Rrugëtim për mëkatin e faljen - nga Agim Baçi

Agim Baçi

Leonard Veizi ka notuar në debatin e përditshëm për të dalë në bregun e qëndrimeve të tij, tashmë si një prozator që kontrollon prozën e tij në favor të anijes që ai e drejton vetë. Është një prozë që sjell thuajse gjithë debatet e përditshme, të thënat dhe të pathënat e një shoqërie që ecën me ritmin e dëshirave dhe gabimeve njerëzore. E nëse në romanin "I çmenduri i pavionit 3" është një mjek që ndjek gjithë ndryshimet e shoqërisë përmes historisë së pacientëve, në romanin e fundit, "Orgji në famullinë e At Ludovikut" ngjarjet marrin edhe një ngarkesë qëndrimi moral mbi disa pikëpyetje që nuk po kalojmë vetëm ne, bashkëkomëbasit e tij, por thuajse të gjithë shoqëritë, qofshin moderne apo në tranzicion. Dhe At Ludoviku mbart nën veladonin e tij histori tronditëse, të cilat Veizi ka vendosur t'i zbardhë ngadalë, me ritmin e Penelopës, por njëkohësisht duke vendosur të jetë vetë edhe Odiseu që i jep zgjidhje lëmshit të nisur, një lëmsh që nis "me gumëzhinën e makinave të policisë dhe përfundon me një zjarr në një famulli", si për të paralajmëruar "nxehtësinë" e mëkatit atje ku paralajmërohesh për ndëshkimin.  "Deri ku shkon një njeri në rrëshqitjen e tij?" , është pyetja të cilën e bashkëmësojmë bashkë me doktor Mandin, i cili duhet të udhëtojë në pikëpyetjet e jetës përmes vendimit më të fundmë të njeriut, siç mund të jetë vrasja e më të afërtit, e prindërve, e fëmijëve, e gruas, e madje edhe të vrasjes për hobi, nën skenën e vampirit që i duhet gjaku i dikujt tjetër për jetën e tij. Një triller në kufijtë e së mundurës së shëmtuar. E megjithatë, Njeriu fle diku tek të gjithë. Por a është i trembur, i vdekur, apo thjesht i fshehur përkohësisht, këtë duhet ta mësojmë ngadalë, ose të paktën të mësojmë një version të mundshëm të tijin.

E më pas, një pyetje tjetër, që duket se mbart gjithçka në e prozës, jo thjesht të Veizit, por të asaj proze që lidh gjithë pikëpyetjet e mbrame të njeriut: Çfarë mund ta trandë më shumë një shpirt njerëzor? Dhe At Ludoviku, si barrierë e fundit ku njeriu përplaset, pasi nuk mundet më që të përballojë hapat e tij përmes enëve të kockave të tij, qëron nga pak "lëkurë" por duke e falur gjithnjë kockën që duhet të mbajë në këmbë njeriun, e duke e ftuar atë në bashkëudhëtimin e së mundurës së bukur. Një sfidë që mund të humbë ditë pas dite, por që nuk mund të mbytet kurrë pavarësisht lumit të rrëmbyer të mëkateve njerëzore, deri në veladonin e priftit apo atje ku mendja të ka shpallur divorcin duke të hequr kufirin e asaj që mund të gjykosh përpara se të kesh kaluar pragun e së mbrames, e asaj që nuk duam asesi të na ndodhë.

Është një stil kokëposhtë i rrëfimit, kur gjithçka për t'u mësuar nis nga fundi, për të bërë zbërthimin e hap-pas-hapshëm, deri sa vendos të na japë edhe fundin- një fund që vijon më pas në secilin që e shfleton, siç duhet të ndodhë vërtetë me një libër që arrin të trokasë në fondin e librave që mbartin Njeriun, të cilin në një mënyrë a tjetër duhet ta njohim. Është një stil që të jep mundësinë e kthimit dhe rikthimit te i njëjti personazh pa pasur nevojën e vazhdimësisë në përditshmërinë apo rritjen e dikujt. Eshtë një rrëfim në stilin e shikimit të fotove të shkuara, ku herë duam të ndalim e herë duam t'i kalojmë shpejt, por që në fund e kuptojmë se janë pjesë të së njëjtës, pa mundur dot të jetojnë veç e veç.

Ndërkaq, ky stil i Veizit, që shënon disa hapa të rëndësishëm në konsolidimin e tij në fushën e prozatorëve shqiptarë, ka nevojë ende për një farkëtim të rëndësishëm që të arrijë të konkurrojë- të arrijë të ndërtojë një personazh "pa pasur nevojë për dorën e autorit". Duket sikur personazhet, qoftë At Ludoviku, Viki, apo doktor Mandi, vijnë një moment dhe janë të varur nga ajo çfarë do tjerrë Veizi për ta, duke mos ardhur deri tek profili i një parashikueshmërie nga vetë lexuesi. Eshtë diçka krejt instiktive, e pakuptueshme, kur lexuesi nis të shkëputet nga autori dhe të jetë bashkudhëtar i personazhit apo edhe i fabulës. Është një lojë që i ngjan instinktit të fëmijës, që i zgjat dorën personit të cilit i beson se do të shkojë diku. Këtë kapërcim psikologjik ende Veizi nuk ka mundur t'ia falë lexuesit, duke "nguruar" t'i besojë udhëtimit për të cilin kanë nevojë personazhet. Ky proces nuk e përjashton aspak hapin e rëndësishëm të autorit, i cili tashmë ka sigurinë e tjerrjes së gjithë lëmshit që ndërton vetë. Por krijimi i një personazhi "të mëvetësishëm", që mund të rrojë "jashtë librit" siç ka ndodhur me shtegtimin e shumë personazheve në botë, është një proces fundamental, sidomos kur nuk veçohesh dot për teknikën e rrëfimit.  Padyshim që krijimi i profileve nuk ka qenë aspak i lehtë në historinë e letërsisë, e aq më shumë në atë të letërsisë shqiptare. E megjithatë, mjafton p.sh të marrim At Tanushin e Mitrush Kutelit, i cili duket sikur vjen nga kohërat, e ikën sërish në kohën e tij, e duket sikur autori veçse i ka bërë "foton e çastit". Pikërisht ky modelim, që të duket sikur personazhet kanë jetuar edhe më parë, e do të vazhdojnë edhe më pas, mbetet sfida e autorit. Për aq kohë sa ato do të jenë "nën penën" e autorit, ata mbeten brenda kapakëve, pa arritur të dalin e të udhëtojnë me lexuesin, duke i kthyer "reston" e bashkëudhëtimit që bën lexuesi gjatë leximit.

E deri më tash, duket se Veizi ja ka ndërtuar shtëpinë "banorëve të tillë", sidomos me dy prozat e fundit, nga ku paraqitet si zotërues i gjithë asaj çfarë ndërton. Aty thjesht duhet të hyjnë tashmë e të dalin emra që do të mund të jetojnë "vetëm" ashtu siç ndodh me letërsinë e madhe, ku personazhi vjen e bëhet edhe më i rëndësishëm se autori, pasi përshtatet në kohë. Domethënë, merr veladonin e autorit, dhe e bredh atë në kohë. Nëse do të mund të tentojë këtë profil, padyshim që proza e ardhshme do të mund të mbetet edhe më shumë në hullinë e emrave që duhet t'i kujtojmë se kanë lindur nga një penë, por që mund të rrojnë edhe pa të.

Tranzicioni shqiptar në fatin e “Lorës” - PANORAMA

Leonard Veizi boton romanin e ri: Tranzicioni shqiptar në fatin e “Lorës”

Një ish-¬prostitutë moldave gjendet e masakruar me 13 goditje thike në shtratin e një hoteli pranë Stacionit të Trenit në Tiranë… Shkrimtari Leonard Veizi shfrytëzon një histori si ato që rëndom mbushin kronikat e zeza të lajmeve, për të zbuluar gjithë tranzicionin shqiptar. Jetë të thyera në mes përdhunshëm, dashuri të humbura, kujtime që zgjohen nga një e shkuar e largët dhe që të turbullojnë të tashmen… “Lora”, si emri i femrës së vrarë, e ka titulluar romanin e tij më të ri, hedhur në qarkullim nga shtëpia botuese “Omsca 1”, Leonard Veizi. Por ai nuk sjell vetëm fatin tragjik të një vajze. Ajo është shkëndija që vë në lëvizje motorin rrëfimtar. “Lora” është nga ato romane, që lexohen me një frymë. Lexuesi është kureshtar të ndjekë deri në fund jo thjesht linjën e zbardhjes së një vrasjeje, duke ndjekur gjurmët bashkë me hetuesin e prokuroren e çështjes, por të mësojë deri në fund fatin e gjithë personazheve që hyjnë e dalin në roman, si pasagjerët që nxitojnë në një stacion tranzit. “Lora” bën bashkë fatin e vajzave që përfunduan nëpër semaforët e Italisë, me atë të emigrantit që punon në disa punë, duke numëruar liretat e fundit të qirasë. Aty gjendet edhe biznesmeni që tashmë e ka kuptuar se të gjithë i vijnë rrotull për shkak të portofolit të ngrohtë, punonjësi i administratës shtetërore, menaxheri i artit, një femër e braktisur nga i dashuri… Fundja të gjithë personazhe, me të cilët shkëmbehemi çdo ditë në jetët tona. Ngritja e shumë linjave paralele, zhvendosja e ngjarjeve sa në Tiranë, Torino, Vjenë, nga një vendngjarje krimi, në një avion, në një aeroport, në furgonin e linjës për Sarandë…, në tokë e në qiell, nuk e pështjellon lexuesin. Romani ka dinamikë, stili është i rrjedhshëm, i pasforcuar. Autori nuk ndalet në përshkrime të tepërta. Veizi nuk ndalet gjatë në vizatimet e tipareve të Rron Grabovës, Mark Brovinës, Lora Emersonit, Drin Kelmendit.. , por lexuesi mund ta ravijëzojë fare qartë pamjen e tyre. Ai i drejton me ngut kureshtarët deri në faqen e fundit.. “Lora” vjen për lexuesin, paraprirë nga 9 vepra të mëparshme të autorit, në tregime, novela e romane, si “Treni i fundit i metrosë”, “I dënuar me vdekjen”, “I çmenduri i pavijonit 3″ etj.

“PANORAMA”

http://www.panorama.com.al/libra-te-rinj-leonard-veizi-boton-romanin-e-ri-tranzicioni-shqiptar-ne-fatin-e-lores/

Leonard Veizi vjen me një roman - Fatiola Kurteshi BALLKAN

Fatiola Kurteshi

Si shkrimtar, tani i kompletuar, Leonard Veizi ka nxjerrë në treg pesë botime në prozë dhe vetëm i fundit është roman

Ai është një nga gazetarët më jetëgjatë në median shqiptare të post viteve 90. Ka punuar për 17 vite në median e shkruar dhe atë vizive, duke dhënë kontributin e tij në pasqyrimin real të së vërtetës

Leonard Veizi, i cili mund të përkufizohet me plot gojën si një personazh mediatik, prej disa vitesh ka treguar edhe pjesën tjetër të shpirtit, duke na dhuruar dhe një letërsi mjaft interesante.

Por, duket se pasioni i tij për letërsinë është shumë i hershëm. Ky pasion wshtw konsoliduar kur Leonardi ka qenë në shkollën e mesme. Ashtu si shumë adoleshentë të tjerë edhe ai ka preferuar që dashurisë t'i thuri vargje. Megjithatë në moshën 14-vjeçare ka tentuar seriozisht të shkruajë romanin e tij të parë i cili në fakt ma mbetur si një dorëshkrim, i kyçur në sirtaret e kujtesës së tij, dhe në një dosje e cila hapet vetëm për nostalgji. Ndërsa në vitin 1997 ai ka sjellë për lexuesin librin e tij të parë. Në këtë vëllim është përfshirë dhe ajo që ai vetë e quan si prozën e parë serioze të tij, novelën "Thyerja".

Lidhja me poezinë

Është shumë e vështirë për ta besuar, por krejtësisht e vërtetë. Leonard Veizi, e ka filluar rrugën e letërsisë me poezi, dhe për të shkruar këto preferonte më shumë orën e matematikës apo të lëndëve të tjera ekzakte. "Nuk e ndiqja shumë orën e matematikës, madje më dukej shumë e lodhshme, ndaj që të ndryshoja gjendjen shpirtërore shkruaja poezi", - thotë Loenardi. Ka shkruar mbi 200 poezi të cilat nuk i ka botuar asnjëherë. Për një periudhë të gjatë ai iu përkushtua poezisë, me qëllimin e vetëm për të kaluar në prozë, pasi siç tregon edhe vetw, e ndiente veten më të lirshëm në këtë mënyrë të shkruari. Për të paktën 10 vjet me rradhë ai e ka braktisur poezinë për t ju rikthyer edhe një herë në vitin 2000, kur u njoh me Orionën, bashkëshorten e tij të ardhshme. I ka kushtuar një poezi Orionës. Dhe më pas një tjetër poezi vajzës së tij Gea. Por, më pas poezia sërish nuk ka qenë në vëmendjen e tij. Nga ajo kohë ai është marrë me prozën e tij dhe pavarësisht nga prurjet e reja, ka sistemuar edhe një pjesë të mirë të dorshkrimeve të vjetra.

Romani i parë

Si shkrimtar, tani i kompletuar, Leonard Veizi ka nxerrë në treg pesë botime në prozë dhe vetëm i fundit është roman. Një roman i cili të vë në lëvizje gjithë vatrat e trurit për të kuptuar se çfarë po ndodh me personazhet e tij, çfarë do të ndodhë minutë pas minute dhe çfarë surprize do të na dhurojë ai. Duhet të shkosh me mendim deri në faqen e fundit të librit të Leonard Veizit për të kuptuar se cila është surpriza që dy bashkëshortët u kanë ruajtur miqve të tyre, por jo më shumë miqve, sesa vetvetes. Ndërsa, mendimi i autorit ka të bëjë me një filozofi që diskutohet gjithmonë në kohë të ndryshme, konceptin e jetës dhe të vdekjes, këtë e ka sjellë në sfondin e jetës së dy çifteve të reja, të cilët sapo kanë nisur të ndërtojnë një jetë së bashku. Një jetë gati në inkubator, pa faktorë të dukshëm të jashtëm, pa ngacmues apo letër lakmuesi që vjen prej përballjes shoqërore. Dialogu mes tyre është acarues, është i përshkallëzuar. Ai ka të bëjë me vetw ngritjen e situatës në atë pikë vlimi sa të ngërthejë në një pamjaftueshmëri për të kundërshtuar Robertin, personazhin që mbart idenë e fshehtë të një dhurate, e cila luhet rëndshëm. Linda dhe Eduarti, Roberti dhe Sara luajnë "kukamshefti" me debitin e tyre, duke krijuar situata, të cilat në raste të veçanta për të rrëshqitur ikin nga njëra dhomë në tjetrën. Por gjithsesi, kjo nuk i shpëton ata nga rruga deri në fund. Romani mbahet në këtë shtyllë të brishtë. Autori nuk ndërhyn shumë për të thelluar idenë për jetën, vdekjen, postvdekjen. Ai i lë të rrokullisen vetw personazhet në greminat e bisedës së tyre. Në raste të veçanta, kur kjo bisedë fillon e bëhet interesante me një ide për vdekjen dhe jetën pas saj, ajo kthehet në sekondë në një bisedë për gjëra të rëndomta të jetës. Dy miqtë duke përfillur një mesazh që kapërcen kufirin e jetës, harrojnë se shpërbëjnë miqësinë e tyre.

Jeta familjare
Një lidhje dashurie që lindi në një redaksi televizioni e cila zgjati vetëm pak muaj pa u vënë re nga askush. Më pas u kurorëzua me fejesë dhe dy vjet më pas në martesë. Leonardi dhe Orjona Tresa, aktualisht gazetare në një televizion kombëtar, tanimë kanë dy fëmijë, Gean 5-vjeçare dhe Ebrin, i cili sapo ka mbushur tre muaj. Kjo është edhe foleja ku Leonardi gjen ngrohtësinë familjare dhe mundësinë për të vazhduar pjesën tjetër të krijimtarisë së tij. Madje dhe librin e tij të fundit e ka me një përkushtim të veçantë që ndeshet që në faqen e parë, "Ebrit dhe Geas". Dhe natyrisht në të gjitha kohwrat, kjo mbetet një dhuratë e çmuar.

Ky lajm është publikuar: 19/05/2008

Veizi sjell një triller psikologjik - nga Monda Shima KULT

Monda Shima

“I çmenduri i pavijonit 3”, romani juaj më i fundit është një triller i vërtetë që të ngërthen fjali pas fjalie. Si lindi ky roman, cila ishte zanafilla e tij?

Duke qene se vazhdimisht jam në kërkim të një lënde, shkëndija për të formuluar një ngjarje me problematike lindi si pasojë e përplasjes së vetë mendimeve që fillimisht ishin më tepër se kaotike në mendjen time. Pra nuk kemi të bëjmë me një realitet të cilit iu përshtata në mënyrë letrare. Ngjarja u vendos në pavionet e një spitali psikiatrik, sepse mendova se vetëm kështu mund të shpëtoja nga autocensura ndaj vetes, gjë që do t’i jepte lirinë e duhur dhe personazheve të lëviznin lirshëm brenda “çmendurisë” së tyre. Në një farë mënyre vetëm kështu mund të përligjja gjithçka që do përpunohej në laboratorin tim si një fantazi gjysmë e shfrenuar apo e shfrenuar krejt.

Me gjuhën e personazhit kryesor Mandit, ju thoni se “shkrimtarët kanë fantazi të shfrenuar”.  Sa të vërteta dhe sa fantazi shkrimtari ka “I çmenduri…”?

“I çmenduri” është thuajse tërësisht fantazi, dhe vetëm kur e ndjeva se ndoshta mund t’i kaloja caqet dhe mund të futesha në rrugina nga të cilat vështirë të dilet,  ndërmora një “aksion” personal, u takova me mjek psikiatër të cilët, në fakt nuk është se më hoqën ndonjë presje nga “çmenduria ime” përkundrazi më dhanë disa fakte që ç’është e vërteta e kalonin dhe imagjinatën time prej tokësori. Kështu që mbi bazë të tyre e thellova trillerin tim fiksional. Më pas romani kaloi dhe në dorën e disa miqve të mi gjithashtu letrarë, të cilët më ndihmuan me vërejtje që kishin të bënin me vërejtje në pjesën letrare të veprës.

Shkrimtari kalon disa faza gjatë krijimtarisë së tij. Ju vetë ku do ta klasifikonit romanin “I çmenduri...”?

Mund të them me plot gojën se është vepra më e plotë e shkruar nga unë deri tani, një krijimtari e cila mban shtatë tituj veprash letrare në prozë. Për herë të parë në një krijim timin lëvizin shumë personazhe, të ndryshëm nga njëri-tjetri dhe secili prej tyre sjell problematikën e tij. Në një farë mënyrë është një mozaik. Natyrisht kompozimi nuk ka qenë i lehtë, administrimi i vetë personazheve dhe përvojës që ata sillnin në seancat e psikoterapisë ishte i lodhshëm, por ndoshta këto vështirësi e kanë bërë veprën edhe më të suksesshme

Gjatë leximit të romanit pa kuptuar përfshihesh mendërisht dhe emocionalisht në ngjarje. Fundi pastaj të shokon. Jo një, por tre të tillë. Si erdhi kjo zgjedhje?

Ideja fillestare ka qenë për të dhënë vetëm një zgjidhje. Por duke parë se personazhi im kryesor kishte sindromën e një personalitetit të dyfishtë, mendova të luaja me dy variante të fundit të librit me qëllim që dhe vetë lexuesi të zgjidhte atë që i pëlqente më shumë, apo e ndjente më pranë vetes. Varianti i tretë erdhi pasi romani ishte mbyllur. Janë vetëm pak rreshta por mendoj se ka fuqinë e duhur për të rrëzuar dy variantet e para. Nëse nuk do të ishte kështu, pra nëse nuk do kisha tre versione të mbylljes së librit, ai mund të ishte shumë më i zakonshëm, edhe pse në brendësi mbart një problematikë të madhe. Fundi do ta bëjë lexuesin të mendojë më gjatë për të gjetur rrugëdaljen.

Një nga gjërat më të bukura në roman janë dhe historitë brenda historisë. Ajo që të mbetet në mendje është tregimi “Autopsia” e Princit. Një gjetje e bukur. Ka një histori më vete “Autopsia”?

“Autopsia” fillimisht ka qenë i projektuar si një tregim, i cili në fakt është botuar në një revistë pretigjoze letrare “Mehr Licht”, por që kur i hodha një sy m’u duk se i përshtatej fort romanit tim. Në të kundërt ai do të mbetej në pritje për t’u botuar në ndonjë vëllim me tregime që asnjëherë nuk I dihet se kur do të dalë. Madje edhe ditari i Princit gjithashtu ka qenë projektuar për një tjetër roman, por që duke qenë në të njëjtën logjike veprimi unë i bashkova për të dhënë një titull të vetëm.

Dhe pse falë Zotit nuk kemi pasur fatin të jemi brenda një spitali psikiatrik, historia dhe personazhet janë shumë të vërtetë. Ke pasur mundësi të eksplorosh brenda atyre mureve?

Tentova, por në fakt ishte e vështirë të hyje në një spital psikiatrik pasi duheshin marrë lejet përkatëse. Meqenëse qëllimi im nuk ishte formulimi i një manuali didaktik por i një libri fiksional, u mjaftova me atë çka mjekët më përcollën nga brenda mureve. Kështu mendova se një realitet i suportuar mirë nga një logjikë fiksionale bën më shumë se dyfishin e energjisë, pra krijon sinergji. Them se ia kam dalë ta modifikoj realitetit dhe trillin duke qenë i vëmendshëm ndaj të dyjave.

Në roman nuk bëhet moral, por shpërfaqen shumë shqetësime që ka shoqëria sot. Sa të ka ndihmuar puna e gazetarit për të mbledhur material për romanin?

Them se nuk ka gjë më tmerrshme se sa një letërsi që bën moral. Fatmirësisht socrealizmi e ka mbyllur prej kohësh ciklin e tij. Por është krejt normale që edhe letërsia të përcjelli mesazhe herë të drejtpërdrejta e herë tërthorta apo të padukshme. Unë preferoj këtë të fundit, pasi mendoj se vetëm kështu nuk e “dhunoj” lexuesin tim, për ta drejtuar atë drejt një mesazhi që ndoshta nuk i pëlqen ta marrë ashtu siç e detyroj unë. Padyshim që puna si gazetar më ka ndihmuar të jem më i plotë dhe të grumbulloj materiale të cilat i përdor kur e shoh të nevojshme. Ky material vjen nga ballafaqimi i shumtë që kam pasur me njerëzit, pjesë e rubrikave që kam mbuluar.

Cila është historia e radhës që ‘fle’ në fantazinë tënde?

Janë disa, por realisht ende nuk kam vendosur dorën mbi dosjen që duhet të zgjoj nga përgjumja. Them se më duhet një histori edhe më e fortë se sa “I çmenduri…” Pretendoj që fundi në historinë e radhës duhet të jetë më i skajshëm dhe më tronditës. Lexuesi që ka besim në letërsinë time nuk duhet të zhgënjehet nga një letërsi e përgjumur, apo edhe më keq se kaq, rozë…

Leonard Veizi: “Lexuesi është më i rëndësishëm se çmimet” - Altin Sinani - "Tirana Observer"

Leonard Veizi: “Lexuesi është më i rëndësishëm se çmimet”

I konsideruar si një ndër emrat më përfaqësues të letërsisë shqiptare të pas viteve ‘90, shkrimtari Leonard Veizi kërkon të na befasojë sërish me një roman të ri, për të cilin thotë se tashmë e ka përfunduar. Me një titull që mbetet ende sekret dhe një histori surprizë, romani i ri i Veizit pritet të dalë gjatë muajve të parë të vitit 2015. E vetmja që ai zbulon nga puna e tij e sapopërfunduar është fakti se këtë herë kemi të bëjmë me një roman policor, një gjini krejt e parrahur në letërsinë e post-socrealizmit.

-Zoti Veizi, si ndiheni pas botimit të “Orgjisë…”?

Botimi i një libri gjithmonë shoqërohet me dilemën se si do të pritet nga lexuesi. Asnjëherë nuk mund të jesh i sigurt për suksesin. Romani, “Orgji në famullinë e at Ludovikut”, në njëfarë mënyrë i tejkaloi parashikimet e mia. Jo vetëm fabula por dhe vetë titulli intriguan aq te lexuesi sa mund ta cilësoj me plot të drejtë si një sprovë të suksesshme. Por kjo është njëra ana e medaljes. Pasi je ngopur me kënaqësinë që të sjell suksesi vjen menjëherë zbrazëtia. Të duhet të përgatitesh për “betejën” e ardhshme. Jam i mendimit se nuk ka pushim për shkrimtarin. Unë vetë futem tek ajo kategori që nuk i merr punët me nge. Dhe kështu motivohesh të vazhdosh sprovën. Bashkë me fillimin e sprovës së re ka dhe dy mundësi zgjedhjeje: e para të shkruash atë që ti ke dëshirë pa u ndikuar as nga tregu dhe as nga ndonjë faktor tjetër letrar, ose ta mendosh krijimtarinë si një garë, ku dihet cilët janë kampionët, por njeh gjithashtu dhe standardin që ke vendosur me veprën paraardhëse. Dëshira ime është që të shkruaj për qejfin tim, por njëkohësisht duke garuar. Pas “Orgjisë…” ndihem i karikuar për të nxjerrë nga duart një vepër të re e cila fillimisht do të garojë me mua pastaj dhe me të tjerët. Kjo garë e vazhdueshme, që nuk e di kur e ka fundin, më mban në një tonus të përhershëm duke e bërë gjithçka dhe më emocionuese.

-Ç’do të thotë që një autor shqiptar të botojë një roman dhe të çajë tregun në Shqipëri?

Këtu sërish përballemi me dy probleme: e para, e drejta e kujtdo për të botuar dhe e dyta, seleksionimi. Në një treg të lirë botimesh, të nxjerrësh një produkt për të cilën ke investuar mund dhe kohë, nuk ka ndonjë vështirësi. Në rastin e parë, autori që nuk ka parametrat e nevojshëm i duhet të paguajë shpenzimet për botim dhe zakonisht me botime të tilla merren shtëpi botuese të nivelit të dytë. Kjo ndodh kudo, jo vetëm në Shqipëri. Në rastin e dytë shtëpia botuese, padiskutim e kategorisë së parë, të boton dhe promovon. Të çash tregun ka vështirësi, sidomos në 10-vjeçarin e fundit kur një shkrimtar shqiptar përballet me ajkën e letërsisë botërore në të njëjtin treg, dhe kur lexuesi potencial po kalon në një stad të ri, atë të leximit elektronik, një botë ku libri shqip nuk funksionon.

-Kemi të bëjmë me krijimin e miteve të rreme, pra të një shkrimtar me emër të madh por i palexuar?

Zakonisht kjo ndodh kur shkrimtari më shumë se sa penën e tij ka të fortë lobin që e mbështet dhe atë që tanimë quhet “public relation”. Kjo duket qartë dhe në ndarjen e çmimeve letrare. Zakonisht këto çmime janë të paralajmëruara. Dhe rrallë qëllon që vepra dhe autori i paracaktuar të jenë atë vit më të mirët në tregun e letrave shqip. Zakonisht ndodh e kundërta. Dhe për këtë shkak ka pasur gjithmonë reagime.

-Si e shpjegoni handikapin që ndodh midis botimeve të autorëve shqiptar dhe atyre të huaj në tregun e librit shqip?

Është një handikap që vështirë të ketë zgjidhje, për shkakun e thjeshtë se letërsia e përkthyer është shumë më tepër se ajo që prodhohet në vend. Ndërkohë botuesit gjëmojnë të kenë të përkthyer vepra shumë të mira, me autor që kanë marrë çmime ndërkombëtare, apo veprat e tyre janë të shpallura “bestseller”. Pra cilësisht është gjithashtu letërsi e një niveli të lartë. Dhe kjo e gjitha ndikon që lexuesi potencial që futet në librari t’i drejtohet stendës me letërsi të huaj.

-Pse është e vështirë të pranohesh nga shqiptarët si autor shqiptar?

Gjithmonë kam qenë i prirë të besoj që pasi u dendëm me letërsinë ku mbizotëronte skematizmi i realizmit socialist me heroin pozitiv në krye, pas viteve ‘90 letërsia shqiptare ra në një vakum, ku u prodhuan hibride që lanë shije të keqe të lexuesi. Ajo që ndodhi për 10-12 vjet me radhë është vështirë të rikuperohej për 10-12 vite pasardhëse. Shija e keqe që la letërsia e kësaj periudhë bëri që lexuesi të ishte më pak i vëmendshëm ndaj autorit shqiptar dhe të kërkojë që këtë vakum ta mbushte me autorë të huaj. Për fat gjatë kësaj periudhe erdhën në shqip shumë vepra të munguara të letërsisë klasike si dhe autorë bashkëkohorë e nobelistë. Kjo ishte ajo që vulosi dhe fatin e shkrimtarit shqiptar i cili edhe në këto kohë vazhdon të mbetet në prapavijë.

-Ndërkohë disa shkrimtarë shqiptarë pretendojnë se janë shitur në disa dhjetëra-mijë kopje?

Nuk është në këtë rast dua të bëj gazetarin investigativ, por gjithsesi nga gjithçka kam mundur të marr si informacion mbi këtë çështje, me rezulton se “X” apo “Y” autor, për të cilin është deklaruar se ka të shitura disa mijëra kopje është një spekulim.

-Sa ndikon në tregun botëror të librit të qenit e shqipes gjuhë e vogël?

Na u desh vite që të kuptonim se shqipja është gjuhë e një vendi të vogël, përballë oqeanit të anglishtes, frëngjishtes, spanjishtes apo dhe gjermanishtes dhe rusishtes. Shtëpitë botuese në perëndim i hedhin pak sytë nga gjuhët vogla. Ose këto vende, ku hyn dhe Shqipëria, kanë mekanizmin e “pompimit” të një autori që pretendohet se ka vlera. Për këtë shkak autorë shqiptarë të përkthyer në gjuhët e mëdha janë të paktë.

-Me gjithë këto vështirësi që ndikojnë në jetën shqiptare pse shkruani?

Të shkruarit letërsi tanimë për mua është mënyrë jetese. Kam menduar për letërsinë që në fëmijërinë time dhe nuk mendoj se është koha ta braktis edhe pse nuk janë ditët më të mira të saj.

-Kur mendoni se do të dominojnë shkrimtarët shqiptarë tek lexuesi shqiptar?

Duket sikur koha kur letërsia dominante tanimë ka kaluar. Vitet ‘70-‘80 ishin më të mira për shkrimtarët shqiptarë për tre arsye; e para shteti investonte fort për ta me qëllim forcimin e propagandës, e dyta autorët e përkthyer ishin me pikatore dhe e treta zhvillimi teknologjik nuk kishte stadet e sotme. Megjithatë numri i njerëzve që rreken të shkruajnë është i madh.

-Ku mendoni të arrini ju?

Nuk hyj tek ata megalomanë që mendojnë se do të marrin “Nobelin” në letërsi. Megjithatë edhe unë kam vendosur disa piketa të mia, për të cilat punoj vazhdimisht, ia arrij apo nuk ia arrij këtij qëllimi. Fillimisht dua që letërsia ime të përhapet sa më shumë te lexuesi shqiptar kudo që është ai. Pas kësaj vjen radha e përkthimit.

Veizi vjen me romanin 'Lora', që zgjoi vëmendjen e publikut - Vera Pelaj RTK

Intervistoi: Vera Pelaj

Në krijimtarinë e tij prej nëntë titujsh, ka lënë gjurmë për lexuesin. Është ky Leonard Veizi, i cili në një intervistë për Radio Kosovën, shpalos para publikut krijimtarinë e bujshme të tij.

Radio Kosova: Z. Veizi, romani juaj i fundit “Lora”, pati vëmendje të madhe nga publiku. Kush është Lora?

Leonard Veizi: Shkurt dhe saktë, Lora është personazh që ka goxha peshë në roman. Nuk është personazh real, por fiksional. Personazh që e kam krijuar unë si autor. Nuk ka të bëjë me asnjë realitet të caktuar, por ndërkohë, nëse lexohet tërësisht, kuptohet që është një realitet i caktuar, pavarësisht se nuk është i motivuar në një ngjarje konkrete dhe me një emër konkret.

Radio Kosova: Përmes “Lora”, paraqitet jeta reale që zhvillohet sot në Shqipëri?

Leonard Veizi: Lora vet nuk është shqiptare, por gjithçka ndodh në një terren shqiptar. Lora, është me kombësi të huaj, por gjen vdekjen në Shqipëri dhe që këtu, nis zanafilla. E para përse u vra, sepse u vra në Shqipëri, e dyta, ka një mekanizëm, të cilin unë jam munduar ta zbërthej. Mekanizmin e shqiptarit të pas viteve ’90-të, në emigracion. Një njeri i ri shqiptar, i cili doli nga frerët e frejgjive të dikurshëm, që pastaj u përball me një jetë tjetër, të cilën nuk e kishte njohur. U përball me një jetë shumë herë më dinamike, dhe kur e kuptoi ai, që këtë jetë mund ta përballonte edhe në forma të tjera, çuditërisht, ky njeri shqiptar, dikur i moralshëm, i kornizuar brenda kornizave të moralit, doli që ishte dhe i pamoralshëm.

Radio Kosova: I pamoralshëm në lidhje me Lorën, apo në përgjithësi me jetën sociale?

Leonard Veizi: “Lora” ishte një prostitutë e trafikuar nga rrugët e Italisë, me kombësi të huaj. Është një zgjidhje e imja. Ndërkohë, një shqiptar, i cili mendon se ka rënë në dashuri me këtë vajzë, në fakt ndodh që ai e trafikon shumë më keq se sa ata që e kishin trafikuar. Megjithëse, gjithmonë ka menduar që këtë vajzë, që ai e dashuronte, e ndihmoi ta hiqte nga rruga dhe ai trotuar ku ajo shërbente për pjesë tjetër. Pra, del që njeriu mund të ç’formësohet aq shumë, sa që për hir të parave, të humbas kontrollin ndaj gjithçkaje, edhe ndaj vetvetes edhe ndaj partnerit me të cilin mendon që e ka dashurinë e jetës dhe nuk shikon më. Thotë: “Paraja mbi gjithçka”!

Radio Kosova: Shkrimtari, pothuajse gjithmonë frymëzohet nga jeta e përditshme. A është dhe kjo temë plagë e shoqërisë sot, apo e keni përdorur atë që në letërsi quhet deus ex machina?

Leonard Veizi: Kjo është plagë e shoqërisë që vazhdon. Nuk është me ritmet që ishte përpara, por është gjithsesi. Duke qenë që prej rreth 25 vjetësh jam gazetar, kam dhe informacionin e duhur për ta kapur këtë lloj plage. Jo për ta kuruar, por thjeshtë për ta trajtuar.

Radio Kosova: Sa ju ka ndihmuar profesioni i gazetarit për të krijuar letërsi?

Leonard Veizi: Një gazetar ka më shumë informacion se sa një lexues gazete. Mund të jesh lexues shumë i vëmendshëm gazetash, por nuk mund ta kesh informacionin që është gjithmonë pas kuintave. Jo gjithmonë, informacionin që e merr gazetari edhe e shkruan, sepse ka dhe gjëra që nuk shkruhen. Këto gjëra i përpunoj në mënyrë artistike dhe normalisht dalin në një platformë romani dhe krijimtaria artistike nuk ka të bëj më me një raportim lajmi. Por, pa diskutim që një shkrimtar fiksional nuk mund të jetë i mbyllur në kullë, të shikojë jetën nga dritarja e të ulet e të shkruaj roman. Është shumë herë më mirë kur e prek realitetin me dorë. Pra, ke kontakte. Unë kam pasur mundësi të kem pak kontakte qoftë më një prostitutë, qoftë me një tutor prostitutash, etj. Pra, ishin gjëra që i kisha grumbulluar në vetvete dhe i përpunova, duke futur edhe politikën dhe jetën sociale të Shqipërisë. Gjëra që i kemi të përditshme dhe i njohim mirë.

Radio Kosova: Si është pritur nga kritika “Lora”?

Leonard Veizi: Janë disa kritika shumë të mira të bëra në qarqet e Tiranës. Një zë shumë i mirë si Mexhid Prençi, kritik i vjetër e me shumë përvojë, ka bërë një shkrim shumë të mirë kritik. Gjithashtu dhe Agim Baço. Janë disa shkrimtarë që kanë folur qoftë edhe me tone më të buta ose me shkrime më të shkurtra. “Lora”, e ka pasur vëmendjen e duhur mediatike. Ndoshta për shkakun e vetëm, them unë, se në krijimtarinë time letrare numërohen nëntë tituj, në fakt tetët prej tyre nuk kanë një vend konkret. Janë romane dhe tregime të vendosura në hapësirë në mënyrë pak a shumë universale, ngjarje që mund të ndodhin rëndom në gjithë botën. Ndërsa “Lora”, është një dramë tipike shqiptare e vendosur në Shqipëri, e vendosur në Tiranë, në Itali, në Gjermani, në Amerikë, me emra e vende konkrete, gjë që e bën me fleksibël. Vetë tema është e tillë që e bën kurreshtar lexuesin.

Radio Kosova: Kush është “I çmenduri i pavionit 3”?

Leonard Veizi: Në roman nuk përcaktohet se kush është, sepse janë shumë të tillë dhe secili mund të jetë njëri prej tyre. Është një spital ku ndodh gjithçka, ku vet fantazia e shkrimtarit mund të ç’thuret për shkak të asaj që ke të bësh me një pavion me të çmendur. Të çmendurit gjithmonë kanë një regjistër të çuditshëm të prodhimit të gjërave. Mund ta shfrenosh lirinë e të shkruarit, ta shfrenosh dorën, mund të shkruash gjithçka dhe përsëri je në rregull, sepse të çmendurit mund të bëjnë gjithçka.

Radio Kosova: Po At Ludoviku, është një mëkatar i zakonshëm, apo shërbyes i devotshëm i Zotit ?

Leonard Veizi: At Ludoviku, është pika ime e dobët. Është personazhi që unë e kam ngritur po ashtu nga asgjëja. Ai është një prift katolik, i cili mbart me vete të gjitha mëkatet dhe molepsjet e një qyteti të vogël, me të cilin unë mendoj që ta them se gjithë kjo molepsje, shkon dhe shfryhet tek një prift, i cili ka për detyrë t’i dëgjojë mëkatarët për mëkatet e tyre. Problemi është se mëkatet janë aq shumë dhe aq të mëdha, saqë në një periudhë 20, 30 ose 40 vjeçare, sa është ky prift në shërbim të famullisë së tij, është i detyruar t’i mbaj gjithmonë me vete, e të mos ia tregoj askujt sepse është prift. Ai, ka informacionin më të madh dhe më të detajuar, të cilin duhet ta mbaj për vete, sepse ky është ligji i rrëfimit. Sa reziston ky prift, që është gjithashtu njeri?! Pra, unë shkoj me mendimin që prifti është njeri, është me këmbë në tokë. Nuk është Zoti, ai që ka vendosur gishtin dhe ka thënë ti bëhu prift dhe do të më shërbesh mua. Ky personazh është i ardhur nga kudo, bën një shkollë teologjike dhe emërohet prift në një famulli. Është njëri dhe ai, mëkatar si gjithë të tjerët, sepse njeriu lind i tillë. Pra, sa është i zoti ky prift të mbajë mbi vete mëkatet e një qyteti, qoftë edhe të vogël. Do të shfryej edhe prifti një ditë, do të shembet, sepse njeri është dhe prifti.

Radio Kosova: Keni pas kritika nga Kisha për këtë roman?

Leonard Veizi: Jo, nuk kam pasur. Në Shqipëri, po dhe në botë, ndodh që po të këtë reagime ndaj librit, do të ketë shumë shitje. Me sa duket ma kanë ruajtur këtë fakt. Kanë thënë më mirë ta lëmë në heshtje.

Radio Kosova: Me “Lora”, “I çmenduri i pavionit 3” dhe “Orgji në famullinë e At Ludovikut”, njiheni në Kosovë. Cilin nga këta tre libra, e konsideroni si më të arriturin tuaj?

Leonard Veizi: Në krijimtarinë time prej nëntë titujsh, këto tria që njihen edhe në Kosovë, janë dhe pikat më dominuese të letërsisë sime. Unë vet do të vlerësoja “Orgji në famullinë e At Ludovikut”, përpara “Lora”. “Lora”, ka marrë shumë vëmendje mediatike dhe është shkruar mirë në fakt, por At Ludovikun e kam më shpirtëror, e kam më afër vetes.

Radio Kosova: Për shkak të temës më të ndjeshme apo pse?

Leonard Veizi: Fillimisht, nuk jam nisur me idenë e ndonjë çështjeje fetare. Në mendjen time nuk jam as praktikant i fesë. Kam lindur në vitin 1968 dhe një vit përpara, shoku Enver e ndaloi fenë me ligj. Pra, në njëfarë mënyre jemi rritur pa fe deri në vitet ’90-të. Kam menduar gjithmonë që jam më afër Kishës Katolike të Vatikanit, prandaj, duke ndjerë se jam si në shtëpinë time, mora për shembull një prift katolik, i cili mban mbi vete dhe mëkatet e të tjerëve.

Radio Kosova: Ka autorë që thonë se është në rrezik libri fizik e në përparësi libri virtual. Ndërkohë, pikërisht ata, botojnë libra fizik. Çka mendoni ju?

Leonard Veizi: Është një problem i madh. Unë vet kam kontaktuar me botues në Amerikë, që librat e mi të jenë në “Amazona”. “Amazona” nuk e suporton gjuhën shqipe, por kam disa libra që janë në platforma të tjera dixhitale. Ky është një libër që shkon në mënyrë shumë të shpejt në Amerikë, në Australi, ku ka shqiptarë që duan të shkarkojnë tablete librash dhe është avantazh shumë i madh. Unë kam provuar të lexojë gjëra artistike në kompjuter dhe në tablet, por e kam shumë të vështirë. E dua librin fizik. Ndoshta është brezi i ri, ai që është më i përgatitur për ta lexuar librin elektronik. Unë dua ende shijen e letrës, erën e librit, të shtypshkronjës, të ngjyrës...besoj që libri elektronik do ta mund librin fizik në të ardhmen, ashtu siç ndodh që çdo gjë e përparuar, e mund të vjetrën. Detyrimisht njerëzit kur hipën në makinë, e lanë kalin dhe gomarin. Mbase 50 vjet më vonë, nuk do të ekzistojë më libri fizik. A është fatkeqësi?! Për momentin nuk di ta them, sepse është një luftë shumë e ashpër. Para disa vjetësh isha në një debat të tillë dhe nuk e pranoja. Por, kur një shkrimtar që ishte 30 vjet më i madh se unë, deklaroi që jam i gatshëm që bibliotekën time ta kem në USB dhe e nxori një para publikut, mbeta keq sepse vazhdoja ta mbroja librin fizik. Libri elektronik po merr përparësi të çuditshme, por ka edhe avantazhin që p.sh botojmë një mijë kopje në Tiranë, e sjellim në Prishtinë ose në Shkup dhe nuk e çojmë më tutje. Libri virtual shkon në Amerikë, shkarkohet në pak sekonda, t’i jep edhe paratë ai që e merr përmes xhirollogarisë në bankë e janë të zgjidhura shumë gjëra. Pra, është praktikë e jashtëzakonshme.

Radio Kosova: Çka pas “Lora”?

Leonard Veizi: Për momentin kam një çlodhje, sepse të tri romanet kanë ardhur shpejt njëri pas tjetrit. Nuk më mungon energjia për të shkruar, por kësaj radhe them se do të mendohem përpara se të nxjerr një libër të ri. Përse do të mendohem? Për arsye se të tre librat, njëri pas tjetrit, patën nga një shkallë rritjeje deri te “Lora”. Duhet që librin tjetër ta nxjerr një shkallë më sipër këtyre. Duhet të mendohem mirë në mënyrë që mos ta zhgënjej lexuesin. Në momentin që e zhgënjen lexuesin, ai të braktis në mënyrë të ashpër. Nuk e nxjerr dot më librin pasardhës. I gjithë problemi është këtu. Kështu që, duhet të mendohem mirë.

Të kërkosh njerëzoren në çmendurinë e orgjive - nga Raimonda Moisiu

Esse-analizë rreth romanit “Orgji në famullinë e at Ludovikut”, të shkrimtarit Leonard Veizi

Raimonda Moisiu

“Orgji në famullinë e at Ludovikut” titullohet romani më i fundit i shkrimtarit e publicistit Leonard Veizi, dalë nga shtëpia botuese OMSCA-1, Tiranë. Është një libër i ri, bashkëkohor dhe modern, i mirëkonceptuar, frymëzues e letrar, krejtësisht intelektual, që përfshin shumë mistere të thella, metafora e ide të fshehura, të shprehura mes thrillerit e ndjeshmërisë psikologjike të realitetit e surrealitetit në jetën e përditshme. Autori Veizi me finesë dhe magjepsje intensive depërton në thellësi të Famullisë së qytetit dhe historisë së saj, hedh vështrimin te ndodhitë e të shkuarës, mite e legjenda, që vazhdojnë ende të trazojnë të tashmen. Rrëfenjat për Famullinë dhe raportet e krijuara mes personazheve, konfliktet dhe tensionet e tyre brenda e jashtë saj dhe që lidhen me to, e autorizojnë autorin të kërkojë risitë dhe hapësira të reja në kufijtë e së zakonshmes e të pazakonshmes, me të cilat autori Veizi ka krijuar boshtin themelor simbolik letrar-artistik të romanit. Kjo është mëse karakteristike, e thjeshtë dhe strukturë narrative e detajuar, me një stil për t’u admiruar në nivel artistik, psikik dhe filozofik, në kufijtë e hyjnores e njerëzores. Autori ndan personazhet e rrëfenjës dhe imazhet në dy botë kontradiktore; ajo e dritës dhe errësirës, engjëjt e djajtë. Pothuajse çdo detaj në roman pasqyron historinë, një botë apo tjetër të përshkruara me kalvarin e vuajtjeve dhe sakrificave, dëshmi mes vdekjes e jetës, mes dobësisë e forcës, mes dhimbjes e ndjeshmërisë, dashurisë e tragjikes, ide të shkëlqyera këto, që simbolizojnë dualitetin rrëfyes të mëkateve, orgjive dhe krimeve, së bashku me botën e engjëjve, histori magjepsëse konspiracioni, bindëse, inteligjente dhe prekëse në dukje më të mëdha dhe më të fuqishme, që kërkojnë njerëzoren në çmendurinë e tyre dhe japin një goditje jashtëzakonisht të fuqishme emocionale në zemrën e lexuesit. Rrëfimin e mëkateve dhe orgjive nën optikën e dritës së qiririt që ndriçon dhomëzën e at Ludovikut, nga errësira e jashtme, por që afron distancat e tyre dhe i bën mëkatarët, njerëzit e thjeshtë, të çlirojnë shpirtin prej tyre dhe të besojnë se e nesërmja do të jetë më ndryshe. Në jetë ka vështirësi, lumturi, diskriminim, lindje e vdekje. Përvojat e saj janë të zeza e të bardha, ngushëlluese e të tmerrshme, të egra e të mëshirshme, kurajoze e të frikësuara, me të metat dhe defektet e psikologjikes, njerëzores. Adhurojnë e urrejnë nga naiviteti dhe pafajësia e ekzaltimit moral të shoqërisë. Këto janë të gjitha gjërat që ne fatkeqësisht nuk mund t’i shmangim, sepse janë thjesht pjesë të jetës. Rrëfimi na tregon situata realiste, që përfshijnë ndodhi të ndryshme të jetës dhe dualitetin e imazhit modern dhe degradimin e vlerave morale. Personazhe, që mund ta kalojnë tërë jetën pa e kuptuar se çfarë ata kërkojnë në jetë. Ata janë vetë-tolerues e të vetë-mashtruar nga të dyja anët e natyrës me shpresat dhe fatet njerëzore individuale. Policët dhe kriminelët, të pasurit e të varfrit, të fuqishëm e të pafuqishëm, të gjitha, të përcaktuara në një mënyrë apo tjetër nga roli i tyre në shoqëri dhe krizave të ndryshme, që ndeshen brenda e jashtë komunitetit ku jetojnë. Me ashpërsinë e butësinë e të vërtetës, e grotesken e kohës së pakohë, që të gjithë janë viktima dhe që të gjithë janë fajtorë për këtë realitet të hirtë. Ndonjëherë, po ata ngrihen mbi të, edhe pse asnjëherë nuk është kaq e thjeshtë. Impulset e tyre negative mund të jenë të pavetëdijshme, ndërsa impulset e tyre pozitive mund të jenë të rrezikshme, dhe kush e di se çfarë tjetër mund të jenë duke menduar, personazhe të zakonshëm e të thjeshtë, jetët e të cilëve bëhen të ngatërruara, në një mënyrë apo tjetër me botën e tyre grishëse, që autori Veizi është ndalur, për të na i rrëfyer me mjeshtëri artistike e intuitë filozofike, mes modernes e postmodernes, në kohë e hapësirë. Romani “Orgji në famullinë e at Ludovikut” presupozon që shumica e njerëzve, mendojnë e paragjykojnë stereotipet, për të kuptuar strukturën sociale të shoqërisë, kush janë personazhet dhe se si ata veprojnë, prej nga ku rrjedhin edhe pasojat e ndjenjave të tyre të lënduara apo të paragjykuara. Sipas mendimit tim, komponenti më i fuqishëm i këtij romani është forca narrative dhe mënyra në të cilën autori Veizi jep dualitetin simbolik të ndërthurjes së personalitetit dhe mentalitetit, injorancës e inteligjencës së personazheve dhe manifestime të të njëjtit personalitet. Mes 47 fragmenteve që përfshihen në këtë libër, famullia dhe at Ludoviku janë përfaqësues të hyjnores e njerëzores, janë protagonistët që falin qetësi e ngushëllim shpirtëror pa dallim moshe dhe shtresave të ndryshme sociale. Temat dhe idetë e lakmisë, laicitetit, kapitalizmi, urrejtja dhe hakmarrja, dashuria dhe dhimbja janë sigurisht të pranishme në këtë roman. Ato theksojnë paaftësinë e arsyes për të luftuar pushtetin e mërzisë, vështirësive, fatkeqësisë dhe dëshpërimit, ngjarjet me plot të papritura dhe personazhet që i shkaktojnë ato, por që nënkuptojnë eksplorimin e gjerë, që në titullin e veprës së Veizit. Janë në antitezë me madhështinë e orgjive e dashurisë së vërtetë, të moralit shpirtëror e vlerave njerëzore. Ngjarjet zhvillohen në një qytet të vogël të largët dhe romani fillon me një skenë krimi: “Famullia, i vetmi objekt kulti në qytet, ishte shkrumbuar nga flakët e një zjarri masiv. Aty-këtu kishte vatra që ende nuk ishin shuar. Policia kishte arritur ta rrethonte vendin me shirita të verdhë, ndërsa dy ekspertë me kostume të zeza u silleshin rrotull mureve të nxira nga tymi, për të mbledhur ato pak fakte, që kishin mundur të shpëtonin…”(fr.nga f.7.) Autori Veizi, që në hyrje me mjeshtëri artistike e filozofike demonstron fuqinë e dy botëve të kundërta – të dritës ende të pashuar të vatrave të zjarrit dhe ato gradualisht fitojnë rezonanca të tjera simbolike ndaj (errësirës) – kostumeve të zeza dhe mureve të nxira nga tymi, të cilat gjithashtu paraqesin jetën e vdekjen dhe nënkuptojnë shpresat e kota të një jete, sugjerojnë homologët e jashtëzakonshëm – qiellin dhe ferrin e tyre: “Duket sikur është bërë luftë”-iu drejtua ai (Edi) policit Eno, fjalë që tingëlluan më shumë se një psherëtimë”(fr.f.9) – në kontrast me vizionin e tmerrshëm të tragjedisë: “Aksident tragjik, të cilin ia kishin përcjellë me gjysma fjalish, ishte më tepër se aq, ndoshta,…nuk ishte aksident…”(fr.f.6), -mbledhjes së fakteve dhe sublimen e asgjëje të përjetshme, që e bindin autorin për një shpjegim më racional. Këto nuk do të mjaftojnë për të shtjelluar ngjarjen, por autori Veizi mjeshtërisht do të përshtatë faktet e jashtme në vazhdim dhe përforcon natyrën në thelb simbolik të rrëfenjës, do të pajisë ngjarjen me rëndësi të mbinatyrshme. Situata narrative e romanit karakterizon në mënyrë të përsëritur dhe të qartë, kontrastin mes hyjnores e njerëzores, qiellor e engjëllor me terma demonike të pranueshme dhe në mënyrë rigoroze. Duke lexuar romanin, rezultati është një magjepsje intensive për të njohur personazhet, cilët janë dhe cila është jeta e tyre, nuk kemi idenë se si do të sillen ata, për shkak se kjo varet nga ngjarjet që do të precipitojnë në vepër. Shumica e ngjarjeve nxjerrin ritualet, autori njeh formën e përmbajtjen e tyre dhe hedh sytë nga variacionet, nga vullneti i lirë i personazheve dhe çdo gjë mund të ndodhë. Autori Veizi është përpjekur ta paraqesë rrëfimin e tij në disa etapa dhe në të njëjtën kohë ai operon në disa linja, duke krijuar kështu lidhjen e fortë mes personazheve kryesorë dhe anësorë. Në këtë esse-në time do të mundohem të paraqes këndvështrimin tim rreth personazheve kryesorë dhe nëpërmjet tyre mesazhin themelor që ka dashur të përcjellë autori Veizi.

-Dyzim personazhesh për zbardhje karakteresh….

Shkrimtari Leonard Veizi përfshin disa breza personazhesh duke na dhënë qasjet dualiste imagjinare dhe reale. Kemi personazhe që kanë rolin kyç dhe kemi personazhe që kanë role mënjanës, me përshkrimin e gjallë të bukurisë dhe brutalitetit, ironisë e sarkazmës, harmonisë dhe horrorit, tjetërsimit e zhgënjimit, frikës e paqartësisë, dashurisë dhe dhimbjes, mëkateve dhe orgjive, pesimizmit e fajit, dëshpërimit e paranojës, krimit e ndëshkimit – qasje të kundërta këto, por që sintetizojnë efektin dhe ekspresivitetin e fuqishëm të reagimeve emocionale në jetën individuale dhe karakterin e gjithsecilit. Personazhe të pavarura, por që autori Veizi mjeshtër i përdorimit të elementit artistik, narrativ dhe elementit filozofik, u jep idenë e plotësimit me njëri-tjetrin, duke e bërë kauzë të përbashkët dyzimin e personazheve, dyzimin e momenteve fillestare, me momentet që pasojnë në rrëfim, dyzimin e masakrës së masonëve të mbetur legjendë, me masakrën e tragjedisë aktuale në Famullinë e qytetit, pleksje moderne kjo e të kaluarës me të tashmen – me qëllimin e vetëm diskret të autorit – për zbardhjen e karaktereve të tyre.

Personazhet, Edi, Inspektori i policisë dhe Oficeri i krimeve të fshehta janë karaktere komplekse dhe për arsye jo tërësisht të qarta, njërin e emërton me emrin EDI, ndërsa tjetri nuk ka emër, gjetje artistike e filozofike kjo e autorit, që simbolizon jo vetëm rivalitetin mes dy kolegëve, absurditetin e pikës eksiztenciale e njerëzore, por edhe jobesueshmërinë ndaj njëri-tjetrit. “Inspektor Edi po e shihte me dyshim. Megjithatë e mori revistën në duar. -E ke fare të thjeshtë, – foli – mënjanës. – Nëse nuk ke fakte, propozo të arkivohet çështja. Kjo ishte fare e papritur për inspektor Edin. Ai mund të priste çdo sugjerim nga oficeri i shërbimit të fshehtë, por jo propozimin për mbylljen e dosjes. Ky do të ishte dështim i plotë. Dhe ai (Edi) nuk e kishte njohur dështimin deri atëherë. -Je në vete?! – u hodh përpjetë si ta kishin pickuar. – Janë shtatë viktima, kam trysni të llahtarshme për ta zgjidhur çështjen, dhe ti më thua ta arkivoj!” Për të dy, si për inspektorin Edi dhe për oficerin e krimeve të fshehta, është një prani e padëshirueshme, por secili prej tyre kanë shumë nevojë për njëri-tjetrin, për të kuptuar se çfarë shkon mirë apo keq, si palë përgjegjëse për të investiguar më shumë rreth zbulimit të shkaqeve të asaj tragjedie me shumë mistere, – ishte aksidentale apo krim dhe ndëshkim?! Inspektori Edi përpiqet për të parë më thellë në njerëzoren e dosjes e të krimit. Krenaria në aftësitë e tij zbuluese e çon atë të urrejë hipokrizinë e nënvetëdijes të oficerit të shërbimit të fshehtë dhe paaftësisë të atmosferës kolektive (personazhe anësorë si Nora policja dhe kapiteni) që janë përfshirë në mbledhjen e fakteve dhe zgjidhjen e shkaqeve të vërteta të krimit, të cilët inspektor Edi, (polici Eno) nuk mundin t’i ndalojnë në gjetjen e shkaqeve, aq më tepër kur oficeri i shërbimit të fshehtë e shikon dosjen si asgjë me vlerë! Ndjenjë kjo e besimit tmerrësisht të vetmuar. Para së gjithash, gjurmët e krimit i kanë çuar të dy ata në Famullinë e At Ludovikut, krim e ndëshkim bazuar në marrëveshje misterioze e të fuqishme njerëzore, dhe si detektivë bëjnë më të mirën, për të qëndruar në anën e djathtë të ligjit, që nuk e ndryshon dot faktin, se ata duhet të merren me njëri -tjetrin dhe me taktikat e tyre hetimore, për të arritur objektivin bazë – zgjidhjen e misterit. Në fund të fundit, të dy janë detektivë dhe kjo është ajo që bëjnë detektivët. Dy personazhe të mirëvendosur e të parashikueshëm në lëvizjet dhe veprimet e tyre, pavarësisht nga preferencat e partnerëve përkatës, por që autori Veizi ka ditur të krijojë partneritetin e shëndoshë dhe emocional të inspektorit Edit dhe Oficerit të krimeve dhe të zbardhë mjeshtërisht karakteret e personalitetin e tyre.

Eva është një personazh i rëndësishëm në roman. Relativisht e re në moshë dhe tërheqëse, e divorcuar nga një martesë e pakënaqur, dhe pas divorcit, Eva e sjellshme në dukje dhe e komunikueshme në heshtje, jetonte ferrin në një skllavëri shumëfishe me vështrimet e përvjedhura mashkullore dhe marrëdhënieve seksuale disa vjeçare me “hije” dhe anonimë në jetën e saj, perspektiva të pashpresa këto, të cilat jo vetëm kurrë nuk u morën vesh, por edhe për ironi të fatit, Eva do të lindte një fëmijë të jashtëligjshëm, djalin e “vëllanë” e saj – Vikin, i cili fillimisht e dinte që e kishte “motër”. Vonë në shtratin e agonisë, ajo i tregoi sekretin e atij misteri. Një nga komponentët më të fuqishëm të këtij romani, është dualiteti simbolik i këtyre dy personazheve të ndërthurura mjeshtërisht në kohë e hapësirë. Eva vdiq me ndjenjën e dilemës se kush ishte ati i vërtetë i fëmijës së saj, por edhe me ndjenjën se At Ludoviku ishte babai i Vikit, si rezultat i një orgjie në agoninë e dyzuar njerëzore dhe epshndjellëse, që flakëronin nga sytë e saj e të at Ludovikut, në dhomëzën e rrëfimit nën dritën e qirinjve. “Ajo i ishte afruar më shumë nga sa duhej. Gjithçka e saj ishte fare pranë. Mjaftonte që të zgjaste pak dorën dhe… – Më kurorëzo atëherë, – i kishte thënë ajo dhe frymën e saj të ngrohtë e kishte ndier në fytyrë. – Pse të mos vij në shtrat me ty më parë? Eva po e shihte me ca sy joshës. Gjoksi i ngrihej dhe ulej thekshëm nga frymëmarrja. Kurse at Ludoviku ishte turbulluar i tëri.(fr.f.225).” Në atë çast ai nuk ishte më prift, por një mashkull që po tërbohej pas erës së femrës. Ajo po i afrohej atë çast, ishte një mrekulli e pakrahasueshme. Frat Ludoviku nuk e kishte kuptuar se si ishte gjendur midis shalëve të saj. Nuk e kishte kuptuar, se çfarë kishte ngjarë mes tyre në ato çaste të ethshme, nuk e kishte kuptuar, se kush e shtynte të bënte atë veprim krejt të papërgjegjshëm, veçse kishte ndier orgazmën të rrëshqiste ethshëm dhe ai në vend që të ç’tensionohej, ishte tensionuar më tepër.”(f.226)

Padyshim ky monolog provon vlerën e tij në kontekstin seksual, ankthit pëshpëritës dhe mëkatit mbi shpinë të mashkullit, që dominohet nga besimi te perëndia; “-Oh Zot, kjo ishte…..Pse Eva-t janë mëkataret e pandreqshme të kësaj bote?!(f.226),- por edhe nga zgjedhjet dhe vendimet morale të dashurisë njerëzore. Shumica e qenieve njerëzore duket se kanë aftësinë për të gjetur gëzim e kënaqësi jo vetëm nga gjërat e thjeshta, por edhe nga zgjedhjet dhe forca shpirtërore e tyre. Qasje të ndryshme këto, për jetën dhe zgjedhjet që bën gjatë saj, në bazë të pikëpamjeve të tyre morale dhe etike.

Ka një ndryshim thelbësor, se si këta dy personazhe, e shohin botën dhe njerëzit që i rrethojnë. Bota për ta është e ashpër, zbrazëti dhe krizë vlerash, e pamëshirshme.

Autori Veizi mjeshtërisht hyn në thellësi të marrëdhënieve të tensionuara në heshtje të Evës, Vikit dhe at Ludovikut me ambientin familjar dhe njerëzit përreth. Autori menaxhon mrekullisht forcën rrëfyese dhe krijon lidhjen e fortë mes këtyre personazheve. Viki beson thellësisht në fuqinë e misterit se kush është babai i tij, mënyra se si autori e prezanton atë, ato që Viki thotë, premton e bën. Ai nuk e sheh veten, ashtu sikundër të tjerët e shohin atë. Atij i duket sikur ata nuk e shohin drejt, qoftë edhe në situata delikate të jetës së tij, por edhe në ato të gabuarat. Përfundimisht, ai është verbuar nga misteri dhe mënyra si të bëjë para për të jetuar. Ai zgjedh fitimin personal mbi vlerat personale dhe të afërmeve të tij. Nuk është e rastit që Viki ka mentalitetin sundues të korruptimit shpirtëror dhe përfitimit material, nëpërmjet grabitjes, drogës, skllavërisë seksuale, precedentëve penalë e plot vese të tjera, për realitetet e jetës së përditshme. Shpesh, në pamje të parë, ato i duken deklarative, mes hipokrizisë e trysnisë së jetës e mbijetesës, metaforë kjo se krimet e shkeljet janë për njerëzit. Nga ana tjetër, ai kërkon atin e tij, dashurinë e nënës së tij, për të korrigjuar gabimet që “këta prindër të hershëm” kanë shkaktuar ndaj tij. Kështu që dashuria e tij për ta, përmban në vetvete një kontradiktë; përpjekja për t’u kthyer në të kaluarën dhe në përpjekje për ta ndrequr të kaluarën. Jeta e tij tashmë është shkatërruar dhe ai tashmë është aty në Famulli, dëshmitar i asaj orgjie, ngjizjes së deklaruar tashmë triumfalisht.

“Njëzet vjet më parë mamaja ime më ngjizi këtu, në këtë shtëpi të zotit. Dhe me kë do të thoni ju? Jeni kureshtarë ta dini….? Me priftin e kësaj famullie? -Domethënë na qenke djalë prifti!-kishte thënë njëra nga vajzat… -Po, – kishte thënë Viki, – jam djali i priftit dhe për njëzet vjet me radhë nuk e kam ditur. Nëna ma mbante të fshehtë. Jo më larg se dje e mori vesh edhe ai vetë; sot e morët vesh ju, por nesër do ta marrë vesh i gjithë qyteti.”(f.238). Viki beson thellësisht në fuqinë e fjalëve të tij, se at Ludoviku është edhe prift edhe baba. Arroganca e tij në të folur me humor indikativ nënkupton jo vetëm rrugën e mundimshme të tij, por pothuajse “nxjerr në dritë” dëshirat e tij mbi të tjerët. Deklaratat e Vikit janë ironike, dëshmi monumentale të arrogancës së jetës dhe Viki përfundimisht pajtohet me tezën e tij radikale, se nuk ka kthim mbrapa, por ajo mbart në vetvete të pavdekshmen e njerëzoren. Sepse, me kalimin e kohës, ai ndjente më pak keqardhje, për atë që kishte bërë dhe atë çfarë po bënte aty në famulli, si hakmarrje kjo ndaj së kaluarës. Tek emri i at Ludovikut merr kuptim edhe titulli i romanit. Ai jeton në atë mënyrë që tregon respekt dhe dinjitet për të gjitha shtresat e shoqërisë dhe banorët e qytezës. Ai di shumë gjëra e sekrete për shumicën e tyre dhe muret e dhomëzës së rrëfimit mbartin mëkatet e gjithsecilit dhe të at Ludovikut.

“Veçse ishte i lodhur. Mbante mbi vete gjithçka të atij qyteti. Brengën e tij. Ai dukej vërtet i qetë dhe u buzëqeshte qytetarëve, kur rastiste të dilte ndonjë shëtitje të shkurtër nëpër qytet. Ishin po ata që kishin rrëfyer te ai mëkatet e tyre. Të pabesueshmet… ‘Mjaft më! Njerëz të pacipë! Ky vend qelbet erë. Ju të gjithë jeni kurvat e qytetit’. Por nuk mund ta bënte këtë. Ndaj, veç buzëqeshte dhe lutej nën zë”.(f.198-199).

At Ludoviku i ndjek në luftën e jetës dhe lutet për të mbijetuar. I mëshiron, i fal dhe i qetëson në mënyra të ndryshme, pa i treguar askujt. Titulli i plotë “Orgji në Famullinë e at Ludovikut” në kuptimin fjalë për fjalë, nënkupton mëkatin njerëzor të orgjive, që do të thotë, se do të ketë dashuri dhe dhimbje. Kuptimi i dytë është se këto ndodhin në shtëpinë e Zotit mes hyjnores e njerëzores dhe kuptimi i tretë më i rëndësishëm është analogjia e legjendës që flitet e tregohet -orgjia madhështore e masonëve, ku burra të fortë e hamshorë pinin, deheshin e shkonin me gra të bukura, me absurditetin e orgjisë të Vikit, shokëve dhe mikeshave të tyre, nën hundën dhe vëzhgimin e at Ludovikut. Ndërgjegjja e at Ludovikut nis me dilemën filozofike, për shkak të statusit të tij religjioz dhe social-politik, ekonomik, të dramave njerëzore e të realitetit të jetës, në të cilën ai duhet të pyesë besimin dhe moralin e tij. Ai ka besim tek Zoti. Pasi kupton se si do të vazhdojë ta jetojë jetën e paskëtaj nate orgjish, gjendja e tij bëhet një shembull i relativizmit moral, nëse nuk ka të vërteta universale morale. Kthimi mbrapa paraqet dy të kundërtat filozofike e morale, përmasat tragjike që at Ludoviku detyrohet të marrë përgjegjësitë vetë: Djegien e Famullisë! Por më e rëndësishmja është se sa më shumë rrëshqisni nëpër faqet e romanit, ju bën me të vërtetë të mendoni dhe ngrini disa pyetje hipotetike. Ju do të kuptoni se si personazhet përpiqen për të gjetur përgjigjet dhe të pajtohen me to. Çfarë do të bëjnë at Ludoviku, Eva, Viki, Inspektor Edi, Oficeri i krimeve të fshehta, masakra e masonëve me masakrën aktuale, at Engjëlli, gjyshi dhe gjyshja, Nora, polici Eno, Venera, piktori, historiani, arkeologu, e disa personazhe në hije? Sa larg do të shkojnë për të mbrojtur të vërtetën, dashurinë, enigmën, dhimbjen, misterin e reputacionit të tyre në kërkim të njerëzores dhe në çmendurinë e orgjive? Sa egoistë do të jenë? Mendimi i Inspektor Edit që i ofron gazetares Venera për të shkruar një roman, a është ky ngushëllimi i tyre me vlerë më shumë se jeta e njerëzve? Fundi i romanit është e fshehta shumë më e mprehtë, duhet ta lexoni dhe të mësoni “enigmën” që posaçërisht shkaktoi këtë tragjedi, këtë masakër. A është kjo e mjaftueshme për t’i dhënë kuptim njerëzores në çmendurinë e orgjive? Secili nga personazhet dhe ne lexuesit jemi të lindur nga dashuria. Po ashtu, gjithkush ka nevojë për marrëveshjen e madhe të dashurisë njerëzore, për të na bindur se ia vlen të jetosh dhe jeta është e bukur. Pasi kemi marrë e dhënë dashuri, kjo zakonisht zgjat jetën. Por universi, bota reale dhe shoqëria është një vend mjaft i ftohtë me mure socialë, politikë dhe historikë të hirtë. Ajo ç’ka ne duhet të investojmë, janë ndjenjat tona për ta ngrohur e qartësuar atë. Shkrimtari dhe publicisti Leonard Veizi i ka kushtuar një vëmendje jashtëzakonisht të admirueshme strukturës narrative. Dialogu i personazheve është i mrekullueshëm e i mprehtë. Struktura gramatikore, zhargoni gjuhësor, koha e foljeve dhe drejtshkrimi i fjalëve, tregojnë se autori ka njohuri të shkëlqyera e profesionale të gjuhës shqipe, që e bëjnë romanin shumë interesant, me ide dhe mendime të thella e të detajuara, rreth konfliktit shpirtëror, artistik e filozofik, dhe jo vetëm kaq – mesazhi i tyre është mjaft prekës.

Raimonda Moisiu

Hartford CT USA,Shkurt 2014

Realiteti i një mozaiku karakteresh - nga Virgjil Muçi-revista KLAN

Virgjil Muçi

Me gjithë karrierën e gjatë në shtypin e shkruar, ma do mendja që, Leonard Veizi skish për të krijuar dot një kuadër me aq ngjyra kaq të gjalla e kaq ekspresiv të realitetit sa ç’arrin të rikrijojë me prozën e vet fiksionale dhe t’ia përcjellë lexuesit me katër tregimet e përmbledhura në vëllimin “Treni i fundit i metrosë”. Dhe pas këtij konstatimi nuk ka kurrfarë truku sugjestionues, siç jemi mësuar të akuzohen shpesh e më shpesh shkrimtarët, përkundrazi, kemi të bëjmë me një aftësi sipërore të shpalosjes së realitetit në dy rrafshe (çka e kryen përditë e përciptazi në media) dhe, atë shpirtërore, të brendshëm, të cilin mund ta perceptoje rrokë syri i regjur i shkrimtarit, që përpos të tjerash ka dhe veglat e duhura për t’ia përçuar siç lypset lexuesit. Në të katër mozaikët e krijuar prej Veizit para syve tanë vijnë e shpalosen më së miri fragmente nga realiteti i Shqipërisë së sotme në të dy dimensionet e sipërpërmendura.

Duke perifrazuar shprehjen e një kritiku letrar do të thoshim se, pikërisht në çastin kur duket sikur nuk na ka mbetur gjë pa u thënë e stërthënë rreth Dashurisë, vjen e na shfaqet ky libër i shkruar  me thjeshtësi e qartësi shembullore, i cili na shpalos para syve një botë të larmishme ndjenjash e pasionesh, shpesh të ndrydhura prej moralesh dhe kulturash zanafillëse, në dukje anakronike, për të mos thënë primitive, të shfytyruara nga fantazmat e historisë që rëndojnë edhe sot e gjithë ditën mbi shpirtrat e njerëzve me tërë peshën dhe tragjicitetin e së kaluarës. Çka thamë ka të bëjë edhe me faktin se tregimet e këtij vëllimi (e kam fjalën për dy tregimet e para të këtij libri) ngjizen e lazmohen prej kësaj ndjenje parake mes qenieve njerëzore. Dashuria nuk këqyret thjesht si një marrëdhënie vetjake mes një çifti njerëzish, por si një raport në tërë kompleksitetin e vet e vet, që shpalos e pasqyron veset e virtytet e mbarë një shoqërie, evoluimin dhe evoluimin, mundësitë dhe moralin e saj. Ç’është e vërteta, suaza e ndërtuar prej autorit shpesh është më e gjerë dhe e koklavitur se kaq, sidomos në ato raste, kur mbrapa personazheve na shfaqen me gjithë dritë-hijet e veta, botë të ndryshme, paradigma të të cilave ata shndërrohen ngandonjëherë krejt në mënyrë të pavetëdijshmes. Parë nga ky këndvështrim, një domethënie të veçantë shkon e merr tregimi “Treni i fundit i metrosë”, ndoshta i vetmi në të gjithë vëllimin që rrok e ngërthen në vetvete substancën lëndore e shpirtërore të një romani, por  kjo nuk ka dhe qa rëndësi sesa fakti që te ky tregim shohim në mënyrë të plotë e domethënëse gjedhen e asaj çka shprehëm pak më lart. Të dashurosh do të thotë të eksplorosh pra shpirtërisht e fizikisht botën e partnerit tënd, por kur të dashuruarit vijnë nga botë që në thelb u përkasin kulturave të ndryshme, atëherë eksplorimi përfiton dimensione të tjera dhe shtjellohet jo më në një e dy por në disa rrafshe. Kjo gjë shkon e ndodh mes Inës dhe protagonistit anonim në tregimin “Pas shfaqjes”. Edhe pse dashuria e tyre në dukje nuk njeh kufi, madje i shpërfill përbuzshëm, pak nga pak, ata të dy bëhen të vetëdijshëm që, mjafton një truk letrar si ai i emocioneve që ngjall një shfaqe teatrore, “Romeo e Zhuljeta” që marrëdhënia e tyre e mrekullueshme të leskërohet për t’u shpërbërë e shndërruar në hiç. Edhe pse tregimi ka një fund “tragjik” dhe një dozë të trishtime fataliteti, gjithsesi te jep të kuptosh se vetëm Dashuria, ajo e mirëfillta, e pakushtëzuar prej asgjëje veç prej ndjenjës në trajtën e vet të kulluar mund të mposhtë vetveten e të ekzistojë.

Kaq sa për të cytur kureshtjen e lexuesit, për më tej lypset ta ngrini vetë perden e një bote, në skenën e së cilës, siç na kumton Veizi me prozat e veta, jemi aktorë dhe autorë njëkohësisht.

Romani “Lora” i Leonard Veizit, të vë në mendime për të vërtetën, të bukurën dhe të shëmtuarën - nga Mexhit Prençi

Mexhit Prençi

Optikë kritike - nga Mexhit Prençi

E kam ndjekur me vëmendje krijimtarinë tregimtare dhe romanore të Leonard Veizit. Që në tregimet e para vlerësoj talentin dhe prirjen psikologjike për të zhbiruar botën komplekse të personazhit çka është veçori e personales artistike të tij. Këtë qasje e ka aplikuar me sukses edhe në romanin “Lora” që u promovua si libër me vlera nga krijues, gazetarë, miq e shokë të autorit, dy muaj më parë. Romani është shkruar në mënyrë të tillë që lexuesi hyn natyrshëm në marrëdhënie me tekstin, pa ndonjë imponim apo trysni të autorit, siç ndodh në prozën e angazhuar, përkundrazi sipas shijeve, dijeve dhe nivelit të leximit e kulturës së tij, gjykon me liri të plotë dhe merr atë që ai shikon, percepton dhe përjeton.

2

Theksoj kryeherës se romani “Lora” është reflektim i realitetit historik dhe aktual real, më i përsosur se ai i jetës, siç do ta analizoj në vazhdim të kësaj optike kritike. Është roman shumëdimensional si në rrafshin e formës ashtu edhe të përmbajtjes, madje edhe shumëkuptimorë e shumëmesazhorë. Ndryshe nga krijuesit që nuk i kushtojnë vëmendjen e duhur strukturimit të veprës, Veizi e ka vlerësuar maksimalisht si komponent substancial i romanit.

3

Shestimi dhe vizioni i shkrimtarit nis rrëfimin artistik të romanit, me kulmin e një tragjedie. Në hotel Apolon një grua është masakruar me trembëdhjetë thika ngulur në atë pjesë të trupit që shkodrani me humor e quan “vendlindje”; - aty fillon rrugëtimi i formësimit të njeriut nga një çast kënaqësie, të cilën Petro Mako në një kontekst tjetër e shpreh me togfjalëshin: “çast lumturie ku na zë nëna me babin”. Kjo qasje moderne pasurohet me elemente të tjerë të modernes, realistes, artistikes dhe estetikes gjatë procesit të formësimit të strukturës së romanit me përmbajtje historike dhe aktuale reale, mishëruar artistikisht.

4

Masakra e tmerrshme dhe e llahtarshme duhej hetuar, zbuluar dhe gjykuar. Pikërisht këtu zë fill “arkitektura” e ngrehinës së romanit. Fantazia është e jashtëzakonshme dhe e arsyeshme. Përmbajta e realitetit jetësor të cilën autori e ka marrë nëpërmjet hulumtimit, vëzhgimit, perceptimit dhe përjetimit të ngjarjeve e personazheve realë të realitetit dhe nga informimi i gjerë prej medias elektronike dhe asaj të shkruar (falë të qenit gazetar profesionist) e ka orientuar autorin që romanin ta formësojë në shumë plane, kohë e vende të ndryshme dhe në shumë dimensione, pa rregulla strikte.

5

Në dukje të parë ngjarja tragjike preston për një roman policesk. Disa, të tillë e konsiderojnë. Unë mendoj ndryshe. Mënyra si e ka shestuar autori, duke vendosur si linjë kryesore zbulimin e vrasësit, të jep përshtypjen e parë si roman policesk, mirëpo përtej të

dukshmes shquaj se elementi policesk është mjet, mundësi dhe hapësirë për autorin për të shprehur shqetësimin dhe qëndrimin e qytetarit dhe shkrimtarit për realitetin e shoqërisë sonë zhytur në kriza të gjithanshme, në rrafshe të ndryshme: politike, juridike, administrative, sociale, morale, etj., ku pleksen dukuri të korrupsionit, prostitucionit, mafies, amoralitetit etj. Menaxhere, paraja dhe pushteti.

6

E konsideroj gjetje të mrekullueshme qasjen ku shpaloset me përparësi pikërisht kjo esencë kuptimore problematike, nëpërmjet përshkrimit a r t i s t i k dhe rrëfimit p s i k o l o g j i k të ngjarjeve, situatave, rrethanave dhe të veprimeve psikofizike të personazheve në mjedise të ndryshme e të larmishme, ku elementët psikologjikë përshkojnë edhe ato policeskë në integrim të admirueshëm ku zbutet linja policeske dhe forcohet tonaliteti i linjës psikologjike drama e personazheve dhe trazimi i botës së brendshme të tyre, veçanërisht te protagonistëve.

7

Nëpërmjet linjës kryesore të thyer, me spirale dhe zigzage të Grabovës si protagonist i romanit, i cili pas masakrës së Lora Emerson, largohet nga Shqipëria dhe lëviz në disa qytete e shtete të Europës; gërshetuar me linjën e hetimit për zbulimin e kriminelit, - jepet një tablo e gjerë dhe e thellë e realitetit historik dhe aktual. Në fokus: prostitucioni, korrupsioni, krimi, raportet e individit me veten dhe shoqërinë; të policisë me prokurorinë, Interpolin dhe shërbimet informativë të huaja; si dhe dramatika dhe tragjikja e dy personazheve protagonistë dhe marrëdhëniet e dukshme e të padukshme të shumë personazheve në ngjarje e situata të ndryshme e të larmishme.

*** 

Një kompozim i tillë paraqet vështirësi gati të pamundshme, ku risku dhe guximi janë në garë sfidimi. Veizi ia doli me sukses.

8

Romani është shumështresorë dhe shumëplanësh; përmban një pasuri të madhe ngjarjesh, situatash, karakteresh të ndryshëm dhe vende veprimi në ajër e në tokë, në qytete dhe shtete, në hotele, aeroplanë, shtëpi, rrugë, në mjedise të pafundme: në Tiranë, Rinas, hotel Apolon; në rrugën Fortuzi, Tirana e Re, në prokurori; në Torino, Romë, Vjenë, aeroportin e Vjenës; në Gjermani, Mynih, në selinë e Shërbimeve Federale të Inteligjencës Gjermane: në linja të ndryshme avionësh, Interpol Roma, policia britanike, etj., etj. Gjithashtu romani përmban personazhe të shumtë e të veçantë, si në bëmat e tyre, në veprimet psikofizike, ashtu edhe si figura komplekse dhe të individualizuara ku më të realizuarat janë Rron Grabova, Lora Emerson, Drin Kelmedi etj.

9

Ngjarjet, personazhet, situatat e rrethanat, tërë përmbajtja e romanit “Lora”, siç e cika më sipër, janë reflektime të botës reale, por nuk janë identikë me realitetin historik dhe aktual real, përkundrazi janë fikshën. Identifikimi i artit me jetën, në prozën me temë historike dhe aktuale, nga disa që lozin rolin e kritikut pa qenë profesionistë, është gjykim empirik, amatoresk që shfaqet herë pas here në festat e librave që promovohen dhe në media. Shprehjet: X-s roman është pasqyrë e realiteti, Y-lon ngjarje është tëpkë si në jetë dhe ky apo ai personazh janë realë, - bien ndesh me thelbin e krijimtarisë letraro-artistike e cila është fikshën, nuk është jetë, realitet. Romani i Veizit nuk është i tillë, është fikshën, realitet artistik.

***

Termi “pasqyrë e realitetit” përdorej në kritikën tradicionale të letërsisë realiste dhe natyraliste, por edhe nga kritika e angazhuar marksiste-leniniste enveriste. Te “Lora” autori me një fantazi jo të zakonshme krijon realitetin artistik duke aplikuar forma të realistes e modernes në ndërtimin e linjave të shumta dhe të kujtimeve e retrospektivave, ashtu edhe në gërshetimin e tyre në procesin e zhvillimit të veprimeve, ngjarjeve dhe personazheve nga një vend në tjetrin, nga koha e shkuar në të tashmen dhe nga e tashmja ne të shkuarën.

10

Është një punë strukturore me vështirësi të lartë realizuar me inteligjencie dhe mjeshtëri. Në strukturim aplikohen elemente të një realizmi në zhvillim dhe jo forma lineare e letërsisë tradicionale strikte. Përkundrazi autori aplikon formën fugale me kronologji të lirë, e cila nuk e konsideron letërsinë jetë, por realitet fikshën, - reflektim i tij. Sipas formës fugale aranzhohen sekuencat kohore, që do të thotë, gjëja e parë dhe ajo e fundit nuk vijnë sipas radhës, por sipas pranëvënies, kontrastit dhe kontrapunktit. Aplikimi i një strukturimi të tillë nga Veizi arrin vlera tematike, përmbajtësore, artistike, estetike dhe mesazhore.

11

Ndër vlera cilësore konsideroj edhe stilin e autorit, i cili shfaqet në nivele të ndryshme, në të gjithë komponentet e veprës: herë i qetë e herë i vrullshëm, herë i shtruar e herë me ritëm të lartë, lirik e dramatik sipas situatës e ngjarjeve dhe bëmave e dramave të personazheve, sa arrin edhe nivele të epërme në disa përshkrime e rrëfime artistike, sidomos në monologët e protagonistit, Rroni Grabova në dyluftim me veten. Stili në këtë roman shfaqet edhe me elemente të publicistikës në rrafshin e informacionit, integruar në stilin artistik, ku proza rrjedh natyrshëm dhe këndshëm. Dinamika e romanit ku jepet gjithçka në lëvizje, është pikërisht stili i autorit si element inkadeshent që përshkon çdo qelizë të tij.

***

Një stil i tillë është i pranishëm edhe në përsëritjet e disa situatave apo ngjarjeve që kanë të njëjtin thelb dhe strukturohen në forma të ndryshme në linjën Rroni-Lora dhe në atë të hetimit. Sipas meje, redaktimi i disa syresh do të ishte një vlerë e shtuar artistike e romanit.

12

Ndër vlerat me peshë specifike më të lartë, spikat portretizimi psikologjik dhe fizik i dy personazheve protagonistë Rron Grabova dhe Lora Emerson, të cilët janë formësuar si personazhe kompleks, të dyzuar, të veçantë, me bëma të këqija të detyruara nga realitetit i egër ekzistencial dhe nga qasjet e gabuara të tyre në luftë për të mbijetuar. Janë personazhe dramatikë e psikologjikë edhe realist edhe absurd. E mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara jetojnë brenda tyre dhe shfaqen në situata të ndryshme dramatike, tragjike e lirike; në momente e situata të veçanta tek ata shfaqet edhe njerëzorja.

***

Në formësimin e tyre elementi psikologjik dhe elementi artistik enigma “ç’do të ndodhë më tej” të shkrira në njëra-tjetrën bartin peshën specifike të vlerës së spikatur të romanit. Të dyja këto përshkojnë tejembanë edhe komponentët e romanit, veprimet psikofizike dhe bëmat e personazheve dhe ngjarjet e situatat, - realizuar me vërtetësi artistike, - një çelës ky, që tërheq lexuesin ta këndojë romanin gjer në fund.

13

Mjetet artistike autori i përdor me sens, duke mënjanuar estetizmin, që vihet re në prozën e sotme moderne. Proza e Veizit nuk vuan nga kjo dobësi, ajo ka nevojë për zhvillimin e mëtejshëm të saj, të pasurohet edhe me elemente të surrealizmit, realizmit magjik dhe të letërsisë së absurdit, duke ruajtur përparësinë e elementit realist që e merr nga bota reale mbi të cilën ngihet fantazia e jashtëzakonshme. Bashkë me këtë mendoj se edhe mendimin filozofik i mishëruar artistikisht duhet të futet dhe integrohet në prozën e Veizit. Kësisoj proza e shkrimtarit do të fitonte dimensione të reja ku teksti artistik do të arrinte nivele të reja semantike me shtresa e nënshtresa edhe tropologjike për ta çuar më tej këtë mënyrë të shprehuri shumë të fuqishme. Këtë ia mundëson fantazia e tij pjellore dhe e arsyeshme me të cilën autori, aplikon sensin e masës dhe realizon ekuilibrat, pa kaluar në estetizëm, as pa rënë tradicionalizëm, thjeshtëzim apo natyralizëm.

14

Si konkluzë: Romani “Lora” sipas meje është ndër veprat më me vlerat të prozës së shkrimtarit Leonard Veizi, si në rrafshin e shestimit, strukturimit artistik pa rregulla strikte që mishëron artistikisht një përmbajtje të gjerë e të thellë si reflektim i realitetit historik dhe aktual real, ku rrëfimi dhe përshkrimi artistik përshkon subjektin, ngjarjet, linjat, personazhet dhe veprimet e bëmat e tyre psikofizike me origjinalitet. Autori nuk shpjegon as ngjarjet as bëmat dhe veprimet psikofizike të personazheve, as shkaqet dhe pasojat e tyre, por i paraqet ato në lëvizje, ndeshje, konflikte dhe dramat që ato shpalosin, çka lexuesin e vë ne mendime, e bën të dialogojë e monologojë me veten dhe merr ato që ai sheh, zbulon dhe percepton sipas nivelit të leximit nga më i thjeshti e gjer te ai më i larti.

***

Autori shumë pse-ve nuk u jep përgjigje si p.sh. kush e vrau Lorën?!. Dikush mund të mendojë për Rron Grabovën, një tjetër për Shërbimet e Fshehta, një i tretë dyshon për tutorët e saj.... etj.

Mendoj se është pikërisht kjo mënyrë të shkruari që intrigon lexuesin ta këndojë librin me një frymë gjer në fund dhe ta vërë në mendime, për të vërtetën, të bukurën dhe të shemtuaren

Të jesh shkrimtar në Tiranë - revista "Saras"

nga Alda Bardhyli

Vetëm një muaj më parë, ai botoi romanin “Lora”, një libër provokues …

Gazetaria nuk mundi t’i hiqte grishjen e tregimtarit Leonard Veizit. Në kurthin që të fut e shkruara (rit i gazetarëve në Shqipëri), Nardi diti të ruante një raport të fshehtë, por të dobishëm mes tij dhe të tjetër mënyrë të shkruari. Në vitin 1997 botoi përmbledhjen e parë me tregime, për të vijuar më pas gati me një botim të ri çdo vit, për të mbërritur te romani “Lora”, që vetëm një muaj më parë ka dalë në treg për lexuesin. Nëntë vepra në gjininë e prozës e bëjnë atë një prej autorëve më prodhimtarë vitet e fundit.

Çdo të thotë të jesh shkrimtar në Shqipëri?

Nuk besoj se një shkrimtar shqiptar ndryshon nga një tjetër që shkruan përtej kufijve tanë shtetërorë. Besoj se ka ikur koha kur shkrimtarët bënin “jetë shkrimtari”. Sot, shumë shkrimtarë janë të angazhuar në punë të tjera dhe gjithashtu bëjnë letërsi. Padyshim ka dhe nga ata shkrimtarë që e kanë si profesion të parë të shkruarin. Por në Shqipëri shkrimtarë “të lirë” besoj se janë vetëm ata që kanë dalë në pension. Pjesa tjetër nuk mund ta sigurojë dot jetesën vetëm duke shitur prodhimet e tyre. Në këtë kuadër edhe unë bëj pjesë në listën e shkrimtarëve që letërsisë i kushtohen “pas orarit të punës”. Po të marr në konsideratë pesë librat e mi të fundit, mund të them se një pjesë e konsiderueshme e tyre është shkruar gjatë kohës së “lirë” që më krijohej në redaksinë e pesë gazetave të ndryshme ku kam punuar në atë periudhë kohe. Ndërkohë, shumëkush është shprehur se shkrimtarët duhet të kenë edhe mbështetjen e shtetit. Unë për vete nuk e kuptoj fare këtë togfjalësh. Shkrimtari është qenie e lirë, nuk ka nevojë për mbështetjen e shtetit dhe as të shoqatave letrare, të cilat për të thënë të vërtetën, si në rastin e parë ashtu edhe në të dytin, në mos janë krejt inekzistentë, janë thuajse pa sens për sa i përket këtij lloj angazhimi. Shteti mjafton të mos më censurojë dhe e ka mbaruar detyrimin e tij ndaj meje si shkrimtar.

Çfarë ka ndryshuar te ju nga libri i parë i botuar deri te romani i fundit “Lora”?

Libri im i parë ka qenë një përmbledhje me pesë novela prej 154 faqesh, që është botuar në fillim të vitit 1997, por që novela e parë është shkruar në vitin 1990. “Lora” është botimi i fundit me një kapacitet prej 340 faqesh, botuar në 2015-n. E bëra këtë parantezë jo për të treguar se me kalimin e kohës janë rritur vetëm numrat e faqeve, por për të thënë se në 33 vite tentativë serioze krijimtarie letrare (që prej çastit që u binda se letërsia ishte e ardhmja ime), në harkun kohor të 18 viteve kam mundur të botoj nëntë vepra të ndryshme, novela, tregime e pesë romanë. Ndërkohë, kam parasysh që fillimi i krijimtarisë sime ka qenë me një linjë, meditative, psikologjike dhe me personazhe hije, të padukshme ose të paemër. “Lora” është shumë kompleks. Ka disa linja, shumë personazhe dhe shumë vendndodhje. Kjo do të thotë që unë tanimë mbaj një peshë më të madhe si autor dhe çdo personazhi i jap një personalitet, pa lënë në hije askënd. Një gjë e tillë është e dukshme në të paktën tre romanët e fundit, që në një farë mënyre kanë ndjekur njëri-tjetrin, jo vetëm në mënyrë kronologjike, por dhe në konsolidimin e strukturës dhe zgjerimin e frymëmarrjes.

A nuk ju duket provokuese mënyra sesi e keni nisur romanin … një vrasje?

Unë besoj se hyj tek ata autorë që vazhdimisht e kanë provokuar lexuesin. Ta fillosh me një vrasje do të thotë t’i ngresh një çark lexuesit dhe nëse ai arrin të futë kokën në të, do t’i duhet medoemos t’i shkojë deri në fund, kushti i vetëm për të shpëtuar nga çarku. Kur them e kam provokuar lexuesin, mund të përmend pa frikë, një roman si “Surpriza e natës së fundit”, ku vetë surpriza është një provokim i madh. Tek “I çmenduri i pavijonit 3” gjithashtu ka provokime të hapura, për të ardhur më pas te një roman tjetër po aq provokues, siç është “Orgji në famullinë e atë Ludovikut”. Mendoj se letërsia nuk ka të bëjë vetëm me stilin e të shkruarit “bukur e pa gabime”, por sidomos në atë që përçon, në temën që do t’i serviret lexuesit. Në një botë prodhimesh letrare pa fund, lexuesi të braktis menjëherë nëse nuk ndihet i provokuar me të gjitha ngjyrat e mundshme, rozë, e verdhë apo gri e fortë.

Cili është raporti juaj me lexuesin?
Është një raport i konsoliduar, i cili zgjerohet pas çdo botimi. Duke qenë se qëllimi i çdo shkrimtari apo autori tjetër i çfarëdo gjinie qoftë, shkruan që të lexohet, natyrisht që do ta vlerësoja maksimalisht lexuesin. Kam lexues që nuk më kanë tradhtuar asnjëherë. Kam fituar lexues të rinj, të cilët nuk ngurrojnë të më shkruajnë mesazhe. Unë jam i ndjeshëm ndaj çdo lexuesi, ndaj mundohem të jem korrekt me ta, qoftë dhe duke u kthyer mesazhet në shenjë falënderimi. Në përvojën time kam disa takime me lexuesit, të cilat më kanë impresionuar pa masë, sidomos kur kam dëgjuar prej tyre interpretime mbi veprën, për të cilën as që më kishte shkuar në mendje. Duke qenë se regjistrat e leximit janë të ndryshëm, unë jam gjithashtu shumë i vëmendshëm ndaj çdo kritike a sugjerimi të tyre. Tek e fundit, ashtu si dhe në politikë ku vendos votuesi, edhe në letërsi është lexuesi ai që vendos për ty; të jep pikët maksimale apo nuk e kthen kokën fare ndaj teje, duke të dhënë në këtë mënyrë një dënim shumë të madh, që unë do ta cilësoja si “pushkatim letrar”.  …

Dhe çfarë keni në duar tani pas botimit të “Loras”?

Asnjë gjë konkrete dhe disa gjëra bashkë. Por mendoj se do të jetë një tjetër roman. Ç’është e vërteta nuk kam asnjë projekt për të botuar tregime të shkurtra, poezi jo e jo, madje as publicistikë, edhe pse kam materiale pa fund. Realisht, vitet e fundit unë e ndiej se si po konsolidohem në gjininë e romanit. Kështu që besoj se dhe për njëfarë kohë do të jem në të njëjtin shtrat. Ende nuk e kam të qartë se çfarë do të jetë pas “Loras”, por për një gjë dua të jem i sigurt, që botimi i radhës duhet ta kalojë këtë roman, i cili gjithashtu ishte një gur i rëndësishëm kilometri në krijimtarinë time letrare.

Alda Bardhyli 

revista "Saras"
http://revistasaras.al/2015/04/30/te-jesh-shkrimtar-ne-tirane/