 |
| Revista FENIKS |
nga
Leonard Veizi
I duhej vetëm pak letër të gjente dhe ca
vargje do të hidhte aty, sigurisht. E vetëm për kaq, ajo merrte vlerë të
pakrahasueshme. Nuk duhej fletë formati A4 dhe as fletore me vija drejtshkrimi,
por ndoshta veç letra paketash cigareje, njëra anë prej të cilës ishte me varak
dhe pjesa tjetër mbushej me germa të vogla latine si hieroglife të
pazbërthyeshme. Misioni dukej i pamundur; të kapërcente gardhin e telave me
gjemba, vetë rojet me uniforma ushtarake e automatik AK-47 në duar dhe të
vraponte drejt lirisë. Por dukej se misioni ishte më i lehtë se kaq. Ato
“hieroglife” të pazbërthyeshme ishin vetë liria, e askush s’i ndalte dot, telat
me gjemba, automatiku "Kallashnikov" dhe as mitralozi 12,7 mm që qëndronte mbi fortesë në
një gatishmëri të ethshme për të qëlluar këdo, dhe frymën e padukshme. Por kjo
ka ndodhur vite më parë, atëherë kur të qenit shkrimtar ishte një komoditet i
rrallë dhe shumë trishtues njëkohësisht...
...Visar Zhiti, poet e prozator i
njohur, vjen me një rrëfim të gjatë ku bën të njohur shumë detaje nga jeta e
tij. Ai flet për karrierën si shkrimtar, vargjet e para, si u motivua dënimi
politik i poetit dhe jeta letrare në demokraci. Ndërkohë që pak ditë më parë
“UET Press” nxori në qarkullim librin e tij të fundit “Antologjia e të vrarëve,
lajmëtarë të Europës”.
Çfarë
keni përfshirë në këtë libër?
Përzgjodha 28 emra, prej të cilëve katër
nga Kosova dhe një nga shqiptarët e Maqedonisë, të gjithë të vrarë si
disidentë, kundërshtarë të regjimit komunist, deri edhe martirë, me gjyqe dhe
pa gjyqe, por sipas doktrinës. Bëhet fjalë për vrasje intelektualësh të lartë,
veprimtarë të çështjes kombëtare dhe të lirive të njeriut, për krijues, poetë,
mendimtarë, gazetarë, etj., të cilin kishin studiuar në metropolet e Evropës.
Ishin copa të kulturës Evropiane, të cilët donin që Shqipëria të ishte atje ku
duam të jetë, gjë për të cilën po punohet me shumë mund nga e gjithë shoqëria.
Antologjia është një përpjekje jona, e dëshiruar dhe nga të tjerë, që e
ëndërronin këtë vepër duke besuar se po plotësojmë një mungesë, se po krijonim
një si tempull të fjalës për ata krijues që iu ndërpre jeta pa mëshirë dhe
padrejtësisht. Fakti që ky libër del pas asaj që e quajtëm “letërsi e
nëndheshme”, do të thotë se është ndjerë mungesa dhe dobia e tij. Ndërkaq,
letërsia dokumentare është shumë e parapëlqyer sot në botë. Dhe njerëzimi
gjithmonë ka lexuar me dëshirë letërsinë e vuajtjeve dhe tmerreve qysh herët,
që kur filloi letërsia.
Në
fundvitin 2012 ju morët çmimin e madh të letërsisë. A ndiheni i vlerësuar që
vëmendja u kthye nga Ju?
Natyrisht që më vjen mirë për vëmendjen
dhe vlerësimin dhe u jam mirënjohës atyre që menduan ashtu, por dhe ata që kanë
pasur mendim tjetër duhet t’i kuptojmë dhe çmojmë se gjithkush ka vendin e vet
dhe vlerat e dikujt nuk dëmtojnë vlerat e të tjerëve, përkundrazi i bashkohen,
si të thuash, mozaikut që është i të gjithëve. Po aq shumë më gëzon fakti se
kështu po pranohet edhe institucionalisht gjithë ajo letërsi që erdhi pas
rënies së diktaturës duke sjellë një realitet tjetër. Kur them
institucionalisht e kam fjalën dhe për kritikën, tekstet përkatëse dhe median,
që krijon opinione, etj., pra për institucionin e qytetarisë. Tashmë është e
dukshme se ka ardhur një letërsi, që, edhe nëse mbart errësirë, bën që të
shquhen më mirë yjet, tregon vuajtjen si themel të lumturisë, të vërtetën për
të qenë të drejtë. Është letërsi që duke sjellë vetveten, pasuron letërsinë
tonë në përgjithësi.
Të
kthehemi pak në kohë. Kur do ta kuptonit se letërsia do të ishte pjesë e
rrugëtimit tuaj?
Besoj se letërsia duhet të jetë pjesë e
rrugëtimit të kujtdo, për disa si krijues të saj dhe për të gjithë si lexues.
Ne jemi të shtrënguar të jetojmë vetëm një jetë, letërsia na jep dhe jetë të
tjera, të shumta dhe gjithfarëlloj, të largëta, të afërta, të atyre që s’janë
më, pra shpik një lloj përjetësie. Nuk e di kur e kam kuptuar këtë, por e kam
ndjerë herët.
Cilat
janë botimet e para në faqet e gazetave dhe si i pritët ato emocionalisht?
Janë poezi, më kanë gëzuar edhe hutuar,
pastaj jam dënuar prej tyre, edhe unë kam dënuar me to. Lidhja ime me poezinë
mund të them se është dramatike dhe magjepsëse.
Kur
do ta botonit librin e parë?
Libri im i parë ka humbur. M’u konfiskua
dikur dhe nuk e gjeta më ashtu të plotë. Pas rënies së diktaturës, 40 vjeçar,
botova librin tim të parë me poezi “Kujtesa e ajrit”. Dhe ai u vlerësua atëherë
me çmimin e parë vjetor.
Babai
juaj, Hekuran Zhiti, gjithashtu ka qenë dramaturg. Mendoni se keni përftuar nga
ai, apo rruga juaj ka qenë krejt e pavarur?
Po, patjetër dhe shumë kam përfituar nga
im atë. Dashurinë për letërsinë e kam trashëguar nga ai. Por dhe dashurinë, për
ata që e krijojnë letërsinë. Janë dy subjekte të ndryshme besoj. Ka që e duan letërsinë, duke qenë
mënjanës ndaj shkrimtarëve, shpesh edhe duke mos i dashur. Nuk mund të isha i
pavarur. Prej tim ati trashëgova dhe dënimin, siç u bë dhe ai prej meje baba i
një të burgosuri politik. Këto detyrimisht ngjizen dhe në krijimtari.
Cili
botim u bë shkak që pas Plenumit IV të KQ, ju të dënoheshit me 10 vite burg dhe
heqjen e të drejtës së botimit përgjithmonë?
Një libër që s’është botuar dot, poezi,
“Rapsodia e jetës së trëndafilave” titullohej. Përgjithmonë nuk do të thotë
përgjithmonë. Sistemet shoqërore ndërrojnë, poezia jo, edhe kur ndryshojnë
sistemet politike.
Si
ishte jeta në burg për një shkrimtar?
Nuk ishte jetë për askënd. S’lejohej të
ishe njeri.
A
kishit mundësi të krijonit letërsi gjatë kësaj periudhe dhe, nëse po, si
shpëtuan ato?
Në burg të futnin për të mos bërë më
letërsi, kjo nuk duhet harruar. Dhe kishte nga ata që bënë të pamundurën.
Mundësi s’kishte, gjendja ishte fatale, por ja, që kishte të çmendur që
shkruanin poezi, tregime edhe romane fshehurazi, pas punës së rëndë prej
skllavi në minierë dhe i fshihnin ku të mundnin, në kashtën e dyshekut, në
thasët e burgut, në opinga, nën tokë, në kujtesë. Kur ua kapnin, pasi
ridënoheshin autorët, shkrimet ua fusnin nëpër dosje, një pjesë e madhe e të
cilave ka humbur, a i kanë djegur, janë kalbur nën dhè. Së pari kjo lloj
letërsie ka vlera si akt. Është akt madhështor, sakrificë e tejme. Unë
bashkohem me ata që mendojnë se letërsia që doli nga burgjet dhe erdhi nga
internimet ka dhe vlera të mirëfillta letrare, është letërsi. Unë pata fat,
nxora shumë poezi të miat nga burgu, para se të lirohesha vetë. Arrita t’ua
jepja fshehurazi familjarëve të mi, në takimet që lejoheshin një herë në muaj.
U specializova në kontrabandën e poezive të mia. Frika ishte e hatashme. Është
një odise e tërë, që e kam treguar hollësisht në librat e mi. S’di ç’të them,
unë i shpëtova ato, apo ato më shpëtuan mua…
Si
do të ishte jeta juaj letrare në demokraci?
Si e të shumtëve. Mund të them se jam
arritje e kësaj kohe, demokracia na nxori, u pranuam prej saj. Nuk është
retorikë, por ajo zhvarrosi shumë shkrimtarë që i bëjnë nder kulturës tonë,
identitetit njerëzor. Risolli Gjergj Fishtën e madh, Konicën, Koliqin, zbuloi
shkrimtarë si Astrit Delvina, Mihal Hanxhari, poetë si Xhagjika, Blloshmi,
Zorba, përmenda dy-tre nga të vdekurit për të qenë më i sigurt për kë nuk
beson, se të gjallët janë në punë e sipër. Kanë ardhur memuaristë të shkëlqyer.
Ja, mes këtyre është jeta ime. Kur them demokracia, duhet të kuptojmë kohën që
sollëm së bashku dhe ajo mbart të gjitha vlerat tona dhe të gjitha të këqijat,
guximin gjithsesi.
Sa
rol luan autocensura te ju si shkrimtar?
Nuk e njoh. Kur ishte censura, unë nuk
isha shkrimtar. Nuk u fut brenda meje. Kufizimit si të gjithë.
Ku
ndiheni më mirë në poezi apo në prozë?
Në atë që shkruaj. Poezia mund të them
që më ka ndjekur më shumë, kurse prozën e kam ndjekur më shumë. Më duken si të
shkruara në lëkurën e njeriut si në pergamenë, por poezia nga brenda kësaj
lëkure dhe proza nga jashtë saj. Kështu e kam shpjeguar diku, siç e ndjej.
Vetëm se proza sot ka shumë poezi dhe poezia ka marrë mjaft elementë nga proza.
Ndoshta kështu ka qenë gjithmonë, “Iliada” është edhe roman, madje dhe “Don
Kishoti” është poemë. Tek tragjeditë antike, te Shekspiri janë të dyja bashkë,
duket, të shkrira mrekullisht.
Ju
keni marrë dhe çmime të tjera, ndërkombëtare. Cilin nga çmimet e deritanishme
vlerësoni më shumë?
Çmimet në vendin tënd kanë forcën e
truallit tënd dhe ajrin e gjuhës amtare, në vendin tjetër duan të përcjellin
këtë imazh, besoj, duke bërë dhe rolin e urës. Çmimi që vlerësoj është ai që ta
japin lexuesit, qoftë edhe një lexues i vetëm, por i mirë, në fund të fundit
janë vlerat e asaj që shkruan, kumti i thellë njerëzor dhe artistik njëherësh
që mund të përcjellësh, emocioni dhe estetika, që ngjall.
Ç’do
të donit të thoshit për veprën tuaj madhore, “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i
çarë”, për të cilat nxorët dhe termin “burgologji”. Ç’është ajo dhe pse?
Nga që flitet për burgun, thashë t’i
quaj ashtu. Desha të ishin romane, por kisha merakun se mos lexuesi do t’i
mendonte trillim, kur aty ngjarjet dhe personazhet janë të vërtetë, me emra
realë. Mendova se s’kishte pse të shpikja, por natyrisht që nuk janë thjesht
kujtime, kisha përzgjedhur të tregoja për të tjerët, pa bërë kronikanin. Jeta
jonë kishte krijuar një roman të rëndë të vetin, thashë ta hedh ashtu siç m’u
dha, me kokëfortësinë e së vërtetës. Një si lloj shpage, hakmarrja ime, kujtesë
për ferrin e gjallë. Dhe pse jo, dy romane më shumë…
Çmimi
i madh në 2012 ju dha për krijimtarinë tuaj në tërësi, pra ishte çmim karriere
që merret një herë. Do desha t’ju pyes se ç’përmban vepra juaj, mesazhet e saj?
Po edhe të lehtë nuk e kam. Lejomëni të
them se kam pasur rast të marr dhe një tjetër çmim karriere, por në Romë. Deri
tani kam botuar disa libra me poezi, që përfshijnë tre kohë të miat, nëse do të
ma pranonit këtë ndarje, poezi të hershme, të rinisë së parë, nga të para
burgut, poezi të burgut dhe poezi të pas burgut. Duhet të thosha të lirisë, por
poezia gjithmonë është e lirisë, e asaj të brendshme, prandaj shkruhet. Poezi
të miat janë botuar dhe në gjuhë të tjera. Kam dhe tregime, një përmbledhje ka
dalë dhe në Itali. Kam botuar disa romane, janë pritur mirë nga kritika jonë
dhe nga lexuesi, ndonjëri prej tyre ka pasur fat është përkthyer. “Funerali i pa fundmë” është lexuar në Rumani
ashtu siç do të dëshiroja, madje ka pasur jehonë. Ndërkaq kam botuar dhe ese,
intervista e kritikë letrare. Për mesazhin e punës time s’di ç’të them, nuk
është një, besoj, i përfytyroj si rrathët kur hedhim një gur në ujë. Prandaj
shkruhet libri tjetër, për të shtuar dhe gjithmonë mbetet diçka e pathënë.
Mbase kam dashur të tregoj që vuajtja njerëzore mund të shndërrohet në virtyte,
në prajshmëri pse jo, edhe në lumturi, në kuptimin e saj të thellë. Pashë
vuajtjen dhe u bëra njeri, thoshte Çehovi. Duhet të bëhemi më njerëz, patjetër.
Cilat
janë marrëdhëniet tuaja me botuesin?
Të mira, korrekte me të gjithë botuesit.
Shkrimtari nuk është vetëm libri i tij, por dhe përditshmëria e tij, hallet,
miqësitë, detyrimet, mbështetja dhe botuesi nuk është vetëm ai që sendërton
librin dhe e shpërndan atë si mall, edhe ai ka strategjinë e vet, vështirësitë,
etj., që i duhen kuptuar. Në marrëdhëniet me një botues, në fund të fundit
mbetet akti i shenjtë i të lexuarit, fat kur ajo arrihet.
Tanimë
libri është jo vetëm në letër. Dy format e reja të botimeve letrare, libri
elektronik dhe ai në Audio-CD janë dhe konkurrentët e rinj. Çfarë mendoni
lidhur me këtë?
Nëse janë trembur atëherë kur libri nga
qeramika nisi të shkruhej mbi pergamenë? Unë kam punuar në fabrikë tullash e
tjegullash dhe e marr me mend se sa vagonë të mbushur me to do të duhej për një
libër me poezi. Le më pastaj për një roman, sa për një pallat e do të duhej
leje nga bashkia, mund të merrej vendimi për ta shembur, do të prisheshin lagje
të tëra të personazheve, dritare epitetesh, shkallë metaforash, etj, etj.
Pastaj, kur libri kaloi në lëkurë, janë therur kope të tëra delesh për një
bibël. Ka libra dhe me lëkurë njeriu, është në një muze, por libri gjithsesi i
lëkurës së njeriut është, sikur thamë diçka dhe pak më parë. Erdhi epoka e
letrës, masakra e pemëve, kur shumë e shumë herë pema është më e mirë se libri.
Ne jemi mësuar me të, është krijuar tashmë dhe aroma e veçantë e librit, e
duam, por do të mësohemi dhe me e-books e me audio-CD, kanë lehtësirat e tyre.
Mbetet e përjetshme, më e rëndësishmja se si do të jetë libri brenda, prurja e
tij.
Cili
është libri juaj i radhës, një vëllim poetik apo një roman?
E kam më të lehtë të tregoj se çfarë kam
hequr nga duart se sa çfarë kam ndër duar. S’e di cila do të jetë vepra e
radhës, por sigurisht një libër i shkruar mbi lëkurën time.
Botuar
në revistën FENIKS me 26/01/2013
Postuar
në ResPublica më 7 Nëntor, 2014
 |
| Visar Zhiti dhe Leonard Veizi |
No comments:
Post a Comment