Punonjësit e administratës dhe gaztorët e një mbreti të vdekur

-Pas premierës së shfaqjes “Vdiq mbreti, rroftë mbreti” shkruar nga Ferdinand Hysi-

nga Leonard Veizi

Një shoqëri, jo rrallë bie në krizë. Ndërsa mundësia që vetë kriza të shoqërohet dhe më një luftë frontale apo demonstrim armësh nukleare, është ulur në kufijtë më minimalë të saj. Shoqëria shqiptare padyshim nuk mund të bëjë përjashtim nga ky tërmet global, në mos po vetë kriza është shtruar këmbëkryq mbi territorin shtetëror të saj e nuk ka ndër mend të ngrihet. Ndërsa institucionet propagandojnë mbajtjen nën kontroll të problematikës, arti e pasqyron atë sipas një këndvështrimi të lëvizshëm, herë me tone dramatike e herë si satirë a grotesk.

Në garën e fortë të nihilizmit, atëherë kur vet mosbesimi është kthyer në modë, dukesh fals a ndoshta fare idiot nëse thua dy fjalë që mendon se duhet t’i japin fund vetë inatit të verbër dhe sharjes vençe që i bëjmë njëri-tjetrit, sidomos kur luajmë në të njëjtën fushë e për më tepër me të njëjtat mjete. Në fakt, thelbi i shprehjes është pak më racional nga sa mund ta imagjinosh në mënyrë filozofike ose fare absurde: mjaft me këto marrëzira!

Për dramën shqipe e kam fjalën. Dhe kur them dramën nënkuptoj dhe komedinë. Por nuk kam ndër mend të bëj ndonjë autopsi të saj, se edhe nëse e shkruaj, nuk ka njeri nge e kohë ta lexojë. Jetojmë epokën e break news. Gjërat ose duhen thënë shkurt ose duhen pasqyruar me imazhe.

Gjithsesi do të shkruaj pak reshta nisur nga një fakt konkret: vënien në skenë nga regjisorja Elma Doresi të një komedie-satirë shkruar nga Ferdinand Hysi “Vdiq mbreti, rroftë mbreti”.

Edhe sot vazhdon të vihet në dyshim qenësia e dramës shqipe, e për më tepër ngjitja e saj në skenën e Teatrit Kombëtar. Por kjo duket si një temë e tejkaluar prej kohësh. Ferdinand Hysi, një prej dramaturgëve tanë më të mirë, na e tregoi këtë jo me ndonjë kumtesë hulumtuese, por me një shfaqje, premiera e të cilës përkoi me të shtunën e 13 janarit 2018. Mora si shembull Ferdinand Hysnin pasi në harkun kohor të tre muajve, dy pjesë të tij janë ngjitur në skenë, që do të thotë se drama shqipe vazhdon traditën e saj, madje të suksesshme. Por në këtë vorbull vërtiten dhe dramaturgë të tjerë si Bashkim Hoxha, Stefan Çapaliku e Bashkim Kozeli, të cilët nuk e kanë lënë bosh hapësirën e krijuar padrejtësisht nga amatoristët që ishin gati të shkruanin  mes dy godinave atje ku sot qëndron sentenca “#ejanëteatër#” shprehjen tjetër më konfuze  “#shtetitnëtranzicion#”.

Vetë regjisorja e shfaqjes Elma Doresi, veç një Shekspiri me sukses të garantuar si “Zbutja e Kryeneçes”, apo “14 vjeç dhëndër” të Çajupit, ka ngjitur në skenë komedi shqipe, të zbuluarën nga pluhuri i harresës si: “Nusja në thes” shkruar prej Hekuran Zhitit, pa përmendur këtu dhe bashkëpunimin tjetër të saj po me Ferdinand Hysnin, “Tri mendje në ankand” e cila u shoqërua edhe me çmime nga pas.

Pra kemi dramë shqipe. Edhe komedi natyrisht.

Maratona drejt veprave të huaja, herë me dy aktorë e herë me tre, skenografi të sajuar nga materialet e rekuizitës dhe kostume të marra borxh ka kaluar me kohë. Teatri dhe vetë skena e tij është po aq dinjitoz sa dhe 35 vite më parë kur mendohej se kishte kapur majat. Por spektatori shqiptar kërkon edhe një ngjarje me mendësi shqipçe, ku “Vdiq mbreti, rroftë mbreti” vjen si një apel mbi problematikën që ndeshet rëndom në administratën shtetërore, korrupsionin dhe matrapazllëqet e vogla, të cilat ngadalësojnë procesin e shtetit si një makineri universale me ingranazhe të dalë nga boshti.

Pra, jemi në ditët ku drama shqipe duket se e ka gjetur hapësirën e duhur dhe jo vetëm në Teatrin Kombëtar, por dhe në atë Eksperimental, të Metropolit, tek “Aleksandër Moisiu” në Durrës e “Andon  Zako Çajupi“  në Korçë,  “Petro Marko“ në Vlorë e “Migjeni’  në Shkodër.

Mendimin tim për komedinë me satirën e hollë shkruar nga Ferdinand Hysi “Vdiq mbreti, rroftë mbreti” do ta përmbledh me fjalët e personazhit Çesk, i cili duke iu drejtuar publikut thotë se ata, nëpunës të shtetit me kostum e kravata, në fakt janë kthyer në gaztorë të mbretit. Një drejtor vdes, një tjetër i zë vendin. “Vdiq mbreti, rroftë mbreti”. Nëpunësit janë gjithmonë me atë që merr frenat në duar, pasi kanë qarë atë që u ka marrë shpirtin. Por mbijetesa... U duhet të ruajnë vendin e punës, duke u treguar të zellshëm, që nga transmetimi i informacionit paraprak deri te dhënia e trupit ku drejtori mund të relaksohet. Dhe si gjithmonë, ligjin e bën një më lart se të gjithë këta, ai që ka para sa mund të blejë gjithçka.
Dhe për më tej shfaqja merr vlerat e vërteta nga loja e mrekullueshme e aktorëve: Rajmonda Bulku, Gladiola Harizaj, Dritan Boriçi, Klod Hoxha, Klea Huta e Devis Muka, ku padyshim kanë shkëlqyer me protagonizmin e tyre Sokol Angjeli e Bujar Asqeriu.

Parathënie / Vëllezërit e bashkuar të Polikumit

Piro Jani dhe Leonard Veizi

Parathënia e librit "Djemtë e Politeknikumit" shkruar nga Piro Jani

nga Leonard Veizi

Nuk kishte asnjë vështirësi që në Tiranën e viteve ‘90, me xhiro në bulevard dhe mbledhje njerëzish tek shkallët e Pallatit të Kulturës, të gjeje rëndom një person, i cili me një vetëmburrje të çlirët e të pakontestueshme, të shprehej se shkollën e mesme e kishte bërë tek “Politeknikumi”. Për më tepër, nëse bëheshin më shumë se dy të tillë në të njëjtin grup, qoftë dhe të brezave të ndryshëm dhe aspak nga i njëjti qytet, biseda rreth jetës në korridoret apo oborrin e shkollës, marrëdhënies me mësues konkretë por dhe rrëfenjat për bëmat e nxënësve të spikatur, merrte “flakë” menjëherë. Pa dyshim, një gjë e tillë ndodhte ne çdo gjimnaz, të kryeqytetit apo të çdo rrethi të ishin, por ajo që transmetohej në ambientet e Politeknikumit merrte një trajtë disi më të veçantë.

Në këtë mënyrë “Djemtë e Politeknikumit”, i shkruar nga një shok “armësh” si Piro Jani, vjen pas kaq vitesh për të na trazuar dhe një herë kujtesën e ditëve të nxehta të adoleshencës a rinisë së hershme, ku në një vend që për së voni mësuam se quhej “diktaturë” ne gëzonim një liri të patrajtuar, ndoshta të imponuar për shkaqe nga më ambiciozet.

Ç’është e vërteta, maturat e pas viteve ’80, nuk gëzuan ngjarjet e mëdha që ndodhën 10 apo 15 vjet para tyre e që kulmuan në botën perëndimore me protestat para Shtëpisë së Bardhë kundër luftës në Vietnam, revoltat e studentëve në Francë e Itali, revolucionin seksual, modën e hipive apo koncertin madhështor në fushën e Utstokut britanik ku bandat e muzikës rrok uleshin në skenën e improvizuar e të rrethuar nga turma njerëzish të dehur e të palarë, me helikopter. E gjitha kjo kërkonte të thoshte se në Evropën e plakur dhe Amerikën dinamike po frynte një erë e re konceptesh, e cila depërtoi përmes murit rrethues dhe në Shqipërinë arkaike, por në një miniaturë gati të shëmtuar e aspak origjinale, për shkak të presionit që vinte nga ana tjetër e globit. Pantallona kauboj, flokë të gjata e baseta poshtë veshit, ishin modelet e reja, aspak të përshtatshme për moralin socialist. E megjithatë ishte një kohë e artë dhe e pa mbytur nga “dacibaot” dhe shtrëngesat e modifikuara të revolucionit kulturor, që për çudinë e të gjithëve u “implementua” si një zbulim nga Lindja e Largme. Në një kohë të tillë “dekadence” kur radio shqiptare hidhte në eter këngët e Bitëllsave, ndërsa në ekranin e televizorit mund të shije një Marlon Brandon pervers apo një narkotik si Xhimi Morrison, edhe në jetën e në një prej shkollave të mesme emblemë të kryeqytetit, u shfaq dukshëm e pa keqkuptime një frazë që më pas do të përdorej si gogol persekutimi, e që simbolizohej në tre germa të pakapshme e fare të deshifrueshme për fillestarët e të huajt jashtë murrit rrethues: “PBC”. Imazhi i kodifikuar, që mbushi faqet e fletoreve, librat, u gdhend nëpër banka dhe në llërët e meshkujve si tatuazh ekzotik, në anglishten zyrtare transkriptohej: “Polikum Brothers Company”, ndërsa në shqip përkthehej si: “Vëllezërit e bashkuar të polikumit”. Ishte një shprehje e bukur, që dukej gati hyjnore, por që ishte po aq e frikshme, pasi kjo emërtesë gjysmëzyrtare, fuste në të njëjtin rreth të gjithë ata që me qejf apo krejt pa dëshirë kishin futur emrat në regjistrat themeltarë të shkollës, qysh prej themelimit të saj nga një “armik” amerikan si Harri Fullc.

Në vitin 2013, kohë kur libri “Djemtë e Politeknikumit” të autorit Piro Jani, del në qarkullim, gjithçka ka ndryshuar. Ndërsa në faqet e tij gjithkush prej atyre që kanë qenë pjesë e armatës së madhe të “PBC”-së padyshim që gjen vetveten dhe ndjen emocionet e një kohe të shkuar tashmë. Gjenden në faqet e këtij libri emra shokësh të harruar dhe mësuesish me vlera. Kalojnë para sysh, si në një film te vjetër e të restauruar, kabinete metodikë e ambiente argëtimi nga më të rrallat, aktivitete masash dhe parakalime me hap rreshtor e lule në duar për udhëheqësit në tribunë. Por gjithashtu të jepet mundësia të kujtosh dhe të pabërat e atyre brezave që mundoheshin t’i shpëtonin çdo lloj kufizimi me koston më të ulët të mundshme. Duke lexuar faqet e këtij libri gjithkush nga ne do të ndeshet me një Tiranë më të vjetër, e ndoshta më të bukur se sot, ku pikat nevralgjike të saj të koduar me emra spontan, kishin një vlerë krejt universale. Ishte një botë ku gjithkush që kërkonte të bëhej pjesë e saj do të paguante një haraç të vogël, tjetërsimin e shijeve të jetës, të zakoneve, zhargonit e madje dhe të zanoreve në shqiptim, për të qenë pjesë e atij rrethi qe prej kohësh kishte marrë qytetarinë e pakundërshtueshme e që përmblidhej në një togfjalësh të vetëm dialektor: “Çunat e Tironës”.

Botuar në gazetën NACIONAL

“E Drejta e Autorit”, sfidë ndaj plagjaturave

Leonard Veizi

“E Drejta e Autorit”, kjo duhet të jetë dhe sfida më e madhe ndaj plagjiaturave në art, që herë pas here duket se na kanë zënë frymën.

Por nëse është i suksesshëm dhe shitet shpejt në treg, prodhimin tënd të krijuar nga “asgjëja” mund ta gjesh në çdo anë rruge, duke u ekspozuar me një çmim shumë më të lirë, shpesh herë me një kopertinë ku ngjyrat janë të shpëlara dhe letra është jashtë standardi. Po t’i hedhësh një sy vëzhgues nuk do t’i gjesh emërtimin e shtëpisë botuese dhe as shtëpisë diskografike, sipas rastit. Gjithçka është anonime, ndërkohë që gjithçka është po e jotja, sigurisht. Dhe më e mundshmja, pas një irritimi agresiv sharjesh dhe fyerjesh, që mund të të vijnë në mend, është pikërisht qetësimi i nervave dhe blerja e disa kopjeve nga ky prodhim pirat. Pasi ke prenotuar dhe një avokat të mirë, je i detyruar të bësh një padi në Gjykatën e Shkallës së Parë, ku do të të presë një procedurë e gjatë deri në zgjidhjen e çështjes.

Ndodh edhe kështu.

E Drejta e Autorit? Në fakt, në shumë raste pyetja mbetet pa përgjigje. Ndonjëherë neglizhohet, anashkalohet, por ndodh jo rrallë që të shkelet me të dyja këmbët. E Drejta e Autorit në Shqipëri nuk merr ndonjë rëndësi të veçantë, madje edhe kur gjyqet për një cilësim të tillë “valojnë” nëpër gjykata. “Është e imja apo është e jotja?”, në disa raste barazohet si një pronë e “kooperativës së tipit të lartë”, ku gjithkush mund të bëhet zot dhe mund të bëjë qejf me radhë.

Botimet pirate kanë mbytur për vite të tëra tregun shqiptar, ndërsa ka ende plot nga ato, që ua minojnë punën botuesve të vërtetë, atyre që i respektojnë këto të drejta. Në ekrane televizive mund të gjesh pa frikë filma artistikë apo dokumentarë, që nuk kanë kaluar fare nga “shtëpia” e autorit, apo nga Këshilli Kombëtar i Radio Televizioneve. Ndërsa plagjiaturat, gati janë futur në modë. Më së shumti kjo shihet në skenat e teatrove ku një pjesë e regjisorëve, në mungesë të theksuar të fantazisë, punojnë me kaseta të gatshme. E në këto raste ndëshkimet për shkelësit nuk duhet të kenë ndonjë mirëkuptim të veçantë. Sepse një rrugë e tillë, edhe pse e njohur dhe e shkelur mirë, do të sjellë përplasje pa fund, gjyqe pa mbarim dhe akuza të ndërsjella.

Por jo çdo gjë përfundon këtu. Epidemia e plagjiaturës, apo thënë ndryshe: prodhimeve fallco ka kapur jo pak edhe fushën e arteve vizuale, sidomos piktura. E ndërkohë që ky një riprodhim fallco, shitet me shifra të pabesueshme, në Galerinë Kombëtare të Arteve apo galeritë private, qëndrojnë varur punët krijuese të shumë piktorëve me emër. Dhe si për ironi të fatit, tregu informal furnizohet vazhdimisht me të tilla telajo. Ai nuk gjen ngopje.

E Drejta e Autorit rezulton si një nga problemet më serioze të jetës kulturore-artistike dhe të botimeve të vendit pas viteve ’90. Për të thënë të vërtetën deri në fund, deri tani, në Shqipëri, këto të drejta s’janë respektuar. Për sa u takon viteve më parë nuk ka pasur as mundësi ligjore mbrojtjeje. Për pesëdhjetë vjet me radhë u vodhën të drejtat e autorëve të huaj dhe u cënuan e nuk u paguan të drejtat e autorëve shqiptarë. Kjo ishte një amulli, që vepronte sipas, të themi: “kanunit komunist”, dhe kërkesa e llogarisë mbetej në kufijtë e absurdit.

Gjatë periudhës 1992–2007, në një epokë të re zhvillimesh shqiptare, janë miratuar një sërë ligjesh e nënshkruar një sërë konventash e traktatesh ndërkombëtare për këtë qëllim nga qeveritë shqiptare, por zbatimi i tyre në praktikë ndeshet me sfida të shumta, që lidhen me aftësitë e strukturave shtetërore e ndërgjegjësimin dhe informacionin jo të plotë të komunitetit të artistëve rreth këtij problemi.

Ndërkohë prej pak vitesh mund të thuhet se po funksionon Ligji i së Drejtës së Autorit, një ligj shumë i rëndësishëm, që gjithnjë e më shumë ka gjetur terren. Pjesa më e madhe e botuesve shqiptarë nuk botojnë më libra pa të Drejtë Autori. Dhe, në një farë mënyre, kjo tregon njëfarë ndërgjegjësimi, që po e rregullon dhe po i jep identitet vitrinës shqiptare të librit. Moda e gjyqeve nuk është shpikje shqiptare. Modele vijnë nga Perëndimi, ku “E Drejta e Autorit” është kthyer në mit.

Por fatkeqësia e terrenit shqiptar është se, nga shumë administratorë, jo vetëm nuk njihen procedurat e funksionimit të Ligjit të së Drejtës së Autorit, por edhe mekanizmat për ta vënë në lëvizje janë të fjetura. Ndonjëherë pa dashje, ndonjëherë më dashje të plotë. Sepse ky është tregu i zi, norma e një fitimi të shpejtë, duke shkelur mbi pronën intelektuale të një krijuesi.

Ende nuk është kuptuar, që ajo është pronë si gjithë të tjerat, si një shtëpi, si një makinë, si një tokë prodhuese, apo pyll me dru arre, apo si gjithçka tjetër, ku mund të thuash pa frikë: “Kjo është e imja”. 

Botuar në suplementin  "Pena shqiptare", gazeta Telegraf - 22 mars, 2009