Intervista/ Visar Zhiti: Libri im i parë m’u konfiskua, me librin e fundit u bëj homazh intelektualëve martirë

Revista FENIKS

nga Leonard Veizi

I duhej vetëm pak letër të gjente dhe ca vargje do të hidhte aty, sigurisht. E vetëm për kaq, ajo merrte vlerë të pakrahasueshme. Nuk duhej fletë formati A4 dhe as fletore me vija drejtshkrimi, por ndoshta veç letra paketash cigareje, njëra anë prej të cilës ishte me varak dhe pjesa tjetër mbushej me germa të vogla latine si hieroglife të pazbërthyeshme. Misioni dukej i pamundur; të kapërcente gardhin e telave me gjemba, vetë rojet me uniforma ushtarake e automatik AK-47 në duar dhe të vraponte drejt lirisë. Por dukej se misioni ishte më i lehtë se kaq. Ato “hieroglife” të pazbërthyeshme ishin vetë liria, e askush s’i ndalte dot, telat me gjemba, automatiku "Kallashnikov" dhe as mitralozi 12,7 mm që qëndronte mbi fortesë në një gatishmëri të ethshme për të qëlluar këdo, dhe frymën e padukshme. Por kjo ka ndodhur vite më parë, atëherë kur të qenit shkrimtar ishte një komoditet i rrallë dhe shumë trishtues njëkohësisht...

...Visar Zhiti, poet e prozator i njohur, vjen me një rrëfim të gjatë ku bën të njohur shumë detaje nga jeta e tij. Ai flet për karrierën si shkrimtar, vargjet e para, si u motivua dënimi politik i poetit dhe jeta letrare në demokraci. Ndërkohë që pak ditë më parë “UET Press” nxori në qarkullim librin e tij të fundit “Antologjia e të vrarëve, lajmëtarë të Europës”.

Çfarë keni përfshirë në këtë libër?

Përzgjodha 28 emra, prej të cilëve katër nga Kosova dhe një nga shqiptarët e Maqedonisë, të gjithë të vrarë si disidentë, kundërshtarë të regjimit komunist, deri edhe martirë, me gjyqe dhe pa gjyqe, por sipas doktrinës. Bëhet fjalë për vrasje intelektualësh të lartë, veprimtarë të çështjes kombëtare dhe të lirive të njeriut, për krijues, poetë, mendimtarë, gazetarë, etj., të cilin kishin studiuar në metropolet e Evropës. Ishin copa të kulturës Evropiane, të cilët donin që Shqipëria të ishte atje ku duam të jetë, gjë për të cilën po punohet me shumë mund nga e gjithë shoqëria. Antologjia është një përpjekje jona, e dëshiruar dhe nga të tjerë, që e ëndërronin këtë vepër duke besuar se po plotësojmë një mungesë, se po krijonim një si tempull të fjalës për ata krijues që iu ndërpre jeta pa mëshirë dhe padrejtësisht. Fakti që ky libër del pas asaj që e quajtëm “letërsi e nëndheshme”, do të thotë se është ndjerë mungesa dhe dobia e tij. Ndërkaq, letërsia dokumentare është shumë e parapëlqyer sot në botë. Dhe njerëzimi gjithmonë ka lexuar me dëshirë letërsinë e vuajtjeve dhe tmerreve qysh herët, që kur filloi letërsia.

Në fundvitin 2012 ju morët çmimin e madh të letërsisë. A ndiheni i vlerësuar që vëmendja u kthye nga Ju?

Natyrisht që më vjen mirë për vëmendjen dhe vlerësimin dhe u jam mirënjohës atyre që menduan ashtu, por dhe ata që kanë pasur mendim tjetër duhet t’i kuptojmë dhe çmojmë se gjithkush ka vendin e vet dhe vlerat e dikujt nuk dëmtojnë vlerat e të tjerëve, përkundrazi i bashkohen, si të thuash, mozaikut që është i të gjithëve. Po aq shumë më gëzon fakti se kështu po pranohet edhe institucionalisht gjithë ajo letërsi që erdhi pas rënies së diktaturës duke sjellë një realitet tjetër. Kur them institucionalisht e kam fjalën dhe për kritikën, tekstet përkatëse dhe median, që krijon opinione, etj., pra për institucionin e qytetarisë. Tashmë është e dukshme se ka ardhur një letërsi, që, edhe nëse mbart errësirë, bën që të shquhen më mirë yjet, tregon vuajtjen si themel të lumturisë, të vërtetën për të qenë të drejtë. Është letërsi që duke sjellë vetveten, pasuron letërsinë tonë në përgjithësi.

Të kthehemi pak në kohë. Kur do ta kuptonit se letërsia do të ishte pjesë e rrugëtimit tuaj?

Besoj se letërsia duhet të jetë pjesë e rrugëtimit të kujtdo, për disa si krijues të saj dhe për të gjithë si lexues. Ne jemi të shtrënguar të jetojmë vetëm një jetë, letërsia na jep dhe jetë të tjera, të shumta dhe gjithfarëlloj, të largëta, të afërta, të atyre që s’janë më, pra shpik një lloj përjetësie. Nuk e di kur e kam kuptuar këtë, por e kam ndjerë herët.

Cilat janë botimet e para në faqet e gazetave dhe si i pritët ato emocionalisht?

Janë poezi, më kanë gëzuar edhe hutuar, pastaj jam dënuar prej tyre, edhe unë kam dënuar me to. Lidhja ime me poezinë mund të them se është dramatike dhe magjepsëse.

Kur do ta botonit librin e parë?

Libri im i parë ka humbur. M’u konfiskua dikur dhe nuk e gjeta më ashtu të plotë. Pas rënies së diktaturës, 40 vjeçar, botova librin tim të parë me poezi “Kujtesa e ajrit”. Dhe ai u vlerësua atëherë me çmimin e parë vjetor.

Babai juaj, Hekuran Zhiti, gjithashtu ka qenë dramaturg. Mendoni se keni përftuar nga ai, apo rruga juaj ka qenë krejt e pavarur?

Po, patjetër dhe shumë kam përfituar nga im atë. Dashurinë për letërsinë e kam trashëguar nga ai. Por dhe dashurinë, për ata që e krijojnë letërsinë. Janë dy subjekte të ndryshme  besoj. Ka që e duan letërsinë, duke qenë mënjanës ndaj shkrimtarëve, shpesh edhe duke mos i dashur. Nuk mund të isha i pavarur. Prej tim ati trashëgova dhe dënimin, siç u bë dhe ai prej meje baba i një të burgosuri politik. Këto detyrimisht ngjizen dhe në krijimtari.

Cili botim u bë shkak që pas Plenumit IV të KQ, ju të dënoheshit me 10 vite burg dhe heqjen e të drejtës së botimit përgjithmonë?

Një libër që s’është botuar dot, poezi, “Rapsodia e jetës së trëndafilave” titullohej. Përgjithmonë nuk do të thotë përgjithmonë. Sistemet shoqërore ndërrojnë, poezia jo, edhe kur ndryshojnë sistemet politike.

Si ishte jeta në burg për një shkrimtar?

Nuk ishte jetë për askënd. S’lejohej të ishe njeri.

A kishit mundësi të krijonit letërsi gjatë kësaj periudhe dhe, nëse po, si shpëtuan ato?

Në burg të futnin për të mos bërë më letërsi, kjo nuk duhet harruar. Dhe kishte nga ata që bënë të pamundurën. Mundësi s’kishte, gjendja ishte fatale, por ja, që kishte të çmendur që shkruanin poezi, tregime edhe romane fshehurazi, pas punës së rëndë prej skllavi në minierë dhe i fshihnin ku të mundnin, në kashtën e dyshekut, në thasët e burgut, në opinga, nën tokë, në kujtesë. Kur ua kapnin, pasi ridënoheshin autorët, shkrimet ua fusnin nëpër dosje, një pjesë e madhe e të cilave ka humbur, a i kanë djegur, janë kalbur nën dhè. Së pari kjo lloj letërsie ka vlera si akt. Është akt madhështor, sakrificë e tejme. Unë bashkohem me ata që mendojnë se letërsia që doli nga burgjet dhe erdhi nga internimet ka dhe vlera të mirëfillta letrare, është letërsi. Unë pata fat, nxora shumë poezi të miat nga burgu, para se të lirohesha vetë. Arrita t’ua jepja fshehurazi familjarëve të mi, në takimet që lejoheshin një herë në muaj. U specializova në kontrabandën e poezive të mia. Frika ishte e hatashme. Është një odise e tërë, që e kam treguar hollësisht në librat e mi. S’di ç’të them, unë i shpëtova ato, apo ato më shpëtuan mua…

Si do të ishte jeta juaj letrare në demokraci?

Si e të shumtëve. Mund të them se jam arritje e kësaj kohe, demokracia na nxori, u pranuam prej saj. Nuk është retorikë, por ajo zhvarrosi shumë shkrimtarë që i bëjnë nder kulturës tonë, identitetit njerëzor. Risolli Gjergj Fishtën e madh, Konicën, Koliqin, zbuloi shkrimtarë si Astrit Delvina, Mihal Hanxhari, poetë si Xhagjika, Blloshmi, Zorba, përmenda dy-tre nga të vdekurit për të qenë më i sigurt për kë nuk beson, se të gjallët janë në punë e sipër. Kanë ardhur memuaristë të shkëlqyer. Ja, mes këtyre është jeta ime. Kur them demokracia, duhet të kuptojmë kohën që sollëm së bashku dhe ajo mbart të gjitha vlerat tona dhe të gjitha të këqijat, guximin gjithsesi.

Sa rol luan autocensura te ju si shkrimtar?

Nuk e njoh. Kur ishte censura, unë nuk isha shkrimtar. Nuk u fut brenda meje. Kufizimit si të gjithë.

Ku ndiheni më mirë në poezi apo në prozë?

Në atë që shkruaj. Poezia mund të them që më ka ndjekur më shumë, kurse prozën e kam ndjekur më shumë. Më duken si të shkruara në lëkurën e njeriut si në pergamenë, por poezia nga brenda kësaj lëkure dhe proza nga jashtë saj. Kështu e kam shpjeguar diku, siç e ndjej. Vetëm se proza sot ka shumë poezi dhe poezia ka marrë mjaft elementë nga proza. Ndoshta kështu ka qenë gjithmonë, “Iliada” është edhe roman, madje dhe “Don Kishoti” është poemë. Tek tragjeditë antike, te Shekspiri janë të dyja bashkë, duket, të shkrira mrekullisht.

Ju keni marrë dhe çmime të tjera, ndërkombëtare. Cilin nga çmimet e deritanishme vlerësoni më shumë?

Çmimet në vendin tënd kanë forcën e truallit tënd dhe ajrin e gjuhës amtare, në vendin tjetër duan të përcjellin këtë imazh, besoj, duke bërë dhe rolin e urës. Çmimi që vlerësoj është ai që ta japin lexuesit, qoftë edhe një lexues i vetëm, por i mirë, në fund të fundit janë vlerat e asaj që shkruan, kumti i thellë njerëzor dhe artistik njëherësh që mund të përcjellësh, emocioni dhe estetika, që ngjall.

Ç’do të donit të thoshit për veprën tuaj madhore, “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, për të cilat nxorët dhe termin “burgologji”. Ç’është ajo dhe pse?

Nga që flitet për burgun, thashë t’i quaj ashtu. Desha të ishin romane, por kisha merakun se mos lexuesi do t’i mendonte trillim, kur aty ngjarjet dhe personazhet janë të vërtetë, me emra realë. Mendova se s’kishte pse të shpikja, por natyrisht që nuk janë thjesht kujtime, kisha përzgjedhur të tregoja për të tjerët, pa bërë kronikanin. Jeta jonë kishte krijuar një roman të rëndë të vetin, thashë ta hedh ashtu siç m’u dha, me kokëfortësinë e së vërtetës. Një si lloj shpage, hakmarrja ime, kujtesë për ferrin e gjallë. Dhe pse jo, dy romane më shumë…

Çmimi i madh në 2012 ju dha për krijimtarinë tuaj në tërësi, pra ishte çmim karriere që merret një herë. Do desha t’ju pyes se ç’përmban vepra juaj, mesazhet e saj?

Po edhe të lehtë nuk e kam. Lejomëni të them se kam pasur rast të marr dhe një tjetër çmim karriere, por në Romë. Deri tani kam botuar disa libra me poezi, që përfshijnë tre kohë të miat, nëse do të ma pranonit këtë ndarje, poezi të hershme, të rinisë së parë, nga të para burgut, poezi të burgut dhe poezi të pas burgut. Duhet të thosha të lirisë, por poezia gjithmonë është e lirisë, e asaj të brendshme, prandaj shkruhet. Poezi të miat janë botuar dhe në gjuhë të tjera. Kam dhe tregime, një përmbledhje ka dalë dhe në Itali. Kam botuar disa romane, janë pritur mirë nga kritika jonë dhe nga lexuesi, ndonjëri prej tyre ka pasur fat është përkthyer. “Funerali i pa fundmë” është lexuar në Rumani ashtu siç do të dëshiroja, madje ka pasur jehonë. Ndërkaq kam botuar dhe ese, intervista e kritikë letrare. Për mesazhin e punës time s’di ç’të them, nuk është një, besoj, i përfytyroj si rrathët kur hedhim një gur në ujë. Prandaj shkruhet libri tjetër, për të shtuar dhe gjithmonë mbetet diçka e pathënë. Mbase kam dashur të tregoj që vuajtja njerëzore mund të shndërrohet në virtyte, në prajshmëri pse jo, edhe në lumturi, në kuptimin e saj të thellë. Pashë vuajtjen dhe u bëra njeri, thoshte Çehovi. Duhet të bëhemi më njerëz, patjetër.

Cilat janë marrëdhëniet tuaja me botuesin?

Të mira, korrekte me të gjithë botuesit. Shkrimtari nuk është vetëm libri i tij, por dhe përditshmëria e tij, hallet, miqësitë, detyrimet, mbështetja dhe botuesi nuk është vetëm ai që sendërton librin dhe e shpërndan atë si mall, edhe ai ka strategjinë e vet, vështirësitë, etj., që i duhen kuptuar. Në marrëdhëniet me një botues, në fund të fundit mbetet akti i shenjtë i të lexuarit, fat kur ajo arrihet.

Tanimë libri është jo vetëm në letër. Dy format e reja të botimeve letrare, libri elektronik dhe ai në Audio-CD janë dhe konkurrentët e rinj. Çfarë mendoni lidhur me këtë?

Nëse janë trembur atëherë kur libri nga qeramika nisi të shkruhej mbi pergamenë? Unë kam punuar në fabrikë tullash e tjegullash dhe e marr me mend se sa vagonë të mbushur me to do të duhej për një libër me poezi. Le më pastaj për një roman, sa për një pallat e do të duhej leje nga bashkia, mund të merrej vendimi për ta shembur, do të prisheshin lagje të tëra të personazheve, dritare epitetesh, shkallë metaforash, etj, etj. Pastaj, kur libri kaloi në lëkurë, janë therur kope të tëra delesh për një bibël. Ka libra dhe me lëkurë njeriu, është në një muze, por libri gjithsesi i lëkurës së njeriut është, sikur thamë diçka dhe pak më parë. Erdhi epoka e letrës, masakra e pemëve, kur shumë e shumë herë pema është më e mirë se libri. Ne jemi mësuar me të, është krijuar tashmë dhe aroma e veçantë e librit, e duam, por do të mësohemi dhe me e-books e me audio-CD, kanë lehtësirat e tyre. Mbetet e përjetshme, më e rëndësishmja se si do të jetë libri brenda, prurja e tij.

Cili është libri juaj i radhës, një vëllim poetik apo një roman?

E kam më të lehtë të tregoj se çfarë kam hequr nga duart se sa çfarë kam ndër duar. S’e di cila do të jetë vepra e radhës, por sigurisht një libër i shkruar mbi lëkurën time.

Botuar në revistën FENIKS me 26/01/2013

Postuar në ResPublica më 7 Nëntor, 2014

Visar Zhiti dhe Leonard Veizi

PORTRET/ Teodor Laço, të mbijetoje si shkrimtar në diktaturë

Teodor Laço - foto: Soela Zani

Leonard Veizi

Sot, në moshën 79 vjeçare me një kompromis fjale krejt pa vend mund ta quajmë se ka dalë në pension. Por kjo nuk është diçka që i shkon fare. Ai nuk shtyn kohën me tavëll a letra spathie deri sa t’i vijë dita që të marrë paratë në sportel. Është shkrimtar, dhe si i tillë, i duhet të prodhojë edhe pse pensionin e merr për shkak të marrëveshjes që ka si qytetar korrekt me shtetin e tij. Por si njeri me jetë të gjatë në politikë hyn tek ata administratorë që ka ditur të tërhiqet në kohën e duhur. Tek e fundit gjithçka ka limitet e saj.

Ai u lind në Dardhë të Korçës, në 27 shtator 1936. Quhet Teodor Laço. Me një diplomë në bujqësi në vitin 1958 punon si agronom e zv/kryeagronom në Seksionin e Bujqësisë të Komitetit Ekzekutiv, Korçë. Por ky ishte vetëm një segment jete. Për më tej do ta udhëhiqnin letrat. Mes viteve 70-‘74 punon në Sektorin e Letërsisë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve. Nuk besoj se ka njeri që nuk ia ka dëgjuar emrin, t’i ketë lexuar një libër a të ketë parë një film me skenar të tij.

Sot mund ta konsideroj mik të vjetër. Intervistën e parë ia kam bërë kur ishte ministër kulture, të fundit kur folëm për revoltën e vitit 1990 në Kinostudio, gjë që i solli jo pak kokëçarje Komitetit Qendror e të dërguarit të tij Foto Çami. Në atë kohë Laço drejtonte sektorin e filmit artistik. Ishin ditë të nxehta kur ai, i thirrur nga instinkti i lirisë e la mënjanë penën, për t’ju përkushtuar një veprimtarie më madhore. Fuqia e fjalës së shkruar dhe e imazhit në film e kishte humbur fuqinë. Duhej veprimi konkret, përndryshe...

E lemë mënjanë këtë çështje, e kemi trajtuar gjerë e gjatë. Gjendet pa vështirësi në internet, në gjithfarë portalesh.

Teodor Laço, apo më shkurt Todi, siç e thërrasin shokët e gjimnazit, ka dëshirë t’i presë miqtë në një kafe të këndshme te rruga “Don Bosko”. Aty ndihet krejt i shpenguar, si në shtëpinë e tij. Bashkëshortja Miriam, një nga emblemat e teatrit të Korçës, por dhe e kinemasë shqiptare,  i rri pranë. Diku në të hyrë të asaj rruge që dikur na çonte te Uzina “Partizani”, ata kanë dhe apartamentin ku banojnë prej vitesh. Megjithatë, kryeqyteti nuk është dashuria më e madhe e Teodorit. Ai është mësuar ta ndajë jetën e tij mes Tiranës dhe Dardhës. Verën e nxehtë e kalon në male, dimrit zbret në qytetin e zhurmshëm, por me klimën e zbutur mesdhetare.

Në fushën e letërsisë ai do t’i bëhej i njohur për publikun që me romanin e tij të parë në vitin 1970 “Tokë e ashpër”. Më pas do të vazhdonin “Portat e dashurisë”, “Korbat mbi mermer”, "Një ditë dhe një jetë”, “Zemërimi i një njeriu të urtë”, etj. Të shumta do ishin pjesët që ai do shkruante për kinematografinë e teatrin bashkë, ku mund të përmendim skenarët e filmave, “Streha e re”, “Përballimi”, “Shtëpia jonë e përbashkët”, “Dhe vjen një ditë”, “Flutura në kabinën time” etj., ndërsa në teatër kujtojmë komedinë “Shi në plazh”, dramën “Kambanat e muzgut”...

Më tregon se asokohe raportet e shkrimtarëve me regjimin ishin fort delikate. Thotë se shkrimtari ishte gjithmonë njeriu i survejuar për shkak të letërsisë që bënte dhe pikëpamjeve që mund të shprehte. “Në atë kohë mund të shkoje si ‘qeni në vresht’ për një gabim fëmijëror, ose një tekë të shkrimtarit. Për shembull: Në vitin 1972 disa letrarë të rinj tiranas, mes të cilëve ata që u bënë shkrimtarë ishin Roland Gjoza dhe Bedri Myftari, dilnin nga kodrat e Liqenit Artificial, shkëmbenin dhe lexonin krijimtarinë e njëri-tjetrit, madje jepnin dhe çmimin ‘Nobel’. Vetëm një gjë e tillë bëri që ata të kapen dhe të dënohen të gjithë. Kjo diktaturë te shkrimtari ndikonte që të krijonte dhe autocensurën”.

Më gërryen kureshtja të di se si vepronin shkrimtarët në një regjim të ashpër për të ruajtur veprat e tyre të mirëfillta? Teodori më thotë se në të gjithë krijimtarinë e tyre shumica e shkrimtarëve shqiptarë vërtiteshin në një lloj dualizmi. “Kanë botuar vepra politikisht në shërbim të asaj kohe dhe vepra, të cilat i kanë shpëtuar realizmit socialist, që në rastin më të mirë mund të quhen vepra realiste dhe me sens kritik për realitetin e asaj kohe. Këtu e kam fjalën për prozën, sepse poezia është një kapitull më vete, ku dhe mëkatet i ka më të mëdha. Mund të them se ka pasur goxha shkrimtarë që i kanë shërbyer sistemit madje me bindje. Por kishte dhe shumë të tjerë, të cilët në subkoshiencën e tyre ishte liria që mungonte dhe që shoqëria, e cila po ndërtohej në Shqipëri ishte e padrejtë. Megjithatë duke parë që ishte e vështirë të luftohej drejtpërdrejtë, bënin kompromise”.

Kompromise!? Epo natyrisht, - them me vete, - edhe sot bëhen kompromise. Madje shumë. Kompromise të cilit lloj? - e pyes me kast. “Bënin vepra që priteshin të përgjoheshin e të goditeshin, por realizonin dhe vepra, të cilat i përmbushnin të pesë kushtet themelore të realizmit socialist. Një gjë të tillë e ka shpjeguar dhe Ismail Kadare, kur thotë që në këtë mënyrë shkrimtari bën kompromis me vetveten. Pra bëheshin vepra që shërbenin si pasaportë për të botuar dhe vepra të çliruara”.

Në nënndërgjegjen e tij prej shkrimtari, çdo gjë është e dyzuar dhe e dyshimtë padyshim që është. E kundërta as që do kish kuptim. Prandaj, atje ku askush nuk mund të hyjë veç qenies së tij të padukshme, nuk ka manual rregullash dhe në trafikun marramendës, ku gjithçka përplaset me dëshirë, lindin ide të reja. Ai nuk ngurron ta hedhë synopsusin e porsalindur me laps plumbi mbi një fragment letre, ku një djall e di pse në faqet ballore me germa të ngjeshura kompjuteri me siguri ishte shkruar fjalimi politik i vlefshëm për  seancën e radhës të Parlamentit, a një notë verbale për Ministrinë e Jashtme. Por kjo duket se nuk ka fare rëndësi. Ajo që është bërë nuk mund të zhbëhet dhe sigurisht, ajo që është zhbërë nuk mund të ngrihet më. Në raportin pa balancë, ku gjithçka duket se merr trajtën e një pragmatizmi pozitiv, ajo që mund të fitosh pa frikë është… vetvetja.

E pyes se cila ishte krijimtaria e tij e kompromisit dhe jo e saj? Jam i drejtpërdrejtë. Pyetjes nuk ke nga t’i shpëtosh. Por Teodor Laço nuk është nga ata që përdor truke të shpejta për t’ia hedhur. Ai njihet për temperamentin e tij liberal dhe aspak tendencioz. Më thotë se në vitin 1971 boton romanin “Tokë e ashpër”, i cili ka si subjekt formimin e një kooperative bujqësore në zonat malore. “Ky është një roman që nuk ka lajthitje për kohën, - bën ai një parantesë e më pas vazhdon: - Por në vitin 1973 botoj vëllimin me tregime ‘Ajri i ftohtë i mesnatës’, ku një pjesë e tregimeve lirike kishin sens kritik. U cilësua si libër i gabuar dhe u hoq nga qarkullimi. U tha se në të nxihej realiteti. Një shkrim për këtë novelë u botua në gazetën ‘Drita’ në formë redaksionale me titull ‘Nuk ka për të ndodhur kështu’, ku mund të them se në fakt ishte një pretencë. Një vit më pas, në vitin 1974 doli novela ‘Ditë dhe net që mund të vijnë’. Ky libër u botua në fillim të vitit 1974 dhe fillimisht nuk solli asnjë shqetësim. Por në tetor të po këtij viti, kur doli grupi ‘puçist’ në ushtri, kundër librit dhe meje u dërguan shumë letra në Komitetin Qendror nga disa shkrimtarë ushtarakë. Ky libër u akuzua se i bënte jehonë ‘Teorisë së rrëshqitjes’, për të cilën u dënua grupi i ushtarakëve të lartë, sepse bënte fjalë për një stërvitje ku trupat tërhiqeshin dhe sulmonin për të rimarrë sërish pozicionet. Libri jo vetëm që u hoq nga qarkullimi, por edhe unë e pagova duke qëndruar 7 vjet larg Tiranës”.

Ishin vitet kur mezi futeshe në Tiranë, të të hiqnin prej saj ishte padiskutim një lloj internimi. Ku të degëdisën? - e pyes. “Lidhja e Shkrimtarëve më dërgoi si mësues në Libofshë. Por më pas më tërhoqën në Fier. Në atë kohë në Fier ishte emëruar Sekretar i Parë i rrethit Pipi Mitrojorgji. Duke dashur t’i japë një hov jetës artistike në qytet, ai na mblodhi të gjithëve dhe bëri një bërthamë shumë të mirë. Dhe vërtet që jeta artistike në Fier pati një hop cilësor. Aty nuk isha vetëm unë, por edhe Neritan Ceka e Myzafer Korkuti, arkeologë; Vilson Kilica, piktor; Paskal Milo e Myslym Islami, historianë; Pëllumb Kulla, skenarist e Fatos Sela, aktor. Të gjithë të ardhur nga Tirana”.

Rroftë Tirana... I mblidhte të gjithë, i shpërndante gjithashtu.

Ca kohë më parë ai botoi një tjetër vëllim me tregime kuptimplotë, por pena e tij e mbushur me bojë e me majë metalike krejt të re, nuk ka ndërmend të reshtë asnjë çast. Kujtimet të fragmentarizuara për ngjarje fort të diskutuara, të cilat do të qepen hollë nga dora e mjeshtrit, presin të na vijnë së shpejti si një informacion i plotë e solid, për të zbardhur më tej terrin që sundon atje, ku drita është e pafuqishme. Teodor Laço, shkrimtar e skenarist filmi, e për më tepër politikan jetëgjatë e diplomat me karrierë të shkurtuar, vazhdon rrëfimin e tij pa asnjë çast të dyshimtë, në duhet të flasë për krijimtarinë letrare apo aktivitetin politik, për të dyja bashkë, apo për asnjërën prej tyre. E nëse ka pasur vërtet një dyshim të tillë, ai duhet të ketë zgjatur vetëm një sekondë ose më pak se aq, ndërsa kompromisi duket se nuk ishte aspak i vështirë: të flasë për gjithçka, pa kompleksin se diku, një gjë krejt e papritur e dashakeqe do të mund t’i prishë imazhin e lartuar.

Si do ta rregullonit biografinë me pushtetin? Ha, ha... mund të qeshte pak. Të thoshte se biografia tanimë ishte e prishur. Ai ishte në frontin e kundërt me pushtetin, në një luftë për jetë a vdekje... Por jo. Ka një kompromis gjithsesi, me të tjerët apo thjesht me veten. Teodor Laço nuk i bën bisht pyetjes: “Pas këtyre dy librave, që për të thënë të vërtetën prisja të përfundoja edhe në burg, po në fund të vitit 1975 u botua romani ‘Përballimi’. Ajo u pëlqye si vepër, e cila figurën e Sekretarit të Parë të një rrethi e nxirrte njerëzore dhe jo skematike siç kishte ndodhur deri në atë kohë. Kështu që u zbut masa e dënimit. Ndërsa në vitin 1978 u botua romani ‘Lëndina e lotëve’. Kjo është dhe vepra më e mirë e imja e para viteve ‘90, e cila ishte gjithashtu dhe krejtësisht e papolitizuar. Në vitin 1982 u ktheva nga Fieri dhe fillova punë në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku merresha me talentet e reja”.

Në vitin 1986 Teodor Laço do të merrte postin e përgjegjësit të filmit artistik pranë Kinostudios “Shqipëria e Re”, ku do të punonte deri në vitin 1990. Në periudhën 1991-1992 do të emërohej edhe drejtor i saj.

Mendohem pak, pyetja më duket provokative, por gjithsesi dua ta bëj: Keni menduar ndonjëherë që për konjukturë duhet të militonit në radhët e Partisë së Punës? Laço është i qetë. As që i shkon në mendje të triblojë për të marrë ndonjë pikë të pavlerë. “Nëse do të më afrohej një gjë e tillë me siguri do ta bëja, - më përgjigjet, - por unë kam pasur babain emigrant ekonomik në Amerikë dhe gjithsesi nuk shihesha si pjesë e kontigjentit të partisë. Gjithashtu, një i afërmi im ishte në burg politik, çka e bënte dhe më të vështirë situatën”.

Teodor Laço dhe Leonard Veizi

Në fushën politike Teodor Laçon do ta gjejmë që me fillimet e demokracisë. Ai është një nga themeluesit e Partisë Socialdemokrate duke qenë edhe nënkryetar i saj deri në vitin 1994. Do të bëhej deputet në zgjedhjet e para të lira në vend. Prej vitit 1994 deri në 1997 do të mbante postin e Ministrit të Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Në vitin 1995 krijoi një parti të re “Bashkimi Social Demokrat”. Për dy vjet shërbeu në Moskë si Ambasador Fuqiplotë. Ndërsa për veprat e tij letrare, Teodor Laço është nderuar me 3 Çmime të Republikës dhe Çmimin “Migjeni” gjithashtu.

Postuar në 20 Shtator, 2015 ResPublica

Intervista me shkrimtarin Pandeli Koçi: Pleniumi IV, ja fati tragjik i Faik Ballancës

Faik Ballanca

Leonard Veizi

Ndoshta deri në çastin e fundit nuk ka qenë krejt i bindur në ia vlente ta bënte atë veprim që e kishte cekur shkarazi, apo i duhej të hiqte dorë një herë e përgjithmonë prej tij për të mos e menduar kurrë më. Ishte një çast nervor i paqëndrueshëm, ku jeta merrte fare pak kuptim, për të mos thënë se ajo nuk vlente më. Sapo ishte kthyer nga ca ditë pushimesh të qeta ku kishte pasur mundësi të shtjellonte gjithçka në mendjen e tij, deri në imtësinë më të vogël. Natën e fundit çdo gjë dukej e qetë. Telefonatës së mikut të tij më të mirë i është përgjigjur pozitivisht: në mëngjes për një kafe. Pak orë më vonë një ditë marsi agoi. Por ai nuk ka preferuar ta pijë kafenë, dhe as të debatojë për më të rejat, por ka përfituar nga çasti kur bashkëshortja është nisur për në punë, dhe ende me veshjen e shtratit ka shpejtuar të marrë armën e gjuetisë që mbante me leje në një cep të fshehtë të shtëpisë. Është ulur në po të njëjtin vend nga u ngrit më parë, ka vendosur ballin mbi tytën e ftohtë të armës, dhe me gishtin e madh të këmbës ka tërhequr këmbëzën. Metali i nxehtë nën krismën e thatë do t’i përshkonte tejpërtej ato pak centimetra, për të dëmtuar në mënyrë të plotë e të pariparueshme trurin e tij brilant... 
...Ishte vetëm 31 vjeç, shans a ters, kjo nuk ka asnjë rëndësi. Humbja ishte e madhe, dhe jo vetëm për familjen. Ekspertët kriminalistë detajuan mbi procesverbal aktin e vetëvrasjes, por motivi mungonte. Tjetërkush do të vendoste për të. Viktimë e talentit të tij. Nuk kishte dyshim që vetëm kështu shpjegohej gjithçka. I zhgënjyer dhe i trysnuar nga një mjedis që nuk e linte të merrte frymë ai e pa të udhës të ikte nga kjo botë. Dhe iku... 

Pandeli Koçi, me një krijimtari të gjatë në jetën e tij prej shkrimtari, me dhimbje edhe sot pas 35 vjetësh, rrëfen jo vetëm orët e fundit të mikut të tij të ngushtë para se ai ta linte jetën e të gjallit, por dhe heshtjen trishtuese që e mbuloi pas vdekjes:

Viti 1973, si do të ishte për shkrimtarët?

Problemet filluan që para plenumit IV të KQ për letërsinë dhe artet ku theksi ra: “Kundër ndikimeve borgjezo­revizionste në letërsi dhe në art”. Ishte koha kur Festivali 11 ishte dërmuar dhe Mihal Luarasit e Minush Jeros u ishin vënë prangat. Enver Hoxha gjatë fjalimit të tij të ashpër në plenum, mes të tjerash tha: “Lidhja e Shkrimtarëve dhe shtëpia botuese ‘Naim Frashëri’ janë institucione me shfaqe të huaja”. Që nga ky çast do të fillonte gjuetia e shtrigave.

Si do të përcillej në Lidhjen e Shkrimtarëve ky fjalim?

Fillimisht u shkarkua nga detyra për liberalizëm ish kryetari i Lidhjes, Dhimitër Shuteriqi. Erdhi Dritëro Agolli si dorë e fortë. Pati kritika të shumta. Unë vetë jam kritikuar ashpër në Lidhje pas këtij plenumi. Gjithashtu do ta pësonte dhe miku im i ngushtë Faik Ballanca, një shkrimtar shumë i talentuar i cili deri në atë kohë kishte botuar disa vëllime në prozë.

Në fakt ku zinte fill miqësia juaj?

Ne vazhduam së bashku fakultetin Histori­-Filologji. Ai ishte në degën e gazetarisë dhe pas përfundimit punoi në gazetën “Zëri i Rinisë” dhe në revistën “Nëntori”. Kemi pasur një jetë të përbashkët, si gazetarë, si gjuetarë e si alpinist. Megjithëse ishte i një brezi me Koço Kostën, Nasi Lerën, Zija Çelën etj., ai kishte botuar romane kur këta të fundit sapo kishin filluar të botonin tregimet e para. Tregimet e tij nisën të botoheshin që në vitin 1962. Ndërkohë nevoja për të lexuar edhe literaturë jashtë kornizave të realizmit socialist, e shtynë të mësonte disa gjuhë të huaja. Përktheu nga gjermanishtja, frëngjishtja dhe italishtja. Vitet e fundit po rrekej të mësonte edhe anglisht. Me krijimet e tij, Faik Ballanca arriti të krijonte personalitet të veçantë si shkrimtar, në saje të kulturës së gjerë, intuitës së hollë artistike dhe skrupulozitetit të tij krijues.

Çfarë mase do të merrej për Faik Ballancën?

Pas kritikave të shumta që iu bënë, atë do ta çonin për riedukim në qytetin e Krujës dhe i thanë të punonte në gazetën lokale, “Kastrioti”. Mirëpo ishte një vendim që nuk u zbatua. Vetë Faiku protestoi fort dhe iu ktheu vendimi. Megjithatë Faiku u trondit së tepërmi.

Çfarë do ta dëmtonte më shumë një shkrimtar në shkëlqim e sipër?

Pa dyshim që goditja e parë i erdhi nga Pleniumi IV. Por më pas do të kishte dhe andralla të tjera. Ndërsa romani i tij i parë “Nomeja e largët” iu kthye nga shtëpia botuese me vërejtje të rënda ideologjike. Në atë kohë ai ia dha këtë roman Ismail Kadaresë. Pasi e lexoi Kadareja dha këtë mendim: “Asnjë nga akuzat që bën redaksia nuk qëndron. Ky është romani i tij i pari dhe çudi se si ka mundur të realizojë një strukturë kompozicionale të tillë, sa të vështirë aq edhe moderne”.

Për çfarë kritikohej Ballanca në këtë vepër?

Kritikat u adresuan pikërisht për strukturën si dhe për personazhin kryesor. Personazhi ishte një njeri që kishte humbur kujtesën. Mirëpo realizmi socialist nuk pranonte që struktura kompozicionale të dilte nga shtrati dhe për më tepër u cilësua si një vepër me pikëpamje borgjezo-revizioniste pasi vetëm kjo literaturë vendoste si personazh kryesor njerëz të çmenduar apo me kujtesë të humbur. Ky roman Faik Ballancës iu kthye tre herë.

Kur do të fillonin t’i shfaqeshin traumat psikike?

Më kujtohet që një ditë i shkova në shtëpi, por nuk e gjeta. Më thanë se ishte shtruar në spital, tek pavijoni i neurologjisë. Shpejtova për ta shkuar atje. E kam vizituar çdo ditë. Hynin e dilnin dhe shkrimtarët e tjerë. Kur doli nga spitali, teksa punonim në një nga sallat e Bibliotekës Kombëtare, më thotë: “Më ka prerë krahët ky roman”. Ishte fjala për “Nomeja e largët” me të cilën ai punonte çdo ditë duke riparuar pjesët sipas vërejtjeve të bëra. I thashë me optimizëm se do t’ia dilte. Më pas ai shkoi për ca ditë në kampin e pushimit në Korçë.

Cila ishte gjendja e tij pas pushimeve?

Pandeli Koçi dhe Leonard Veizi

Sapo u kthye e mora në telefon. Ishte darkë. Më tha se ishte kënaqur në Korçë, madje i kishte rënë edhe kitarës. E lamë që të nesërmen të takoheshim. Do pinim kafe e do flisnim për punët e përditshme. Në mëngjes dal nga shtëpia dhe drejtohem për nga shtypshkronja Mihal Duri, të cilën e kisha fare pranë. Te portiku takova Adem Litën, redaktorin e vjetër, i cili më tha: “E more vesh, ka vrarë veten Faik Ballanca!”. Ishte krejt e pabesueshme. Sikur m’u shemb gjithçka mbi kokë. U ktheva menjëherë në shtëpi dhe këtë lajm ia dhashë nënës time. Ajo vuri kujën, sepse Faikun e konsideronte si djalin e shtëpisë. Mora rrugën për tek shtëpia e tij që e kishte diku pranë Medresesë. Vetëm kur pashë njerëz në oborr e kuptova që më e keqja kishte ndodhur vërtet. Deri në atë çast gjithçka më dukej një ëndërr. Ishte 5 marsi i vitit 1977.

Si do të zhvillohej funerali i Faik Ballancës, cilët morën pjesë dhe cilët e braktisin atë?

Në ato vite vetëvrasja ishte një veprim që dënohej politikisht. Nga Lidhja e Shkrimtarëve, Dritëro Agolli erdhi për ngushëllim para varrimit, por në varrimin e tij nuk mori pjesë as ai e asnjë nga kryesia. Madje as kurora nuk iu vunë. E vetmja kurorë ishte e një mikut të tij, një veteran lufte me emrin Stefan, i cili për shkak se kishte marrë tre plagë dhe e kishte parë vdekjen me sy, nuk donte t’ia dinte për rregullat e Partisë. Për vdekjen e Faik Ballancën nuk u shkrua asnjë resht në gazetën Drita. Ajo kaloi në heshtje të plotë.

Botuar në gazetën SHEKULLI më 27 prill 2013