë të keq, si shqiptarë që jemi, pjesën më të madhe të kohës e kalojmë në kafe. Dhe aty do nuk do, s’ka lypës që nuk parakalon e të kërkon ndonjë “qindëshe”.
-Sa shumë lypsa ka mor jahu, - shfryj ndonjëherë me ndonjë të njohur me të cilin jam përplasur në rrugë e për ta sajdisur e kam ftuar për kafe. Dhe kjo është kafeja e tretë.
Lypsi i rradhës ka ikur pa futur gjë në torbë këtë herë. Thonë se lypësit ia japin paratë e mbledhura dikujt që pi raki. Dhe pastaj plas ahengu. Epo domosdo, po pive raki do ia marrësh dhe këngës. Po ky është tjetër hesap. Me këtë temë merren emisionet invetigative.
-Papunësi e madhe, - ma kthen tjetri me dhimbje.
Dhe kjo është një shprehje standard që futet si pykë kur nuk di çfarë të thuash tjetër.
-Papunësi...?
Ndërkohë përgjatë rrugës për të shkuar te kafeja e dytë, ku me thënë të drejtën më duhet të bëj nja 5-6 kilometra në këmbë, se Tirana është zgjeruar ca dhe s'të mjafton as biçikleta më për të kryer punë, jam mësuar të shoh disa fytyra, për të cilët kam krijuar një simpati të veçantë.
Pasi kam lënë kazanët e mbeturinave, ku kam hedhur qesen e 24 orëve të fundit, kam lënë pas në punë nja dy djem të rinj të cilët që herët në mëngjes ia kanë filluar zanatit për të seleksionuar gjithfarë mbetjesh, nga të cilat një pjesë duke qenë dhe të riciklueshme, mund të themi se marrin vlerë. Dhe padyshim, kjo punë vlen sa për të nxjerrë shpenzimet e ditës.
Nis rrugën time kilometrike.
Fillimisht ndeshem me gazetashitësin, me një tezgë të sajuar me kartona ambalazhi, në trotuar. Me siguri i paliçensuar. Por nuk e kam pyetur ndonjëherë nëse i paguan taksat në shtet. Ç’taksa zeza... E kam zakon që blej një gazetë të ditës aty. Gazetashitësi më përshëndet me respekt.
Po aq mund të blesh ndonjë gjë të vogël tek një mesogrua e cila gjithashtu shet me tezgë, pak gjëra, cigare, kartëpeceta e çamçakëza, por gjithmonë me një ndjenjë frike mos i vjen policia bashkiake. Kjo po të paguajë taksat i bie të shesë dhe ndonjë orendi të shtëpisë që të plotësojë shumën. Edhe aty ndalem që një ditë të blej diçka e ditën tjetër diçka tjetër.
Një bukinist me disa çanta të rënda mbi supe e shoh çdo mëngjes të rreshtojë librat mbi një bordurë. Për librat qeveria e ka lëshuar dorën, mjafton që populli të lexojë ndonjë faqe se u bëmë gazi i botës. Edhe unë kur kam kohë i shoh gjithmonë kopertinat e librave, sepse qëllon të gjej ndonjë titull të mirë me çmim të lirë.
Pas tij një grua plakë, që ka punuar e nxjerrë sytë me shtiza gjithë natën, del në mëngjes te cepi i pallatit, në të ftohtin acar, por dhe kur temperaturat shkojnë 40 gradë dhe shet çorape leshi.
Asnjëri prej tyre nuk lyp. Edhe pse me një ide të gabuar mund të përcaktosh se janë në ditë të hallit. Dhe normalisht që janë. Se po t’i kishin punët në terezi, të kishin pensione të mira apo shtëpi të lëshuara me qira, nuk do të robëtoheshin për të nxjerrë ca para më shumë.
Këto janë paratë e bukës së gojës. Sepse ata ose janë pa punë, ose pa pension e s’kanë asnjë mundësi tjetër. Por nuk ia përtojnë punës, madje që sa zbardh dita e të tjerët ende nuk janë ndarë me krevatin e ngrohtë.
Por nuk lypin.
Thjesht bëjnë biznes, nese mund të quhet i tillë. Madje ata nuk thërrasin blerësit, as nuk reklamojnë asortimentet, as nuk u vardisen kalimtarëve me qëllim për t’u shitur diçka. Thjesht presin me dinjitet që dikush të vijë e të marrë nga malli i tyre i tezgës. 

Reportazh/ Hidrocentrali i Banjës, aty ku turbinat nuk punojnë

Nga Leonard Veizi

  

Duhet dikush të të çojë në mendje se jo vetëm nga bregdeti bëhet weekend, madje jo vetëm në male e rrëpira, por edhe andej nga barku i Shqipërisë. Dhe kur flitet për barkun a për kërthizën, nuk flitet vetëm për liqenet e Belshit. Një atraksion tjetër i fuqishëm turistik është dhe liqeni i Banjës. Dhe liqenet jo domosdoshmërish duhet të jenë prej natyre nga ato të tipit, karstik apo akullnajor. Shpesh janë të krijuara prej njeriut. Dhe ne jemi mësuar me liqenet artificiale, si me atë të Tiranës, atë të Farkës, e ca të tjerë që nuk po i numëroj tani. Në antipod me to, liqeni i Banjës është gjysmë natyral e gjysmë artificial. E që ta bëj më të qartë, është fiks si liqeni i Fjerzës. Vetëm se ai ka si bazë lumin Drin e ky i mesit të Shqipërisë ka Devollin për kumbarë.

Fundjava kalon shpejt dhe nuk është se ke mundësi të bësh plane afatgjata e as të mendohesh shumë, ndaj vendos me të shpejtë të bëj një vizitë në Hidrocentralin e Banjës, i bindur se do të dëgjoja zhurmën shurdhuese të ujit që del me furi nga gryka ku ka vënë në punë turbinën.

Hap google maps-in. Rruga e vijëzuar me blu tregon se për 63 kilometra mbërrin në destinacion. Domethënë punë një orë udhëtim. Epo qenka pas dere, them me vete. Ja, sa kalon Cërrikun. Ose pa vajtur në Gramsh.

 

Retrospektivë industriale

Si fund nëntori, e ku kemi hyrë në vjeshtën e tretë, jashtë ishte ca ftohtë dhe në mes të ditëve plot me diell qëlloi që e shtuna të ishte gri dhe me erë. Por brenda në makinë jemi ngrohtë. Dalim menjëherë nga Tirana dhe futemi në autostradën e Elbasanit. Të keqen o vëlla! Një javë më parë weekend-in e kaluam nga bregdeti. Vetëm për të dalë nga Tirana përmes rrugës së Kasharit na u deshën nja dy orë. E meqenëse donim të tregoheshim të zgjuar, në kthim morëm rrugën e Ndroqit. Bereqaversën. Por aty nga fundi i udhëtimit buzëqeshja na ngriu në fytyrë. Prej hyrjes së Kombinatit deri tek Teknologjikja, një segment prej 3-4 kilometrash, e bëmë fiks për një orë e gjysmë. Duke ditur këto masa shtrënguese, u furnizova “full” me naftë, aq sa në çastin e parë, (meqenëse nuk para na rastis që ta furnizojmë makinën kaq shumë me karburant), m’u duk sikur do shkoja në luftë. Dhe nuk isha gabuar. Sepse nëse do ishe futur në Kombinat me dritën e kuqe, sigurisht tek Teknologjikja do vinte të të tërhiqte ndonjë karoatrec.

Këtej për nga Elbasani meseleja ishte ndryshe. Të paktën ecën vëlla, nuk rri duke mbajtur marrshin me dorë e këmbët në gaz-freksion.

Pas një ore udhëtimi mes fushave të mbjella e zonave urbane, google map-si më tregoi rrugën për tek kaskada e hidrocentralit, por nga pjesa e poshtme e saj. Epo edhe google ka tekat e saj. Gjithsesi u njohëm me digën, dhe “përroin” ku duhet të zbriste uji me tërbim. Por në fakt asnjë curril uji nuk rridhte prej andej e jo më sasia gjigante që të vinte në lëvizje turbinat.

-S’prish punë, - qetësoj gruan që kishte mbetur pa fjalë me grykën e celularit gati për të bërë foton e radhës. - Liqeni është projektuar më së shumti si një basen që përdoret për vaditje, e me këtë rast përdoret dhe hidrocentral.

Tek e fundit shpejtova të merrja masa, sepse e kisha të vështirë t’i përgjigjesha bashkëshortes nëse do të më bënte një pyetje të thelluar për mungesën e realizimit të planit me energji elektrike. Sepse ne jemi mësuar tashmë me sloganin që “energjia është çështje e të gjithëve”. Por meqë liqeni përdoret për bujqësinë, edhe “bujqësia është çështje e të gjithëve”. Në këtë mënyrë e gjithë kaskada përdoret o për një qëllim o për tjetrin. Se për të dyja bashkë bëhet ca si shumë. Shkurt, çdo çështje e rëndësishme “çështje e të gjithëve”.

Megjithatë për të marrë një informacion më të detajuar hap google-n të informohem, se mos ia fusja kot. Tek e fundit sot kemi lehtësira. Dhe lexoj:

 

Informacioni elektronik

“Hidrocentrali i Banjës, mbi lumin Devoll, pak më shumë se 60 kilometra në juglindje të Tiranës ka një kapacitet të instaluar prej 73 Megawat, dhe parashikohet të prodhojë në vit 174 GWT energji, e barabartë me 5 për qind të prodhimit aktual vendas. Hidrocentrali ka një digë të lartë 80 metra ndërsa rezervuari i tij me një sipërfaqe 14 kilometra katrorë mund të mbledhë deri në 391 miliard litra ujë. Hidrocentrali i Banjës u studiua dhe u projektua nga inxhinierët e Institutit të Studimeve e Projektimeve Nr. 3 të Tiranës. Ai nuk u quajt thjesht hidrocentral i Banjës, mbasi vepra nuk ishte vetëm për të prodhuar energji elektrike, pa e ndotur mjedisin, por rëndësi vepra do të kishte edhe për zhvillimin e bujqësisë në Shqipëri. Dhe prandaj u quajt kompleksi hidroenergjetik i Banjës, vepër e cila filloi të ndërtohej më 15 qershor 1986. Kompleksi hidroenergjetik i Banjës, që do ndërtohej mbi lumin Devoll rreth 25 km larg qytetit të Elbasanit dhe rreth 15 km larg qytetit të Gramshit, përveç përfitimeve ekonomike ka avantazhet e tij në ekologji. Ky hidrocentral i përbërë nga dy grupe veprash, i parë me syrin e ekologut cilësohet si një vepër e mirëfilltë ekologjike për dy arsye kryesore: Së pari, përfundimi i tij do të prodhonte 250 milionë kilovat/orë energji elektrike në vit pa e ndotur mjedisin. Së dyti, përveç prodhimit të energjisë elektrike ky hidrocentral me basenin e tij do të shfrytëzohej dhe për të ujitur tokat e zhuritura nga nxehtësia e verës, duke hapur rrugën e krijimit të fermave ekologjike me perspektivë në zhvillimin e agroturizmit. Në vitin 1990 punimet në hidrocentralin e Banjës kishin arritur në 50%. Zhvillimet e reja demokratike bënë që Banja të mbetej peng i ndryshimit të sistemeve. Në vitet e tranzicionit hidrocentrali i Banjës iu nënshtrua shkatërrimeve duke shtuar këtu edhe faktorët natyralë. Shumë vite më vonë, Ministria e Ekonomisë, me datën 21 nëntor 2007 është zhvilluar tenderi për shfrytëzimin me koncesion të rezervës hidrike të lumit Devoll”.

 

Peizazhe të fotografuara

Ngjitemi sërish e marrim rrugën kryesore. Vetëm për pak minuta përballemi me një bukuri magjepsëse. Një liqen i madh, i qetë dhe një urë që kalon mbi të. Pak si kalon dhe urën mahnitëse, qeveria ka menduar dhe për turistët. Ka ndërtuar një pistë ku mund të parkohen makinat, e ku prej asaj pike dominuese mund të shijosh peizazhin përreth. Megjithëse era të pret, zbresim nga makina. Ca të tjerë preferonin që peizazhin ta shijonin nga brenda makinës. Nuk ishin nga ata që rrezikonin vetëm për të bërë një foto mbi liqen. Ndërsa ne po, familjarisht. Epo... qejfi ha kumbulla të tharta.

Secili ka zgjedhjet e tij. Por dhe unë do të isha dakord të mos kisha zbritur nga makina, nëse do ta dija me çfarë do të përballesha. Në lëndinën përtej pistës, në një mënyrë bastarde e tepër të shëmtuar u ndeshëm me qese të hedhura, kanoçe bosh e letra mbështjellëse. Paraardhësit tanë, që kishin pasur fatin të zbaviteshin në ditët me diell, kishin lënë pas vetes gjithfarë mbeturinash, edhe pse një kosh ku mund t’i hidhje pa u lodhur shumë, ishte aty pranë.

Gjithçka ishte disgustuese, përveç pamjes relaksuese të liqenit dhe të vetë digës. Nuk qëndruam dot më shumë se pesë minuta për të marrë rrugën e kthimit, madje me njëfarë urgjence, ca nga pisllëku e ca nga të ftohtët.

Në kthim e sipër bëjmë një vizitë të shkurtër në qytetin e Cërrikut, meqenëse në “panik” e sipër harruam të vizitonim Gramshin. Nga ç’e mbaja mend shumë vite më parë, Cërriku kishte pësuar vërtet transformim. Të paktën kishte një pedonale dhe disa objekte artistike në qendër të saj. “E ta lumsha moj Parti”, mendova. Tek e fundit, gjithçka bëhet me vendim partie.

Pimë një kafe qetësisht dhe ia futëm vrapit për në Tiranë, ku diku andej nga Bërzhita, një restorant na priste për të ngrënë drekën e munguar të weekendit mbi hidrocentral.

 

Ikja e Muharrem Fejzos, regjisorit të madh të “Mësonjëtores”

 

Nga Leonard Veizi
 
Muharrem Fejzo është nga ikonat e kinemasë shqiptare. Jo pse ai ishte bashkëregjisor në filmin emblemë “Kapedani”, por sepse ai i dhuroi teleshikuesit shqiptar një prej filmave më të mirë të prodhuara nga Kinostudio “Shqipëria e re”: Mësonjëtorja.
Elegant, i veshur me sqimë, me kapelë në kokë e flokë të thinjur që i mbulonin qafën, Muharrem Fejzo do të ishte i pranishëm në vazhdimësi gjatë aktiviteteve kulturore që organizoheshin në Tiranë, herë në prezantime filmash e herë në promovime librash. Sepse ai i njihte mirë të dy gjinitë, si kinemanë po aq edhe letërsinë.
Por tanimë ai nuk është mes të gjallëve. Virusi Covid e mundi dhe regjisorin e njohur të kinemasë, në moshën 87-vjeçare. Por mosha për njerëzit vitalë, ata që punojnë çdo ditë dhe kanë nëpër duar punët e së ardhmes nuk ka kurrfarë rëndësie. Muharrem Fejzo ishte pikërisht nga ky lloj artistësh. Vazhdimisht pikturonte e shkruante. Në moshë të shtyrë, por nuk mund të thuash se kishte aq kohë sa mund të qëndronte në kolltukun e tij për të ndjekur programin e preferuar në televizor. Në punën e tij të parealizuar si kineast mund të numërosh shumë tituj. Dhe shumë projekte të tij tanimë nuk do të marrin jetë: të paktën jo nga dora e tij.
Lajmin për ikjen e regjisorit të njohur e ka bërë djali i tij, kantautori Joe Ardit Fejzo i cili në rrjetin social Facebook ka shkruar: “Lamtumirë babo. Pusho në paqe në krahët e të madhit Zot, e të gjithë të dashurve atje sipër. Më fal që nuk të përkëdhela dot, e s’të dhashë dot një gotë ujë, nuk meriton një ikje të tillë. Artisti ynë. Miku ynë. Babai i përgjëruar. Bashkëshorti i jetës”.
Dhe sot, për shansin e keq, qoftë dhe të një artisti me emër, gjithçka grupohet në ngushëllime virtuale. Sepse në varrim nuk mund të marrin pjesë veç të afërmit. Madje dhe ata nuk duhet ta kalojnë shifrën e 10 personave. Dhe kjo është shumë më pak se një shtrëngim duarsh, rrahje shpatullash dhe kthimi i kujtimeve për një të vdekur nëpërmjet një fryme të gjallë.
Kohë e tmerrshme. Kohë lufte. Madje më e keqe edhe se Lufta e Dytë Botërore, ku fishkëllenin plumbat e shpërthenin bombat. Sepse një njeri që ka punuar e jetuar me dinjitet, i duhet dhe një pasvdekje me dinjitet. 

Në jetëshkrimin zyrtar thuhet se Muharrem Fejzo lindi në Kolonjë në vitin 1933. Dhe ashtu si kushdo tjetër, e nisi rrugën e artit nga asgjëja. Por jeta e tij profesionale ishte me një aktivitet të dendur, ku ai ka shkruar drama e skenarë filmash, ka pikturuar dhe krijuar vepra në skulpturë, ka aktruar dhe ka qenë mbreti i sheshit të xhirimit.
Në vitin 1954, përfundon Liceun Artistik ku diplomohet si skulptor. Po atë vit punon për skenografitë e operave “Rusallka”, “Ivan Suzanin”, “Nusja e shitur”. Merr pjesë në ekspozitën kombëtare të arteve figurative. Një vit më pas realizon bustin e heroinës “Zonja Çure”, Vlorë.
Në vitin 1958 punon si piktor-grimior në Kinostudio. Hap për herë të parë repartin e grimit 1959. Specializohet në plastikë grimi në MOSFILM.
Ndërsa në vitin 1966, diplomohet në Institutin e Lartë të Arteve në degën e aktrimit. Në vitin 1970 titullohet regjisor.
Muharrem Fejzo punoi si asistent regjisor në dy filma artistikë, "Prita" të Mithat Fagut, një prodhim i vitit 1968 dhe "Njësiti Guerril" i Hysen Hakanit që u prodhua në vitin 1969. Ndërsa në vitin 1970 do të realizonte si regjisor filmin "Montatorja". Në vitin 1972 Muharrem Fejzo, së bashku me regjisorin Fehmi Hoshafi realizoi filmin "Kapedani", komedinë e parë që vazhdon të konsiderohet edhe sot si një nga kryeveprat e kinemasë shqiptare.
-“Beqo..., që sot e tutje ke të bësh me familje kryetarësh”.
-“Të lumtë o Sulo!”
Batutat e filmit të prodhuar gati 50 vjet më parë, vazhdojnë të lakohen edhe sot e gjithë ditën, jo vetëm nga brezat më të vjetër, por dhe nga të rinjtë që gjithsesi e kanë ndjekur filmin e jashtëzakonshëm ku interpreton dyshja e aktorëve të mëdhenj, Albert Vëria e Nikolin Xhoja.
Gjatë karrierës së tij, regjisori Muharrem Fejzo realizoi mbi dhjetëra filma të tjerë, midis të cilëve mund të përmenden: Operacioni "Zjarri" më 1973 dhe "Mësonjëtorja" më 1979.
Filmi “Mësonjëtorja mbetet nga më të vlerësuarit nga shtypi dhe media shqiptare, fitues i 9 çmimeve, e propozuar për Çmimin e Republikës dhe regjisori për “Artist i Merituar”. Pjesëmarrës në Festivalin Ndërkombëtar të Valencias. Vlerësuar si “monument i historisë shqiptare”.
Por krijimtaria e Muharrem Fejzos do të vazhdonte edhe me filmat “Guna përmbi tela”, “Fije që priten”, “Pranverë në Gjirokastër”, “Pranverë e Hidhur”, “Binarët”, “Një emër midis njerëzve”.
Filmin e tij të fundit "Muri i gjallë", Muharrem Fejzo e realizoi në vitin 1989.
Duke parë krijimtarinë e Muharrem Fejzos mund të thuash se pjesa më e madhe e krijimtarisë së tij ka të bëjë me filma që kanë tematikë historike, dhe shumë më pak ato që kishin të bënin me propagandën. Në këtë mënyrë ato janë filma që mbeten jo vetëm në celuloid, por mund të shfaqen pa frikë në ekranin e televizorit, sepse prej tyre ke çfarë mëson.
Gjithashtu ai ka punuar edhe me filmin dokumentar. Ndërkohë Muharrem Fejzo nuk arriti të vinte në jetë edhe disa filma artistikë dhe dokumentarë, të cilat mbetën të skicuara në dosjet e tij.
Ai mbante titullin “Naim Frashëri” dhe “Mjeshtër i madh”.

Veri i mirë dhe llapaqenërit publik

Nga Leonard Veizi

 

Facebook-u u nxi sërish nga një tjetër njoftim vdekjeje. Po nga virusi Corona, siç po ndodh gjatë gjithë këtyre kohëve. Dhe këtë herë personazh që mori aq shumë vëmendje nuk ishte as njeri i politikës, as i artit dhe as i sportit. Ai ishte Enver Veseli. E meqenëse për shumëkënd ky emër nuk thotë asgjë, duhet të përmendim pseudonimin e tij: Ver Llapa.

Kështu e kemi njohur të gjithë. Me këtë emër, me këtë zhargon. Sepse emri origjinal për të ekzistonte vetëm në gjendje civile. I butë e paqësor Enver Veseli ishte nga personazhet më të njohura të kryeqytetit. Dy metra i gjatë, më shumë se 100 kilogram në peshë, dukej sikur do të fuste frikën kur e shihje të afrohej. Por nuk ishte aspak ajo çfarë dukej në pamje të parë. Ai ndalte pranë teje vetëm për të të kërkuar ndonjë lëmoshë, qoftë dhe nëse ti në këmbim i kërkoje që ai të bënte ndonjë gjest qesharak, si fjala vjen: të nxirrte gjuhën sa më shumë jashtë zgavrës së gojës. Dhe ai këtë e bënte me kënaqësi. Ndërsa ti qeshje duke “paguar” 200 lekë të vjetra.

Për Verin nuk u dha ndonjë njoftim se ishte sëmurë, as se kishte vështirësi në frymëmarrje dhe temperaturë. Nuk u tha se ishte kuruar me antiviral, antibiotik apo remdesivir dhe as se i kishin dhënë oksigjenin e munguar. Madje nuk u tha se: mjekët u kujdesën për të. Por nuk u tha as se nuk e qasën te dera e spitalit. U tha thjesht që: vdiq. Dhe kaq.

Facebook-u u mbush plot me njoftime e ngushëllime. Kishte nga ata që e cilësuar si “legjenda e Tironës” ca të tjerë si “gjiganti i 21 Dhjetorit”. Por, pavarësisht keqardhjes dhe ngushëllimeve të panumërta, të gjithë ishin në një mendje, që Veri do na mungojë këtej e tutje. Do na mungojë me praninë e tij aty te “21”-shi kur zgjaste dorën për të kapur lekët e ditës. Do na mungojë ta shohim me një panine në dorë apo me ndonjë gotë birre ku më shumë kishte shkumë. Sepse Veri nuk ishte mësuar të trajtohej në restorante të klasit të parë, ku gatuhen aragosta, pihet verë “chardonnay” e ku të japin aperitiv me qëllim që të të stimulohet oreksi e të mbash nga fundi edhe një krem karamele që nuk ta vret stomakun. Veri kishte oreks sa për katër veta, por bukën ishte i detyruar ta hante thatë.

Për Verin nuk u tha se autoambulanca e urgjencës shkoi ta merrte me shpejtësi vetëtime e sinjale akustike ndezur aq sa të shurdhojnë veshët. Dhe nuk do të kishte fare kuptim të thuhej se Ver Llapën e transportuan me një çarter për në një nga spitalet më të mira të Turqisë. Sepse Veri i shkretë mezi fitonte lekët për bukën e përditshme dhe jo të kursente 30 mijë dollarë, aq sa shkon paketa turke e “Covid-19”-tës.

Ndërkohë, përditë dëgjojmë për fluturimet të posaçme që prenotohen nga njerëz publikë të pasur por dhe anonimë të pasur gjithashtu, të cilët në alarm për spitalet vendase u paguajnë faturën e kripur “vëllezërve” tanë përtej Bosforit. Dhe nuk kthehen me barelë siç dhe shkuan, por në këmbë me faqet që u pëlcasin nga shëndeti. Se thonë që turqit të mbajnë mirë po ua pagove paratë në dorë.

Ndërsa Veri vdiq, ashtu si dhe shumë të tjerë.

Thuhet se jeta njerëzore është e shtrenjtë për secilin nga ne, i varfër apo i pasur qoftë, i mençur shumë nga trutë e kokës, apo mediokër në kufijtë e budallallëkut. Personazh publik që i shkul brinjët të tjerëve nga e qeshur, apo artist me ngjyra që të bën të mos i mbash dot lotët.

Por me sa duket kjo ka vlerë vetëm për librat e shenjtë, atje ku njeriu trajtohet si një qenie e barabartë. Sepse në realitetin e hidhur, dikush shkon në një spital ku ta shtrojnë me petale lulesh si ditën e martesës, dikush përballet te pavijoni i zymtë i Infektivit, e një tjetër ca më tutje jep shpirt në krevatin e prishur të banesës plot lagështirë, se nuk e ka as kaq mundësi.

Për Verin u thanë fjalë të mira në ditën e tij të vdekjes, ashtu si për çdo njeri që e lë këtë jetë. Megjithatë në të gjitha rastet askush nuk ia hoqi mbiemrin e zhargonit e ta quante me emrin e tij të Gjendjes Civile. Sepse për të gjitha ai ishte Ver Llapa, njeriu që të sillte gaz kur nxirrte gjuhën e tij një metër të gjatë. Dhe dukej se më shumë se për këdo Ver Llapa e nxirrte llapën për politikanët tanë. Sepse dhe ai e dinte mirë që ata nuk vlejnë një dyshkë, paçka se për jetën e tyre janë gati të paguajnë miliona.

Lajmi për vdekjen e Enver Veselit u përhap në mënyrë të menjëhershme nëpër rrjetet sociale. Dhe padyshim ky është një sukses i vërtetë. Shumë më i madh se “bëmat” e jetës së tij bohemiane nëpër rrugë e kryqëzime. Sepse Verin e njihnin të gjithë, qytetarë të Tiranës, por dhe ata të rretheve që u binte rruga të kalonin nga kryqëzimi i “21 Dhjetorit”. Pasi ai, për djall a për shans, ec e ta marrësh vesh, mbante për kapistër dhe emrin e komandantit tonë legjendar, shokut Enver.

Por Veri nuk donte t’ia dinte për këtë lloj fame. Madje ai as që e vrau mendjen kur emri i tij u ngrit si lapidar në sallën e Kuvendit të Shqipërisë. Sepse edhe deputetët jo rrallë e krahasonin njëri-tjetrin me nofkën “Ver Llapa”. Ndoshta me të drejtë. Ndoshta ata janë më keq se ai vetë, por ende nuk e kanë kuptuar. Ndoshta ata do të vazhdojnë ta përdorin lehtësisht këtë emër për njëri-tjetrin edhe pas vdekjes së tij mjerane.

Por Enveri nuk ishte ambicioz, as tahmaqar. Madje as që i mbeste hatri kur një politikan e mbante si qyrk emrin e tij. Në të vërtetë Veri donte të siguronte bukën e gojës dhe vetëm kaq. E nëse deputetët e Kuvendit do t’i mundësonin jetesën, ai me siguri do t’ua jepte nofkën të gjithëve me radhë e të bënin nga një xhiro. Kush të dëshironte mund ta mbante për vete e kush nuk e donte mund t’ia dhuronte ndonjë shoku idealesh, ose dhe kolegut përkarshi.

Enver Veseli e mbylli këtë jetë, nga Covid-i. Ashtu si dhe shumë të tjerë, po nga Covid-i. Kuvendi nuk e zhvilloi seancën e fundit. Deputetët duhen ruajtur nga Covid-i. Urdhri i fundit i qeverisë është të mos mblidhen më shumë se 10 veta në një ambient të mbyllur.

Ata janë 122.

Lamtumirë Valter!

Nga Leonard Veizi

 

 “Corona” po na i merr miqtë. Dhe duket se nuk ka mëshirë për askënd. Nuk bën selektime dhe nuk pranon ndërhyrje për falje jete qoftë dhe nëse “preja” e saj është njeri me emër apo influencë aktive. Dhe kjo tregon më së miri, se asgjë nuk ka të bëjë me atë lojën e gogolit për të cilën u pretendua në fillesën e saj. Në mes të një mosbesimi, hera-herës mes mospërfilljesh dhe ironisë bajate, ajo po e zbaton planin e saj të hakmarrjes ndaj botës njerëzore plot shpresë se një ditë do të vendosë gjithçka nën këmbët e saj. Nëse do të mundet, vërtet. E në këtë harlisje mendimesh teorike, strategji veprimesh çoroditëse e përplasjesh mosbesuese a panikosëse jo rrallë herë ajo ka arritur të marrë disa qindra-mijë jetë njerëzore. Valter Gjoni ishte në mes tyre. Gojëmbli, siç e etiketoi kryetari i bashkisë, dhe burri babaxhan, siç mund ta etiketojnë shumë të tjerë...

 

...Për mua ai do të mbetet “Monsieur chevalier”. Sepse në takime të ngushta, unë dhe miq të tjerë i drejtoheshim në këtë mënyrë, ndoshta për t’i dhënë vlerën e duhur një titulli të madh që ai e mbante thjeshtësisht. Sepse në fund të fundit ai ishte Kalorës i Urdhrit të Meritës së Republikës Franceze, akorduar nga presidenti Zhak Shirak.

Në 4 tetor 2020 kishte mbushur 66 vitet e tij. Në jetëshkrimin e tij thuhet se ishte lindur në Tiranë në vitin 1954. Dhe po në Tiranë e pati shkollimin e tij prej klasës së parë deri në vitet e Institutit të Lartë të Arteve. Por shumëkush e di mirë që ai ishte me origjinë nga Boboshtica e Korçës. Dhe kjo e bënte shumë krenar.

Valter Gjoni më të shumtën e kohës së tij bëri punë administrate në Bashkinë e Tiranës, duke filluar si inspektor kulture prej kohës kur institucioni në fjalë cilësohej ende si Komiteti Ekzekutiv. Ndaj, edhe pse i diplomuar në një fakultet aktrimi nuk pati shumë role në skenë dhe për më tepër në kinema. Por gjithsesi, një pjesë e mirë e roleve të tij janë kthyer në episode emblematikë me batuta që mbahen mend për karizmën e tyre: “Zëti im me byrek në dorë. E kam zët po ç’t’i bësh. Imagjino, shkrimtar me byrek në dorë”, është nga batutat e tij epope interpretuar tek filmi “Pesha e kohës”. Për të vazhduar me filmin tjetër “Kur hapen dyert e jetës”, “Bardhyl, ti je hero. Po ky është hero mor Lekë. Pse si i di heronjtë ti, mos kujton se kanë brirë?!”.

Lajmi për ndarjen nga jeta të Valter Gjonit është bërë i ditur nga kryetari i Bashkisë së Tiranës, Erion Veliaj. Në një status në Facebook, ai shkroi: “Valteri ynë gojëmjaltë e zemërbardhë nuk e mundi dot këtë flamë të pabesë. I shërbeu qytetit tonë me dashuri përditë për 4 dekada, duke lënë sot një boshllëk të pangushëllueshëm për familjen dhe mijëra kolegë e miq që e njohën dhe e deshën si kujtesa historike e Tiranës”.

Lajmi ishte i pabesueshëm, për më tepër në një mëngjes të shtune, të paqtë e plot diell. Por lajmësi nuk gjykohet në asnjë rast. Dhe pse lajmi në vetvete dukej krejt i përçartur. Por padyshim që ishte i vërtetë. Përndryshe nuk kish si ndodhte.

Valter Gjoni kishte një jetë shumë aktive. Mes skenës, filmit, botimeve dhe punës në administratë. Fillimisht nisi punën si aktor dhe regjisor në Trupën Artistike të Ushtrisë, për të vazhduar më pas në Teatrin Popullor, pranë kinostudios “Shqipëria e Re” dhe Radio Televizionin Shqiptar. Ka luajtur 60 role në teatër, 8 role në kinematografi, si dhe ka realizuar 5 filma dokumentarë. Ai ka çelur rreth 25 ekspozita si dhe ka mbi 10 botime me tematika të ndryshme historike dhe enciklopedike. Mban disa tituj nderi të akorduara brenda dhe jashtë vendit, ku titulli më i lartë është “Kalorës i Urdhrit të Meritës së Republikës Franceze” e cila në origjinal është "Chevalier de l’Ordre National du Mérite", Urdhrin “Naim Frashëri” i Republikës së Shqipërisë dhe “Mirënjohja e Qytetit të Tiranës”.

Në një intervistë të thënë për gazetën “Shekulli” dhe të botuar në 18 tetor 2013, pyetjes time se: “Me çfarë motivi presidenti Shirak ju akordoi një medalje të lartë?”, Valter Gjoni iu përgjigj: Për sa i përket vlerësimit tim, ai ka ardhur si rezultat i një punë 10-vjeçare, por sidomos gjatë situatës së luftës në Kosovë, ku të paktën për gjashtë muaj unë bëja jo vetëm punën e përditshme në Bashki, por koordinoja dhe marrëdhëniet me bashkitë e tjera të Francës, të cilat u organizuan seriozisht për të kontribuar në aksionin humanitar të pritjes së refugjatëve që vinin nga Kosova. Francezet ngritën në Shqipëri pesë kampe, dy në Tiranë, një në Ndroq, një në Mullet dhe një në Arapaj të Durrësit. Kështu me të njëjtin dekret të Presidentit Shirak, mua dhe Pjer Kalfas, që ishte drejtori i Marrëdhënieve Ndërkombëtare në Bashkinë e Marsejës, na u akordua titulli “Kalorës i Urdhrit Kombëtar të Meritës”.

Në 36 vitet e tij të punës në Bashkinë e Tiranës, ku për herë të parë u emërua si inspektor në janar të vitit 1985, Valter Gjoni ka kaluar pothuaj në të gjitha nivelet e nëpunësit, inspektor, specialist, shef sektori, shef seksioni, drejtor dhe së fundmi këshilltar i kryetarit të Bashkisë. Dhe padyshim, si “gojëmbël” e “zemërbardhë” që ishte ai mundi të punonte me disa drejtues institucioni, të cilët duam apo s’duam ne vinin nga krahë të ndryshëm të politikës.

Kliton Nesturi, Valter Gjoni, Leonard Veizi

Në vitin 1987, krahas studimeve pasuniversitare për titull shkencor të nivelit të parë, Valter Gjoni përfundoi edhe studimet në degën e gazetarisë, pranë Fakultetit të Shkencave Politike e Juridike, por më pas ai ka kryer edhe kualifikime në disa vende si Francë, Holandë, Danimarkë, Finlandë, Itali, Greqi etj. Me Valter Gjonin kemi pasur një bashkëpunim të vazhdueshëm, ku nga më mbresëlënësit ishte intervista me titullin: “Si e takova Santa Klausin në koordinatën 66º 32’ 35” në Arktikun e Veriut” botuar gjithashtu në gazetën “Shekulli”. Ndërsa në gazetën “Fjala”, bashkëpunimi më interesant ishte ai i botimit të shkrimit me titullin: “Naim Frashëri, poeti me pesë varre” i publikuar në 12 shtator 2020.

Bashkëpunimi i fundit, për të cilin kishim folur por jo mirëpërcaktuar, midis tre-katër temave, mbeti i pakonkretizuar në letër. Covid-19 i ndërpreu jetën, pikërisht në kohën kur me pjekurinë intelektuale ishte në kulmin e tij. Dhe padyshim, ky do të jetë pengu im i fundit në marrëdhënie me të. Ndaj, në pamundësi të asgjëje tjetër më mbetet veç t’i them:

Lamtumirë Valter!

Inflacioni i vdekjes dhe zhvlerësimi i saj

Nga Leonard Veizi

 

Do ta nis me një frazë klishe, krejt oportune, madje dhe shumë banale: “Të gjithë do vdesim një ditë”. Kjo frazë e dalë si “koncentrim i përvojës popullore në thelb kërkon të vendosë një shenjë barazimi, se atje do të shkojmë të gjithë, të pasur e të varfër, të mençur sa më s’ka e budallenj me brirë. Pra thënë qartë e pa ekuivoke, ne të gjithë do ta lëmë këtë botë në pamundësi për t’u rikthyer më.

Në thelbin tjetër, kjo është për të shkulur leshtë e kokës. Sepse po mbyllëm sytë për gjumin e përjetshëm, nuk do të jemi më në gjendje të takojmë më të dashurit tanë, nuk do të ngrihemi në mëngjes për t'u ndeshur me flladin e ëmbël, nuk do të shohim më panoramat mahnitëse të detit me dallgë apo të një mali kryelartë plot me pemë dhe për më tepër, nuk do të kemi mundësi të pimë ndonjë gotë rakie shoqëruar me djathë nape sa të na vijë mendja vërdallë e të harrojmë hallet e kësaj jete. Shkurt, të vjen për të qarë qëkur e mendon. Kur ndeshesh me të realisht është edhe më keq se kaq.

Pra, çdo gjë e paska një fund.

Një shekull më parë vdekja ishte aq traumatike saqë për zakon e traditë edhe gratë qanin me ligje edhe burrat çirrnin fyryrën me thonj, edhe zija vazhdonte për ditë të tëra. Sepse kanë qenë të parët tanë që në lashtësi, të cilët e kanë institucionalizuar ceremoninë funebre ku i vdekuri përcillet për në botën tjetër me gjithfarë takëmesh.

Në fakt vdekja shoqërohet nga një proces mortor që fillimisht e bën njeriun të dobët si pjesmarrës të një kuje kolektive. Fill pas kësaj i njëjti njeri bëhet më i fortë duke vlerësuar ditët e tij të mbetura dhe duke e bërë më të dashuruar me jetën. Pra, jo çdo e keqe vjen vetëm për keq. Ka dhe ajo anën e saj të mirë.

Por çfarë po ndodh me vdekjen sot?

Në vitin e 20-të të mijëvjeçarit të tretë pas Krishtit, vdekja duket një institucion krejt i zhvlerësuar. Riti i monedhave të florinjta për varkëtarin dhe turra e druve në flakë i ngjan një legjende. Pirja e kafesë pas ceremonisë dhe lënia e qokës poshtë filxhanit duket po aq demode tanimë. Por dhe fjalët e Biblës apo të Kuranit thënë nga një prift a një hoxhë mbi arkëmortin e mbyllur është një procedurë e shkurtuar. Tanimë gjërat janë të thjeshta sa nuk ta pret mendja. Të marrin nga shtrati i shtëpisë apo i spitalit ku ke dhënë frymën e fundit, e të rrasin drejt e në gropë. Kjo shpejtësi skëterre nuk të jep mundësinë as të qash, as të çirresh, por vetëm të bësh një njoftim masiv në Facebook.

Pandemia e Covid-it, ashtu si dhe luftërat e mëdha e zhvlerësuan vdekjen. Ashtu siç zhvlerësohen paratë ku bukën e sotme 80-lekëshe, nesër do ta blesh 80 mijë lekë. Pak a shumë sa një makinë. Në këtë mënyrë vdekja pak nga pak po kthehet thjesht në një statistikë. Dhe statistikat tani shkruhen në një tabelë exel-i

Sot Shqipëria ka 590 të vdekur nga visusi në 25.801 raste të zbuluara gjithsej.

Statistika e dytë vjen në mënyrë globale.

Sot bota ka mbi 52 milion raste të verifikuara nga të cilat 1,291,841 kanë gjetur vdekjen.

Pra, duam apo nuk duam jemi në fushën e statistikave. Sepse një VKM e thjeshtë ndalon grumbullimin e njerëzve, qoftë për mort a qoftë për gaz, e për pasojë e bën më të pandjeshme marrdhënien njerëzore.

“Vini re, vini re. Urdhëri i komandaturës gjermane: Ndalohet qarkullimi në grupe prej tre vetësh, ndalohet të ecësh me duar në xhepa. Pas orës 6-të të mbrëmjes ndalohet çdo lloj qarkullimi në qytet”.

Shtetrrethimi i vitit 2020 ka ndryshuar fare pak nga ai i vitit 1944.

Ku qëndron problemi këtu...?

Luftë atëhere, luftë tani.

A u tha që në fillim që bota duhet të përgatitet për ndryshime thelbësore. Fillimisht u ndaluan përqafimet... se mos na ngjitet virusi. Pastaj dhënia e dorës... se mos marrim virusin. Pastaj pushuan së ekzistuari ceremonitë e dasmave dhe fill pas tyre edhe ceremonitë mortore... se mos na futet virusi nga hundët, nga sytë apo nga goja. Dhe e gjitha kjo në emër të jetës. Të mos infektohemi. Domethënë: jo çdo gjë e keqe vjen për keq. Ja që edhe kjo e paska të mirën e saj. Sepse për fat (të keq a të mirë nuk di ta them) ceremonitë funerale janë shkurtuar ndjeshëm. Nuk ka më drekë pas varrimi, nuk ka më kafe e raki, nuk ka më të 3-ta, të 7-ta, të 9-ta të 40-ta e me rradhë. Dhe duke mos funksionuar më institucioni i ceremonisë funerale gjithçka tjetër është zhbërë. Nuk ka më vaje me ligje, nuk ka më çjerrje fytyre me thonj dhe rënie të gjoksit me grusht nën thirrjet “Ah ç'më gjeti mua të mjerin.”

Pra nuk ka një shfrim, por një akomulim...

Dhe le të kthehemi edhe një herë: Nëse dikur vdekja e një të afërmi a të njohuri shoqërohej me shqetësim, telefonata miqsh për pjesëmarrje në funeral, apo gjetjen e një makine për të mbërritur sa më shpejt në shtëpinë e xhenazesë, tanimë e gjithë kjo odise lodhëse dhe e trishtuar kalohet qetësisht maksimumi me ndonjë mesazh ngushëllimi: “T’u ketë lënë uratën”. Ose akoma më thjeshtë në përtesë të shtypjes së tastierës: Ngushëllime. Dhe familjarëve u duhet ta mbajnë vetë të gjithë peshën e vdekjes. Sepse sado traumatike të ishte një vdekje, prania e njerëzve të tjerë e lehtësonte disi barrën e rëndë, duke e ndarë atë për njëfarë kohe dhe disa dhjetra njerëz, që qoftë dhe për një çast të shkurtër mbanin nga pak peshë.

Në fakt kjo duket më humane, edhe pse ca e tepruar në kushtet shqiptare.

Vdekja në vitin 2020 nuk është më aq traumatike sa një vit më parë. Gjithçka u lehtësua si me magji që nga çasti kur u ndalua të shkohej nëpër ceremonitë e varrimit. Meqenëse vdekjet nga Covidi janë shtuar si në një betejë frontale mes trupash alpine. Por në luftra të mëdha kishte dhe varre të përbashkëta për ushtarët e vrarë, si dhe për civilët e mbetur të vdekur nga bombardimet. Sot kur pretendohet se Covidi po bën kërdinë, ashtu si dhe murtaja në mesjetë, ideja e varreve të përbashkëta duket ende një iluzion. Të paktën, për momentin, jemi ende larg një gjëje të tillë. Edhe pse nuk duket e pamundur.

Zot, na e kurse këtë.