Në udhën që të çon tek Shekspiri

Nga Leonard Veizi

Fushëbetejën e një prej komedive e tij më të suksesshme, “Nata e dymbëdhjetë”, dramaturgu i famshëm anglez, Uilliam Shekspir e ka vendosur në mbretërinë e Ilirisë, diku në bregdetin e saj. Madje dhe një prej personazheve kryesorë, i quajturi Orsin, mban titullin e Dukës së Ilirisë. Dhe ne nuk e dimë për kë e ka pasur fjalën ai, për Sarandën në jug, Durrësin, Ulqinin apo Raguzën veriore. Sepse për fat, aso kohe territori i Ilirisë ishte shumë i madh. Dhe ne shqiptarëve, që mburremi gjithë ditën se jemi pasardhës të ilirëve, dashur padashur, një shkrimtar që nuk e ka shkelur kurrë këtë cep të botës, na ka bërë një nder shumë të madh, duke e përjetësuar truallin tonë në një prej veprave të tij.

Viola: – Ç’vend është ky, o miq?

Kapiteni: – Iliria, zonjë.

Viola: – E ç’të bëj unë këtu në Iliri...?

Komedia është ngjitur në të gjitha skenat dinjitoze të botës, madje dhe në ato të dorës së tretë që ndryshe quhen si skena provincash. Dhe kjo ka ardhur pas popullaritetit të jashtëzakonshëm që patën një pjesë e veprave të shkruara prej Shekspirit të madh. E në të gjitha këto skena është dëgjuar të thuhet: “Iliria zonjë”. Ndërsa versioni shqiptar i vënies në skenë shkon edhe më tej, ku Kapiteni, pyetjes së Violës “Ç’vend është ky, o miq?”, i përgjigjet: - “Në Ilirinë e mrekullueshme, zonjë”.

Kur zbulova Shekspirin, nuk kisha lexuar asgjë tjetër mbi të, kritika mbi veprën apo jetëshkrimin e tij. Thjesht u magjepsa. Dhe më dukej vërtet gjenial në lojën e tij me atë që njihte më mirë; fjalën.

Viola: – Zoti të faltë, o mik dhe muzikën tënde. Pranë daulles jeton ti gjithmonë?

Gaztori: – Jo zotëri: unë jetoj pranë kishës.

Viola: – Mos je gjë kishtar?

Gaztori: – Jo zotëri. Jetoj në shtëpinë time dhe shtëpinë e kam pranë kishës

Viola: – Është njësoj si të thuash për mbretin se është i varfër për arsye se ka pranë një varfanjak, ose se kisha është pranë daulles, meqenëse daullja jote është pranë kishës.

Që nga kontakti i parë e shumë kohë më pas, më ishte fiksuar në mendje e nuk më hiqej, se as më pak e as më shumë Shekspiri ishte shkrimtari më i madh në kohë dhe hapësirë. Këtë mëndim kam dhe sot. Dhe ky ishte një vlerësim personal, i paskeduar dhe i pakërkuar nga askush.

Por Shekspiri u nda nga kjo botë 404 vjet më parë, shumë më larg se unë të rrekesha për të hedhur në letër ca mendime rreth tij. Nuk më dëgjon, dhe për më tepër nuk i intereson mendimi im, edhe nëse qenësia e tij shpirtëror vazhdon të vërtitet brenda shtresës së ozonit e merr vesh gjithçka thuhet për të, nëpërmjet ndonjë smartfoni, sigurisht.

E megjithatë unë ngul këmbë të them se nuk ka të dytë si ai. Dhe nëse ka, padyshim, ka kaluar një herë mbi varrin e tij.

Por a është e vërtetë kjo? A mund të jetë Uilliam Shekspir shkrimtari më i madh i kohërave?

Ç’është e vërteta pyetja nuk ka shumë sens, përderisa arti nuk ka njësi matëse, fjala vjen, nuk ka një etalon si pesha e kilogramit, njësia matëse e vëllimit apo metri linear. Estetikisht ajo që më pëlqen mua, neverit një tjetër, dhe anasjelltas. Për më tepër kur çdo mediokër e idiot që shkruan një libër, me shumë gjasa mund të ketë aq shumë lexues sa ta ndjejë veten më gjeni se të tjerët.

Rusët njohin Tolstoin për më të madhin e të mëdhenjve. Francezët pompojnë fort Molieri si një superkomedian. Gjermanët mburren me Gëten. Spanjollët i kanë ngritur monument Servantesit. Ndërsa italianët mbajnë shpresa tek Dante.

Mirëpo, për shkak të famës së tij të pazakontë, i njohur në të gjithë botën tej e tej, Shekspiri mund të mbante mbi kokë kurorën e të gjithëve bashkë.

I vdekur në vitin 1616 Uilliam Shekspir ishte harruar dhe vepra e tij ishte mbuluar nga pluhuri. Por ai që i hoqi pluhurin e harresës, ishte një tjetër gjeni i letërsisë, Johan Volfgang Gëte. Përhapja me shpejtësi e mitit Shekspir erdhi menjëherë pas shkrimtari gjerman e sugjeroi atë për lexim. Dhe ishte në apogje për të paktën 100 vite me radhë kur drejt majës po afrohej një tjetër shkrimtar hyjnor, Leon Tolstoi.

Revista “Time”, e ca kohëve më parë në një studim të publikuar, ku shprehte mendimin e 125 shkrimtarëve dhe kritikëve të njohur në mbarë botën, vlerësonte si më të famshmin shkrimtari në kohë, pikërisht rusin Tolsto. Dhe pas tij, i dyti në radhë vinte Uilliam Shekspir.

Nuk ka hedhje dorezash për dyluftim. Rokada është bërë tashmë. Dhe sherri mes dy gjenive mbyllet këtu.

Sepse ka ndodhur që në fillim të viteve 1900, Tolstoi të mbante një qëndrim injorues ndaj dramaturgut anglez, duke e klasifikuar atë si autor të rëndomtë, madje imoral.

Shekspiri nuk i përgjigjej dot këtij reagimi, si ndodh sot përmes një statusi në Faccebook.

Nuk dua të futem në vlerësimin e Tolstoi, e as ta kundërshtoj atë. Për më tepër që një gjë të tillë e ka bërë një mëndje e ndritur mes shqiptarësh, Fan Noli, i cili ka botuar dhe shkrimin eseistik me titull “Shekspiri në rrezik” ku që në paragrafin e parë shkruan: “Një bujë të madhe ka bërë një kritikë e filozofit të krishterë rus Tolstoi përmi të madhin dramëtar Shekspir...”

Sot Shekspiri është një nga shkrimtarët më me ndikim në botë, ashtu si dhe Tolstoi.

“S’duhet ta kuptojmë Shekspirin, po ta ndiejmë”, ka thënë Fridrih Niçe, ky filozof gjerman.

Por a kemi të bëjmë këtu me përplasjen e dy shkollave, asaj anglo-saksone nga njëra anë dhe asaj ruse nga ana tjetër?

Kjo po, edhe mund të ketë sens, madje dhe vend për debat.

Gëte ishte në kulmin e krijimtarisë së tij, dhe dishepulli përfaqësues i rrymë letrare “Stuhi dhe vrull”, që pati ndikim të theksuar në letërsinë gjermane, por ai e shtyu njerëzimin ta lexonte Shekspirin, dhe të njihej me gjenialitetin e tij.

Tolstoi u tregua më cinik. Ndoshta thjesht më i drejtpërdrejtë e pa asnjë prapavijë mendimi, si shkak i rivalitetit mes tij dhe një britaniku, për kurorën e vendit të parë.

Por edhe ne se Shekspir nuk i ka pikët e duhura për të qenë shkrimtari më i famshëm i të gjitha kohërave, ai padyshim është një nga dy më të mëdhenjtë dhe kjo nuk i prish punë aspak.

Sot, nuk ka pikë rëndësie kush fshihet pas mantelit të tij. Në ishte një burrë fisnik a një grua oborrtare. Në mbante emrin origjinal të pagëzimit, apo një pseudonim fantazmë. E rëndësishme është teksti. Dhe teksti është shkruar e zezë mbi të bardhë duke mbajtur mbi krye të njëjtin emër: SHEKSPIR. Dhe ne sot, e më parë se kjo ditë, gjykojmë veprën, jo njeriun i cili ka ekzistuar gati 500 vjet më parë. Dhe si i tillë tanimë nuk na intereson fare jeta e tij, në ishte moralist, homoseksual me prirje monarkiste apo nga ato të tipit fashist.

Mbi të gjitha e në çdo kohë ai është SHEKSPIRI.

Frika “e pakuptueshme” nga viruset dhe tërmetet

Nga Leonard Veizi

Koronavirusi nuk ka çfarë t’i bëjë dot botës. As e pakëson, dhe për më tepër, as mundet ta asgjësojë atë. Këtë tragjedi botës nuk ia bëri dot as ebola me ethet hemorragjike, as gripi i derrit i njohur me kodin e frikshëm AH1N1, as H5N1 që u mbiquajt ndryshe si gripi i pulave dhe as viruset e tjera me gjithfarë emra kafshësh që kanë qarkulluar vitet e fundit anembanë globit.

I frikshëm ka qenë vetëm gripi spanjoll i 102 viteve më parë, por edhe pandemia e tij pati “sukses të garantuar”, për shkak të kushteve të tjera të trajtimit njerëzor. Por, botës ky lloj virusi nuk i nxori dot ujët e zi, siç ndodhi në rastin e përmbytjes së madhe në kohën e Noes.

Në këtë mënyrë teoria e prifti Maltus nuk gjeti zbatim as 220 vjet pas shpërthimit të veprës së tij “Essay on the principe of Population”. Bota nuk u bë më e vogël nga Lufta e Madhe ku kufomat qelbeshin nëpër hendeqe, as nga Lufta e Dytë Botërore me ndihmën e madhe të krematoriumit, madje as nga virusi AIDS që doli në treg nga vitet ‘80 të shekullit të kaluar.

Bota ka pak më shumë se 7.5 miliardë njerëz sot dhe bota nuk futet dot në kolaps për çështjen e Krimesë, as atë të Iranit dhe aq më pak për Rripin e Gazës. Kriza më e frikshme në shpërfaqe të saj mund të jetë ajo e ujit. Këtu ka vend për debat.

Teoritë konspirative se viruset qarkullojnë për të ulur numrin e popullsisë, martesat gay dhe ulja e lindshmërisë te gratë nëpërmjet mekanizmave të sofistikuar herë ushqimor e herë mjedisorë, nuk e kanë bërë aspak botën të pësojë një krizë demografike.

Pra, të gjitha janë teori e praktika të dështuara.

Tomas Robert Maltusi, demograf dhe ekonomist anglez, por edhe një prift njëkohësisht, lindshmërinë dhe popullsinë në përgjithësi i konsideronte madhësi të pandryshuar në hapësirë dhe kohë. Në vitin 1798 kur botoi librin “Mbi parimet e popullatës”, pati shpjeguar se popullsia dhe varfërimi i saj nuk vareshin nga kushtet shoqëroro-historike dhe institucionet sociale, por nga të ashtuquajturat ligjet konstante natyrore. Maltusi shtroi çështjen e rregullimit të numrit të popullsisë përmes masave preventive dhe ndëshkuese. Ndër masat preventive ai propozoi: vonesën në martesë dhe përmbajtjen seksuale të njeriut. Kurse ndër masat ndëshkuese parashihte: mungesën e ushqimit, epidemitë, luftërat dhe disa forma tjera antinjerëzore.

Teoria e Maltusit nuk u vërtetua nga zhvillimi i mëpasshëm material e mendor i njerëzimit ndaj dhe u konsiderua thellësisht antishkencor dhe antinjerëzore.

Në vitin 2020, kjo teori quhet e marrë fund. Uria u mposht me prodhimet OMGJ dhe viruset luftohen me gjithfarë injeksionesh antivirus. Ndërsa jetëgjatësia është rritur në kufij të skajshëm. Kështu që, globi do të vazhdojë të shumohet.

Koronavirusi mund të marrë shumë jetë njerëzish, por jo më shumë se një fundjavë me aksidente në një vend të rëndësishëm të perëndimit apo në Indi.

As tërmetet nuk i kanë bërë gjë globit, sado të fuqishëm kanë qenë. Nëse boshti i tokës ka lëvizur, kjo ka ndodhur për arsye shumë më të mëdha nga sa ne e mendojmë.

Tokës i janë dashur 200 mijë rrotullime rreth Diellit derisa numri i qenieve njerëzore të shkonte në 1 miliard. Por, vetëm në 200 viteve e fundit numri i tyre i kaloi 7 miliardët.

Ishte viti 1987, kur bota u bë me 5 miliardë banorë. Vetëm 12 vjet më pas statistikat do të tregonin se bota e vitit 1999 u bë me 6 miliardë banorë. Dhe po 12 vite të tjera u deshën që bota të mbarsej dhe me 1 miliard të tjerë. Pra, çdo 12 vjet me një shtesë njëmiliardëshe.

Dhe nuk po flitet më për uri si 30 vite më parë, por vetëm për etje.

Shkencëtarët thonë se bota është duke përjetuar një mungesë të ujit të pastër dhe kjo vetëm do të keqësohet për shkak të shtimit të popullsisë dhe ndryshimeve klimatike.

Rezervat e naftës janë taposur e dyllosur duke e siguruar lëvizjen motorike edhe për shumë vite, por uji jetik, edhe pse me prurje të njëjta si më parë, do të duhet të mbajë shumë më tepër njerëz në jetë.

Në Australi lajmi që do të vriteshin dhjetë mijë deve se konsumonin shumë ujë, mori dhenë. Ndërkohë, 7,5 miliardë njerëz në botë duan nja dy litra ujë për të pirë çdo ditë, nja 10-15 litra të tjerë për t’u larë dhe nja 20-30 për të shkarkuar WC-të.

Por, edhe kësaj i është gjetur zgjidhja: shkripëzimi i ujit të deteve dhe oqeaneve e ka pakësuar etjen.

E çfarë mund ta bëjë botën të pakësohet…?

Koronavirusi jo një herë, nuk ka shanse. Ai nuk mund ta zvogëlojë dot botën, edhe pse ajo sot nuk është aq e madhe sa dikur.

Vetëm në 20 vite të ekzistencës së tij, interneti na tregoi se globi që na dukej gjigant, i paeksplorueshëm dhe pa një të dytë në galaksi, të na duket fare e vogël, ku njerëzimi mezi qëndron në krah të njëri-tjetrit.

Histeria dhe emancipimi i turmave

Rreth filmit dokumentar “Emancipimi i turmave” të regjisorit Ervin Lera

Nga Leonard Veizi

Historia botërore ka njohur pa fund masa të irrituara që kanë kaluar në ekstrem, vrasje e plaçkitje, ka njohur luftë frontale e revolucione të përgjakura. E në këtë hark kohor dymijë apo tremijë vjeçar, edhe në tokat ilirike e ato arbërore ka pasur furtuna të herëpashershme. Por historia e re e Shqipërisë nuk është se ka surprizuar me revolucione të tipit francez, ku njerëzit hidheshin mbi bajoneta për të marrë Bastijën, as si lëvizja çartiste në Angli pas revolucionit industrial të viteve 1700.

Madje shqiptarët nuk njihen ta kenë ekzekutuar ndonjë drejtues të lartë të shtetit, ashtu si në revolucionin e udhëhequr nga Oliver Kromuelli, i cili në vitin 1649 përfundoi me ekzekutimin e mbretit te Anglisë, Charles I, dhe as si revolucionarët francezë të cilët të udhëhequr nga Maksimilian Robespieri, në vitin 1791 çuan në gijotinë mbretin e tyre Luigjin XVI.

Këto më erdhën ndër mend teksa ndiqja i përqendruar premierën e filmit dokumentar “Emancipimi i turmave”, të regjisorit Ervin Lera.

Po çfarë përmbante dokumentari në tërësinë e tij?

Në 60 minuta gjuhë filmike, Lera ishte munduar të bënte maksimumin e mundshëm, për të trajtuar historinë 30 vjeçare të “revolucioneve shqiptare” të cilat filluan me Lëvizjen Studentore në vitin 1990 dhe përfunduan me një tjetër lëvizje studentore, atë të vitit 2018. Dhe në mes tyre, çudira shqiptare pa fund.

“Ky është një film që nxjerr në pah, apo më saktë të them jam përpjekur që të bëj një vështrim antropologjik dhe filozofik të shoqërisë shqiptarë që nga vitet e pas Luftës së Dytë Botërore e deri në ditët ku ne jetojmë. Dhe nuk është çudi që nesër kur të presim një protestë të shohim nëse filmi është i vërtetë apo jo”, thotë regjisori Lera. Dhe ka një tjetër përgjigje kur e pyet: A ka turma të emancipuar? “Shqipëria nuk ka turma të emancipuara, por ka turma të paedukuara. Më vjen keq që e them këtë sepse edhe unë, qoftë dhe në pasivitet jam pjesë e këtyre turmave”, shprehet regjisori i dokumentarit “Emancipimi i turmave”.

Duket se në optikën e personazheve publikë që folën në dokumentar, por dhe të vetë regjisorit i cili kërkon ta çonte krijimin e tij drejt asaj hullie, në Shqipërinë e 30 viteve të tranzicionit postdiktaturë, nuk ka pasur një emancipim të turmave, por një keqpërdorje të tyre. Dhe keqpërdorja, për ironi të fatit ka ardhur që në gjenezë, pra që me lëvizjen e parë për demokraci, që në terminologjinë e përditshme sot cilësohet thjesht si “Lëvizja e dhjetorit”.

Padyshim, Lera ka argumentuar mbi 30 vitet e fundit, pasi në 45 vitet e diktaturës komuniste, jo revolucion, por as grupime e nisma kundërshtare mbi regjimin nuk do të kishte. Dhe një gjë të tillë e thotë dhe politologu i njohur Afrim Krasniqi, kur shprehet se: për shkak të moskundërshtimit të diktaturës, shqiptarët mbeten populli që e pranoi më shumë atë në gjysmë shekulli totalitarizëm.

Sipas vijës logjike dhe përfundimit të nxjerrë përmes dokumentarit të Ervin Lerës, në fund e në krye të tij, emancipimi i turmave nuk ka ndodhur përgjatë këtyre viteve, sepse e mbi të gjitha, ata që kanë pasur drejtimin e shtetit, apo të tjerët që e kanë synuar atë, i kanë përdorur këto turma, dhe për më shumë se kaq, i kanë keqpërdorur për interesat e tyre politike.

Dokumentari në fjalë sjell një historik të protestave të mëdha gjatë 30 viteve të fundit, por ajo që të bën të shohësh pak dritë në fundin e një tuneli të errët është protesta e studentëve në vitin 2018.

“Ajo që  ndodhi me studentët në vitin 2018 duhet të ishte përditshmëria jonë në vend të kësaj përditshmërie që ne po përjetojmë”, shprehet regjisori Lera.

Nëpërmjet analizës dhe gjuhës filmike, Lera na sjell gjithashtu edhe prapaskenat e përdorimit të turmës gjatë revoltave kryesore të saj, të cilat kufizohen më së shumti në vitin 1997, 1998 e 2011.

 “Ne kemi shumë nevojë të dalim nga sjellja përmes turmave dhe të hyjmë në sjelljen institucionale. Ky është një nga thelbet e revolucionit demokratik në Shqipëri, që ende nuk është bërë. Nuk janë turmat që mund të imponojnë vendimmarrjen e institucioneve, janë institucionet që janë të zgjedhura apo të emëruara për të mbrojtur apo për të shprehur interesat e demokracisë kolektive përfaqësuese dhe të grupeve të caktuara të interesit” do të shprehej  Përparim Kabo, gjithashtu një prej tre personazheve kryesorë që përbënin boshtin e dokumentarit të Ervin Lerës, për ta bërë atë një të vetëm.

Dhe në vazhdim të argumentit, mund të themi se është krejt kaotike historia shqiptare e pas pavarësisë, me kryengritje, revolta dhe revolucioneve të munguara.

Kjo histori nuk njeh shumë akte njerëzish të revoltuar, që tentojnë të ngrenë krye e të bëjnë revolucione. Dhe nëse merret për bazë kryengritja e Haxhi Qamilit, kryengritja e Fierit qoftë dhe Revolucioni i Qershorit nga Fan Noli atëherë jemi vërtet të dështuar e për të na qarë hallin. Për këtë shkak, edhe revolta ngritur mbi skemën e stisur të rrëzimit të firmave piramidale, erdhi në mënyrën më të keqe të mundshme, një revolucion pa revolucion, ku njerëzit të mbushur me urrejtje drejtonin armët drejt qiellit e zbraznin karikatorët me fishekë në boshllëk dhe pa asnjë kundërshtar konkret.

“Psikologjia e turmave”, u ka marrë shumë kohë filozofëve, antropologëve e psikologëve të dy shekujve të fundit. E kudo kudo që të kërkosh me këtë togfjalësh, do të të dalë si fillim filozofi francez i pas vitit 1800 Gustave Le Bon.

Por me dokumentarin “Emancipimi i turmave” Ervin Lera ka ekranizuar jo vetëm teorinë e filozofit Gustave por dhe atë të Giovanni Pico della Mirandola apo José Ortega y Gasset, të cilët gjithashtu kanë folur e shkruar shumë për psikologjinë e turmave apo janë marrë me studime antropologjike.

Për ta realizuar deri në fund, “Emancipimin e turmave” shqiptare, regjisorit Lera i kanë dhënë një ndihmë të çmuar intervistat-refleksione të Përparim Kabos, Afrim Krasniqit dhe Ben Andonit.

“Të rebelohemi në mënyrën më të edukuar më intelektuale dhe më të disiplinuar të mundshme, të që refuzojmë”, ky ishte dhe një prej mesazheve që vinte përmes dokumentarit, dalë dhe si logjikë konkrete.

Ndërkohë që për të marrë jetë në mënyrë tërësore, me fotografi, e muzikë, skenarin e shkruar po prej tij, Ervin Lera, e ka veshur me figurën e operatorit të njohur Agim Kuri, si dhe muzikën e kompozuar nga Everest Ndereca. Sa për montazh, me të është marrë një tjetër mjeshtër i kësaj teknike, Gjergji Pano.

Arben Kruta: Ju rrëfej të pathënat për Lekën

INTERVISTA/ Flet i biri. Jeta e panjohur e aktorit të njohur të estradës Leka Kruta. Si e thirrën në Degën e Brendshme pas denoncimit se mbante në shtëpi fotografinë e Hitlerit

Nga Leonard Veizi

Në Vlorë, emri i tij është kthyer gati në një mit. Dhe emërtimin si aktor brilant e meritonte qysh herët. Elegant  e plot sharm, por dhe me një energji të  pashtershme, ai ngjitej çdo mbrëmje në skenë. Dhe dhuronte të qeshura pa fund. Me një sjellje tipike italiane, i dashuruar pas Napolit dhe muzikës së tij, ai do të sillte në skenën shqiptare një frymë perëndimore, pikërisht atëherë kur kufijtë ishin mbyllur dhe sinjalet e televizioneve të huaja ndaloheshin me zhurmues...

...Nga familje e tyre kanë dalë dy aktorë, të dy në zhanrin e humorit, duke vërtetuar katërcipërisht, apo dhe tërthorazi,  një shprehje zhargoni se: “dardha bie nën dardhë”. E ndërsa babai prej vitesh është ndarë nga kjo jetë,  pasionin e tij për skenën e vazhdon i biri, i cili me këtë rast ndan me lexuesin e “Fjala”-s çaste të pathëna më parë për aktivitetin e një prej korifenjve të skenës moderne shqiptare Leka Krutën.

Cili ka qenë Leka Kruta në jetën familjare?

Ka qenë bashkëshort i përkushtuar, një baba shkëlqyer e familjar model. Nëna punonte me dy turne dhe turni i dytë dilte në 11 të natës. Gjatë gjithë kësaj kohe me ne, tre fëmijët e familjes, merrej me babai. Gjithë pasdite, na ushqente, na lante e ndërronte, derisa na vinte në gjumë Kur kishte ditë pushimi na çonte në plazh, sepse motoja e tij ishte: fëmijët kanë nevojë për kripë e për diell. Im atë ka qenë shumë aktiv në familje, e përpos kësaj kujdesej shumë dhe për punën. Kur ishim të vegjë, mbaj mend që si na përgatiste gjithçka, e mbaronte detyrat me ne fëmijët dhe dilte në korridor. Dëgjoja zërin e tij dhe trembesha e thosha me vete: babai im ka një problem, është i sëmurë dhe flet me vete. Një herë e pyes: Po çfarë bën kështu o babi? Ai më thotë se po përsëriste rolin. Po pse nuk të mjafton orari i punës? - e pyes. Por ai më thotë: Që unë ta bëj sa më mirë rolin tim nuk mjaftojnë orët e punës. Detyra ime është ti bëj njerëzit të qeshin. Dhe unë dua që kur të dal para njerëzve të jem perfekt. Ndaj përgatitem dhe në shtëpi.

A ishte kjo rezonanca që të bëri dhe ty aktor?

Absolutisht jo. Madje im atë nuk ka dashur asnjëherë të bëhesha aktor. Mua më pëlqente humori, tregoja barsoleta me shokët, por kaq. As mua nuk më kishte shkuar në mend të bëhesha aktor. Ideja që unë të shkoja në Institutin e Arteve lindi e detyruar.

Që do të thotë...?

Leka Kruta dhe Arben Kruta

Ndodhi kështu. Mbaruam gjimnazin dhe me grupin shokëve bëmë dhe plazhin atë verë. Në gusht u afishuan të drejtat e studimit. Shoh që të gjithë shokëve të mi u kishin dalë nga një fakultet. Dikujt në filologjik, dikujt në mjekësi, shumë të tjerë për inxhinieri. Emri im nuk ishte asgjëkund. Ndjeva një tronditje të madhe. Por kur në shtator të gjithë morën valiçet dhe u nisën për në Tiranë unë u ndjeva shumë keq, madje mund të them se desh kalova në depresion. Mendova se të gjithë shokët e mij do të bëheshin dikush në jetë, ndërsa unë do mbetesha thjesht një mekanik, sepse si mekanik kisha filluar punë. Atëherë i vura detyrë vetes: ose do shkoj në shkollë të lartë o nuk kam zgjidhje tjetër. Mirëpo mesataren nuk e kisha të lartë. Dhe mendova: kush më pranon mua me këtë mesatare? Zgjidhja ishte: Instituti i Arteve. Por aty duhej talenti. Këtë ide ia them babait dhe i kërkoj që të më përgatiste. Harroje, - më tha – merr çdo lloj profesioni, por vetëm aktor jo.

Pse ky insistim i tij?

“Sepse unë e di se ç’kam hequr”, - më tha. - “ Ti shikon pjesën e dukshme, por në verë në shkonin fshatrat, dhe rekuizitën e gardërobën e mbanim në kurriz. Pastaj shkonim fshat më fshat dhe jepnim shfaqe lëmë më lëmë. Unë e di çfarë vështirësish ka kjo punë ndaj ti nuk ke për t’u bërë kurrë aktor”

Dhe si do të veproje pas kësaj?

Fati im që kisha dhe burrin e tezes, Qiriako Savën regjisor i trupës së Vlorës. Iu drejtova atij dhe ai e priti me kënaqësi. Madje me tha të përzgjidhja materialet. Unë zgjodha materialet, madje me tepri dhe fillova të ushtrohem me Qiriakon. Atë që bënte babai në shtëpi fillova ta bëja dhe unë. Punoja pasditeve në teatër por punoja dhe në shtëpi. Mirëpo duke ngritur zërin dyshonin dhe komshinjtë, e me siguri thoshin: çfarë ka ky i çmendur që bërtet.

Zakonisht ndodhte që për t’u përgatitur për në Institut punohej një apo një muaj e gjysmë. Ndërsa unë punova gati tetë muaj. Dhe kur unë i kisha perfeksionuar materialet, madje i kisha bërë pjesë organike të trupit tim, atëherë Qiriako fton babain që të më dëgjonte. Im at refuzoi. Ai do të gjente gjithmonë një arsye për të më prishur punë. Dikur u thye dhe erdhi. Unë u impenjova përpara babait tim ashtu si para jurisë së Institutit. Kur mbarova interpretimet ai mbeti i habitur dhe më pyeti: Ke lënë ndonjë gjë tjetër pa përgatitur? I them se kisha qejf të bëja dhe një pantonimë extra, një gjë që nuk ishte në listën e punëve që kërkohej nga Instituti. Këtë do ta punojmë bashkë - më tha. Kjo ishte dhe dita e kthesës sepse aty ai u bind që unë kisha talent dhe vendosi të më ndihmonte.

Leka Kruta me banden e qytetit

Si vajti konkursi?

Në konkurs më shoqëroi dhe babai. Mbaruam e kthehemi në Vlorë. Unë sërish çdo në plazh me shokët e mi. Një pasdite xhaxhai im, që gjithashtu ishte pedagog të Institut,  por që ndodhej me pushime në plazhin  Vlorës, kërkoi ta ndihmoja e t’i mbushja një bidon vajguri meqenëse i ishte mbaruar ai i furnelës që kishin në kabinë. Unë, si çdo ditë marr autobusin dhe zbres tek Monumenti Pavarësisë. Kur shoh mamanë, babain dhe dy motrat e mija shumë të qeshur e të gëzuar, duke më pritur të kthehesha nga plazhi. Më hidhen në qafë, duke më thënë:  Dolën listat, ke fituar. Unë e humba fare dhe mbaj mend që kam hedhur në më mes të bulevardit bidonin e vajgurit, aq sa njerëzit u habitën. Nuk u besoja veshëve. M'u duk sikur kisha fituar botën.

Çfarë aktori ishte Leka Kruta, për të gjithë atë që nuk e njohin?

Babai im që i vogël ka kënduar në korrin e kishës. Ka pasur dhunti për të kënduar. Në kohën e luftës gjyshi im ka pasur një restorant në Vlorë. Aty vinin shpesh italianët. Babai duke u shërbyer, zuri miqësi me ta. Duke qëndruar afër tyre mësoi italishten. Ose mund të them, ua vodhi gjuhën. Por mori dhe këngën italiane nga ata. Qëlloi që shumica e ushtarëve ishin napolitanë. Dha babai mësoi theksi napolitan në mënyrë të shkëlqyer. Derisa në çastin që babai u dorëzua, këngën napolitane e këndonte në mënyrë perfekte. Kënga e ndihmoi shumë në jetë.

Si do të lidhej me Estradën?

Në fillim ai ka punuar në fabrikë që ishte në mesin e qytetit të Vlorës dhe që njihej si “Ekstratanin”. Ishte mekanik. Kur Komiteti i Partisë së rrethit mori mendim të çelte estradën e qytetit, e thirrën dhe babain e i thanë të bëhej pjesë e saj. Ai u vu para një dileme të madhe.  Këtë propozim e shtron dhe në familje. Vëllai i tij i madh i thotë: “Mendoje mirë këtë punë, se ku i dihet se si vete. E bën a nuk e bën dot aktorin. Ndërsa zanatin e ke, je mirë mekanik”. Babai, ngaqë e kishte pasion aktrimin vendosi ta provojë të paktën një muaj. Dhe vajti për një muaj po e mbylli jetën në Estradë.

Arben Kruta, Kardi Roshi dhe Leka Kruta

Si aktor humori, nga ishte i prirë më shumë Leka Kruta?

Ka bërë parodinë, pantonimën, skeçin. Por parodinë e kishte më me pasion. Zakonisht ndodhte që si sugjeronte një muzikë napolitane dhe mbi të viheshin fjalët në shqip dhe dilte një parodi e shkëlqyer

Si ishte Leka si koleg?

Në marrëdhënie me mua, si koleg, ishte pak i rreptë. Them me mua, sepse me kolegët e tjerë ishte tjetër gjë. Ata mezi prisnin të shkonte ora 08.00 që ta takonte. Por ndaj meje, ashtu sikundër dhe ndaj motrave, ka pasur kërkesë sistematike llogarie. Udhëzimet e tij përmblidheshin vetëm në tre fjalë: Punë, përkushtim dhe djersë.

Ju keni luajtur në skenë së bashku?

Babai doli në pension kur unë isha student, kështu që unë nuk pata fatin e madh të luaja me të. Kur mbarova Institutin më emëruan në estradën e Vlorës. Në prapaskenën e Estradës kam dëgjuar shumë për bëmat e tij.

Myqerem Ferra dhe Leka Kruta

Diçka më tepër nga kjo jetë pas kuintave?

Puna në Estradë fillonte në 08.00 të mëngjesit. Por regjisori i trupës gjithmonë do të gjente sebep që ta bënte Leka Krutën të tregonte histori nga jeta personale, sidomos nga fushatat kur Estrada shkonte me turne. Dhe Leka ia fillonte.  Sepse e kishte shumë pasion të rrëfyerin. Të paktën 15 minuta që Leka u tregonte histori, ekipi shkrihej së qeshuri. Kjo ishte zgjuarsi nga ana e regjisorit sepse ai krijonte që në fillim një atmosferë të ngrohte që më pas të fillonte puna me rritëm.

Mund të jetë rast unikal, akti i aktorëve më të vjetër të Vlorës që dhanë dorëheqje në skenë për t’i lënë radhën brezit të ri. Si ndodhi kjo?

Është mëse e vërtetë. Një gjë e tillë sot kjo nuk ndodh. Madhe dhe vetë “Parodistët e Vlorës” kanë pohuar: “Atë që bëri Leka dhe Myqeremi kur ishin 50 vjeç ne nuk e bëjmë edhe  tani që jemi 70 vjeç”. Parodistët e rinj të Vlorës u mblodhën nga grupet amatore.  Leka i qëmtoi duke argumentuar:  Ky këndon bukur, ky ka plastikën, ky bën dhe skeçin dhe këngën..., dhe kështu u mblodhën dhe u orientuan në zhanrin e parodisë katër të rinj. Kur e pa që grupi u poq, Leka bisedoi me Myqerem Ferrën, që ishte dhe regjisor, e i tha: “Ka ardhur koha t’ua lëmë radhën të rinjve”. Myqeremi ra dakord. Kështu një natë në shfaqe, pasi mbaruan parodinë, Leka iu drejtua spektatorëve: “Sot është nata e fundit që ne këndojmë parodinë. Vendin do tua lëmë këtyre katër djemve të rinj, të cilët do të jenë e ardhmja e estradës së Vlorës”. Atë natë dolën dhe katër parodistët dhe kënduan të njëjtën parodi, por jo me dy por me katër zëra. Them se ishte dhe një çast solemn.

Sa i vlerësuar ka qenë Leka Kruta, nga ana morale, pasi dihet që  për vitet që flasim rrogat ishin të përcaktuara nga shteti?

Im atë kishte titullin “Artist i Merituar”. Nuk e di sa vlerësohej  titull ekstra mbi rrogën. Por Leka ishte inkuadruar në bandën e qytetit dhe i binte një vegle bronzi që quhet c, pra është si një lloj trompe. E kam mirë parasysh këtë vegël, pasi qëllonte shpesh që Leka ma vinte përpara, më jepte një kuti me pastë jeshile, ca vajguri dhe një copë fanellë leshi dhe më thoshte: “Jepi bir se nesër kemi koncert”. Sepse ajo duhej të shkëlqente, dhe unë e bëja atë të llamburiste. Kjo m’u bë rutinë. Sa herë gjeja xhenisin dhe veglat e tjera mbi tavolinë hidhja sytë nga babai me nëntekstin: “Përsëri”. Dhe ai më thoshte vetëm një fjalë: “Jepi” Një ditë më erdhi në majë të hundës e i them: Mjat o baba se më lodhe. Por ai ma ktheu: Jepi qën, se ajo vegël po na lan kredinë e shtëpisë. Mbaj mend që kam qeshur me të madhe, e qepa gojën dhe iu futa punës.

Pas viteve ‘90 Leka Kruta ka qenë pak i ekspozuar si aktor. A e merrte malli për skenën?

Ai e kishte të pamundur të shkëputej nga skena. Por ai nuk kërkonte rol. Megjithatë rolet ia caktonin. Sepse regjisori e shikonte që materiali ishte tipik për Lekën. Atëherë vinin në shtëpi e i thoshin që duhej nisur puna për premierën e re. Dhe ai gjithë gëzim shkonte në Estradë. Gjithmonë i pari. Deri në fund të jetës ai nuk tha që kam dalë në pension por thoshte: Jam aktor, jam pjesë e trupës.

A pati çaste të vështira në jetë?

Babai e ka pasur një moment të vështirë. Vëllai i tij 45 vjeç pasi një infarkti u nda nga jeta. Kjo ndodhi në mëngjes por në darkë kishte shfaqe dhe biletat ishin shitur. Leka doli në skenë, fshiu gjithçka nga kujtesa dhe u fut në rol. Por kur mbaroi u shkreh në lot dhe vrapoi për tek vëllai i vdekur.

Leka Kruta ne rolin e Hitlerit

Po me regjimin si i ka pasur marrëdhëniet?

Ai nuk kishte probleme me regjimin. Por unë them se Zoti e ka shpëtuar  atë nga burgu. Ai tregonte shumë barsoleta provokuese. I tërhiqja vëmendjen: Po mjaft o baba me këto gjëra. Por ai ma kthente: E çdo më bëjnë mua.

Por ndodhi që një herë në një dasmë qëlloi të ishte në një tavolinë me një oficer që ishte nga ana e krushqisë e nuk njiheshin. Mirëpo muhabet tavoline e dasme, u kthyen ca gota e u ndez gjaku. Atëherë Leka ia filloi: “Gëzuar vëlla. Ja rron qëni rrojmë dhe ne”. Dhe vazhdonte dasma. Iku ajo punë, Pas shumë vitesh takon një burrë në rrugë i cili e ndalon dhe e pyet në e mbante mend. “Jam ai oficeri që ishim në dasmë” – i thotë. Leka u kujtua. “Po hë ç’thotë puna?”, i bën pyetjen standarde. “Çfarë pune, unë sa dola nga burgu”, - ia kthen tjetri. “Po pse?”. “Sebep u bë ajo shprehja jote. Më pëlqeu shumë, dhe një ditë në një tavolinë e teprova me ca gota dhe thashë: ‘Rron qëni rrojmë dhe ne’. Por në mëngjes e pashë vetën në qeli”.

Oficerin e kishin denoncuar, por Lekën nuk e denoncoi njeri. Megjithatë edhe kjo puna e denoncimit e ka një histori. Sepse qëlloi një herë që babain ta thërrisnin në Degën e Brendshme. Një njeri që kishte hyrë në shtëpinë tonë si mik, e kishte marrë fshehurazi nga albumi i fotove një foto ku Leka pozonte në rolin e Hitleri. Dhe e denoncon. "Në shtëpinë e Leka Krutës mbajnë fotografinë e Hitlerit”. Kryetari i Degës kishte qeshur. E thirri babanë në mënyrë shoqërore dhe i tha: Shiko çfarë kanë bërë për ty. “Po kusht qenka ky që vjen si mik në shtëpinë e më vjedh fotografinë?”, pyeti Leka. Por kryetari qeshi dhe normalisht siç ia donte puna nuk e tregoi.

Sa i respektuar ishte Leka Kruta kur dilte në ambiente shoqërore në Vlorë?

Njerëzit lumturoheshin kur e takonin. Më e pakta donin t’i jepnin dorën. Se kishte shumë nga ata që e ftonin në tavolina. Ka ndodhur dhe kur e ftonin në ndonjë datëlindje a dasmë, por që më pas mendja nuk ishte më të nusja e dhëndri se e gjitha kalonte tek Leka i cili tregonte pafund histori me humor.

Çastet e fundit, si iku nga kjo jetë?

Im atë fillimisht vuajti nga prostata. Unë u kujdesa shumë për të. Madje kam marrë rrugët e Evropës për të gjetur 12 flakona që nuk gjendeshin në Shqipëri. U kurua dhe u bë mirë. Pastaj me kalimin e kohës pati probleme polmonare. Unë nuk reshta duke i bërë kontrolle. Por një ditë një mjek shumë i vlerësuar në Vlorë më thotë: “Ben, Leka është në një çast kur nuk duhet t’i ndalosh asgjë. Lerë t’i përdori të gjitha”. Kjo ishte një kambanë alarmi por dhe një kujtesë që Leka nuk kishte më kthim prapa. Unë ia ndaloja alkoolin dhe duhanin. Ai nuk abuzonte. Pinte ndonjë gotë verë, por cigaret nuk e hoqi nga buza dhe e piu deri në fund.

Por kishte një zakon, rruhej çdo ditë. Kur u rëndua më thoshte; “Eja më ndihmo të rruhem, më mbaj nga mbrapa që të qëndroj në këmbë”. Më pas më kërkonte veglat t’ia çoja në kuzhinë. Por kur u rëndua edhe më shumë më thoshte ta ndihmoja të rruhej. Një ditë, nga fundi, pasi e rrojta dhe e parfumosa i them: “Dua parat se nuk punoj badjava unë”. Ishin çastet kur atij i ishte shuar zëri. Dhe meqë nuk fliste dot më tundi gishtin e madh. Dua të them që dhe në ato çaste aq të vështira ai kishte dëshirë të bënte humor. Dhe kështu iku.

Jetëshkrim i shkurtër
Leka Kruta u lind në Vlorë në 19 shtator 1927. Është ndër themeluesit e Estradës Profesioniste të Vlorës. Në jetën e tij të gjatë krijuese ka interpretuar në 150 premiera me rreth 800 personazhe. Për këtë kontribut përgjatë karrierës 40-vjeçare është vlerësuar me titujt “Artist i Merituar”, “Qytetar Nderi i Vlorës”. Presidenti i Republikës Bamir Topi, i akordoi Urdhrin “Naim Frashëri i Artë”. U nda nga jeta me 21 Mars 2011.

E botuar ne gazeten FJALA

Gjon Vladimiri, në kërkim të epokës së një Shenjti

 

Nga Leonard Veizi
 
Doruntina udhëtoi me fantazmën e vëllait të saj të vdekur mbi një kalë të hazdisur, por mbërriti në shtëpinë e nënës gjithsesi. Ndërsa princi Gjon Vladimiri, mori kokën e tij të prerë, “dhuratë” nga pabesia e vëllait të gruas dhe po mbi një kalë udhëtoi nga Ohri për të mbërritur në rrethinat e Elbasanit, në një kishë të vogël ku donte t’i prehej trupi. Prej asaj kohe Gjon Vladimiri u kthye në shenjt, ndërsa vetë vendbanimi mori emrin Shijon, një trajtë e shkurtuar e “Shën Gjon”. Kjo ka ndodhur të paktën 1000 vite më parë…

Leonard Veizi në Kishën e Shën Gjon Vladimirit - Shijon

...Makina “Benc Mercdez”, një diesel prodhim i vitit 1992, kaloi traun e doganës pasi la pas tabelën ku shkruhej “Dobrodosli Cerna Gora” por dhe “Welkome Montenegro”. Kishim hyrë në territorin e Malit të Zi. Si pjesë e ekipit të Televizionit Shqiptar, ishim nisur nga Tirana me destinacion Krajën e për më saktë fshatin Vladimir, pjesë përbërëse e saj.
Udhëtimi qe i shkurtër dhe vendasit, shqiptarë gjithashtu, na ndihmuan të shkojmë deri tek objektivi ynë, rrënojat e kishës “Virgjëresha e Krajës”, në zonën e Krajës apo të Katërkollës, që ndodhet fare pranë Shkodrës dhe Ulqinit. Pikërisht në atë vend gjenden dhe gërmadhat e shtëpisë princërore të Gjon Vladimirit.

Rrënojat e kishës "Virgjëresha e Krajës" Vladimir, Krajë

  

Zbulimi i eshtrave
E nisëm odisenë tonë për të zbuluar sa më shumë nga një histori 1000 vjeçare e vjetër, pasi në media një lajm kishte marrë dhënë: në arkivën e Muzeut Historik Kombëtar, të pluhurosur e të hedhur në një cep, ishin gjendur dy kuti argjendi të zbukuruar me ornamente të çuditshme të cilat arkivonin eshtra të vjetra të ruajtura me kujdes. “Ngazëllohuni o besëmirë të qytetit të Durrësit, të Tribalëve, ndërsa i faleni lipsanit të shenjtë”. Ky ishte mbishkrim në greqishten bizantine mbi njërën prej kutive të gjetura.
Në vitin 2016 kur u bë ky zbulim, drejtor i Muzeut Historik Kombëtar ishte Melsi Labi.
Me një urdhër të thjeshtë administrativ, ai kishte kërkuar të bëhej gjithë kartelizimi për studimin shkencor të fondit të institucionit. Dhe pikërisht nga disiplinimi i kësaj pune u rizbuluan lipsanet, apo eshtrat thënë shqip, e një njeriu të shenjtë. Aty ruheshin prej vitesh pjesë kockash nga të shenjtit Gjon Vladimiri.
Kaq duhej që të ringjallej një histori shumë pak e trajtuar, dhe e njohur më së gjeri vetëm prej specialistëve; historianë dhe arkeologë.
Në tërësinë e saj historia e Gjon Vladimirit ka qenë gjithnjë ngushtësisht e ndërthurur me legjendën. I mahnitur nga kjo e histori që se kisha dëgjuar kurrë më parë, në mendjen time fabula e gjetjes së eshtrave, por dhe jeta e vdekja e shenjtit, vinte përmes një gjuhe filmike. Propozimin tim për të realizuar një dokumentar me këtë temë, gazetari i mirënjohur i Televizionit Shqiptar, Kliton Nesturi, iu përgjigj pozitivisht. Ekipit iu bashkangjit dhe operatori i talentuar Edmond Muka. Dhe nisëm të zbulonim historinë përmes objektivit të kamerës.
 

Melsi Labi - historian, arkeolog

Shenjti që i përket shqiptarëve
Por kush ishte Gjon Vladimiri?
Në burimet sllave ai mban emrin Ivan. Shqiptarët e quajnë Gjon. Në histori, Gjon Vladimiri njihet si princi i shekullin XI në krahinës së Krajës pranë Ulqinit. E gjithë krahina ka qenë dhe është e banuar nga popullsi iliro-shqiptare. Ai u lind në fshatin Vladimir të Krajës e cila sot administrativisht bën pjesë në Malin e Zi. Historianët thonë se babai i tij, Nemani, ka qenë mbret i Ilirisë, Malit të Zi, Dalmacisë, Bosnjës dhe i disa krahinave të Greqisë deri afër Prevezës. Nëna, Ana Romea kishte gjithashtu origjinë mbretërore nga fiset e Tribalëve të Arbërisë. Thënë shkurt: Gjon Vladimiri ishte një princ që i përkiste Ilirisë.
 

Moikom Zeqo, studiues, arkeolog

***

Moikom Zeqo, në studim e botuar prej tij: “Një mijë vjetori i shën Gjon Vladimirit, historia dhe kulti ekumenik” shkruan: “Kultizimi dhe shenjtërimi i Gjon Vladimirit u bë në mënyrë popullore dhe në një mjedis tipikisht shqiptar. Shumë dijetarë e quajnë Gjon Vladimirin me origjinë sllave... Shikoni pikat gjeografike të tri qendrave të ndërtimit të këtij shenjti. Kraja shqiptare, Durrësi shqiptar dhe Elbasani shqiptar. Nëse nuk merret parasysh ky realitet etnik, nuk mund të kuptohet fare as procesi i shenjtërimit, as prologu dhe deri diku as epilogu i historisë së eshtrave të shenjta.”.

***
Tezën se Gjon Vladimiri ishte me origjinë shqiptare e mbron edhe Melsi Labi, me profesion historian e arkeolog, i cili gjatë intervistës për dokumentarin u shpreh: “Megjithëse shumë kërkojnë ta sllavizojnë, ta quajnë si një hero të huaj që ka dashur në mbrojtje toka shqiptare, unë do të thosha jo. Ai ishte një princ që kishte dhe në vetvete dhe në trashëgimi një pjesë të mirë të tokave të Dalmacisë dhe të Shqipërisë së sotme”.
 

Reshat Gega, arkitekt e restaurator

***
Ndërkohë, Reshat Gega, arkitekt e restaurator, po për dokumentarin tha: “Në kohën kur ishte shtrirë despotati i Epirit deri mbi Shkodër e cila kapte dhe trevën ku ndodheshin eshtrat e Gjon Vladimirit, despoti i Epirit, Mihal Engjëlli, i mori eshtrat e tij nga Kraja dhe i solli në Durrës. Kjo është shumë e rëndësishme dhe nga pikëpamja historike por edhe nga pikëpamja etnike. Shumë e rëndësishme është momenti i dytë i lëvizjes së eshtrave nga Durrësi për në Elbasan, të bërë nga princi Karl Topia. Edhe këtu kemi të dhëna, por vijnë dhe mesazhe: këta dy persona, me origjinë shqiptare, përse i kanë lëvizur eshtrat e shenjtit?”
Por në ndihmë na vjen dhe studimi i albanologu i njohur kroat, Milan Shuflai, i cili shkruan: “Kulti i Gjon Vladimirit përbën një nga legjendat më të mëdha dhe më të rëndësishme të krishtera për gjithë Ballkanin. Ky kult ka lëvizur vetëm në qarkun etnik shqiptar, brenda për brenda mjedisit shqiptar e megjithatë është nderuar edhe nga sllavët e Jugut”.
 

Gjon Vladimiri me kokën e prerë në dorë
- Ikona e Konstandin Shpatarakut

 
Historia dhe legjenda
Kur Gjon Vladimiri trashëgoi fronin, ishte epoka e ekspansionit bullgar të car Samuelit, i cili pushtoi Shqipërinë, Maqedoninë dhe Thesalinë, duke arritur deri afër Kostandinopojës.
Kur cari bullgar deshi të pushtonte tokat e Dalmacisë, princi Gjon u ngjit me ushtrinë e tij në malin e Oblikës. Cari i dërgoi një lajmëtar për ta bindur të dorëzohej, por ai nuk pranoi. I tradhtuar, Gjon Vladimiri u kap rob dhe dërgohet në Ohër ku ishte oborri i carit.
Këtu historia merr një tjetër rrjedhë. Samueli kishte një vajzë, të quajtur Kozara, e cila vizitonte vazhdimisht burgjet, u lante këmbët të burgosurve e u jepte ngushëllim. Aty ajo njohu Gjon Vladimirin me të cilin u dashurua. Kozara i kërkoi të atit të martohej me princin e burgosur. Dikur, Cari e pranoi kërkesën e së bijës. Me synimin për ta pasur aleat ai i dha Gjon Vladimirit si prikë, sundimin mbi ish-principatën e tij, por dhe i dhuroi disa toka nga territori i Shqipërisë së asaj kohe.
Në fillim të shek. XI, perandori i bizantit, Vasili II, i shpalli luftë mbretërisë bullgare. Në këtë luftë Gjon Vladimiri u bashkua me Bizantin. Më 29 korrik 1014, në betejën që u zhvillua në brigjet e Strumicës Vasili II e shpartalloi ushtrinë e Samuelit. Pas humbjes cari bullgar vdiq nga hidhërimi. Djali i tij, Gabriel Radomiri mori pushtetin, por u vra një viti më pas nga vëllai i tij prej nëne, Ivan Vladislavi. Ky i fundit, pasi mori fronin e Bullgarisë, u përpoq të shtrinte ndikimin edhe në mbretërinë e kunatit të tij, Gjon Vladimirit.
Si historia, ashtu edhe legjenda thonë se ai e ftoi Gjonin për një vizitë në oborrin e tij në Ohër dhe pas një kurthi, tentoi t’í priste kokën me shpatë. Por meqenëse një gjë e tillë nuk funksionoi, Gjon Vladimiri i dha shpatën e tij me qëllim që kunati i pabesë ta çonte deri në fund mëkatin e tij të madh. E megjithëse koka iu pre, legjenda thotë se, të gjithë të pranishmit e panë të gjallë të merrte me dorën e majtë kokën e tij sepse me të djathtën shtrëngonte një kryq. Ai udhëtoi mbi kalë deri në kishën që kishte ndërtuar vetë dhe që ishte vendi ku sot ngrihet manastiri me emrin e tij në Shijon të Elbasanit. Dhe aty mbeti.
Kjo ka ndodhur më 22 maj të vitit 1015.
 

Kisha e Shën Gjon Vladimirit - Shijon, Elbasan

Shenjti që u varros tri herë
Po pse shenjtërimi dhe kultizimi i tij u krye të tokat shqiptare?
Qe pikërisht kryengritja kundër bullgarëve, e cila bëri që shqiptarët në Krajë, në Ulqin e më gjerë ta cilësonin princin Gjon një martir për lirinë e tyre. Por Gjon Vladimiri ishte dhe një princ që me ndikimin e tij përhapi frymën ortodokse pikërisht në ato vite të trazuara përplasjesh mes Romës dhe Konstandinopojës, gjë që u reflektua me ndarjen e dy kishave pak kohë më vonë, pikërisht në vitin 1054.
Moikom Zeqo thotë se qenë shqiptarët ata të cilët pa asnjë akt zyrtar kanunizues e shpallën Gjon Vladimirin një shenjtor të madh.
Pas vdekjes, eshtrat e Gjon Vladimirit u ruajtën në kishën e “Shën Mërisë”, apo siç njihet ndryshe dhe “Virgjëresha e Krajës”. Në vitin 1215 despoti Mihal Komneni i mori eshtrat e shenjta të Gjon Vladimirit nga Kraja dhe i vendosi në Durrës ku ato u nderuan nga besimtarë të dy kishave, Lindore dhe Perëndimore. Por në vitin 1381 Karl Topia, një princ shqiptar me shumë ndikim, që i përkiste besimit katolik, pasi pushtoi Durrësin, i mori eshtrat e Gjon Vladimirit dhe për adhurimin e tyre, ngriti në vendin e një kishe të vjetër, kishën dhe manastirin ortodoks, aty ku sot gjendet fshati Shijon në rrethinat e Elbasanit, e që në fakt është një trajtë e shkurtuar e emrit “Shën Gjon”. Është pikërisht vendi ku Gjon Vladimiri, ndaloi me kokën e prerë.
Po pse pikërisht në këtë vend?
Legjenda thotë se një ditë Gjon Vladimiri kishte dalë për gjah. Papritur ai pa një shqiponjë të artë me një kryq të shndritshëm në qafë. Duke u përpjekur ta kapte princi u fut thellë në pyll. Dikur shqiponja qëndroi dhe u kthye në një engjëll të shndritshëm. Gjon Vladimiri u përkul para saj. Nga ai çast vendosi që pikërisht në atë vend të ndërtonte një kishë për nder të Shën Marisë. Atje shkonte vazhdimisht për t’u lutur. Është pikërisht vendi në afërsi të Elbasanit ku sot ngrihet manastiri me emrin e tij. Në këtë manastir, për shumë e shumë vite ka pasur vendndodhjen sarkofagu që kishte brenda pjesët e kockave të shenjtorit.
Por dhe vetë ndërtesa e manastirit pati një jetë të trazuar. Është shembur nga tërmetet, është djegur dy herë nga flakët e Luftës së Dytë Botërore e si për ironi të fatit gjatë viteve të diktaturës, prej shqiptarëve ateistë, nga një vend kulti u kthye në një depo armatimi. Për 30 vjet, manastiri, kisha e gjithçka përreth u kthyen në zonë ushtarake. E megjithatë u ringrit.
Të gjitha këto, na i rrëfen At Irine Gega, prifti i kishës së Shën Gjon Vladimirit në Shijon-Elbasan, i cili na hap derën e manastirit dhe na shoqëron kudo kërkojmë të regjistrojmë me kamerën tonë, për të realizuar dokumentarin me titull “Shenjti kryeprerë -Gjon Vladimiri”.

At Irine Gega, prifti i kishës së Shën Gjon Vladimirit

 

Kliton Nesturi: Në qarqet letrare qarkullojnë tezat antishqiptare

nga Leonard Veizi

Me një temperament sanguin dhe sens revolte të lartë, mund t’i përplasësh lehtësisht mendimet me të. Dhe asgjë më shumë se kaq, edhe pse në fakt bërja e një kompromisi nuk është fort e lehtë. Por në të shumtën e rasteve mund të flasësh shtruar e t’i bashkosh idetë në një, edhe pse në fakt as kjo është se shkon fort. Në të gjitha rastet, edhe në atë oportunin, e mundshëm, duhet pak oponencë, sigurisht. Ca vite më parë, një tjetër kolegu gazetar që i kishte vënë mikrofonin para hundës dhe po e tundonte për një interviste sa një faqe gazete, i tha se ishte rebel dhe i tillë do të mbetej. Sot, asgjë nga ajo që ka shprehur nuk bie poshtë. Dhe po të ndjekësh logjikisht atë që shpreh, mund të thuash pa frikë se vazhdon të jetë po ai rebel i viteve më parë...

...Shkrimtar i njohur dhe gazetar me 30 vite përvojë Kliton Nesturi, nuk ka drojë t’i thotë gjërat troç, madje nëse e sheh të arsyeshme edhe me një arrogancë të pashtirur. Nëse mendon se diçka duhet bërë e ditur medoemos, ai di ti dali zot asaj që nxjerr jashtë dhëmbëve. Nuk e fsheh mendimin e tij, dhe as tenton të spërdridhet për t’i shpëtuar përgjegjësisë, sepse ajo që do të thotë sot, do t’i keqpërdoret nesër. E për më tej se kaq, në një interviste ekskluzive për Fjala.al, thotë:

Ku është sot raporti i shkrimtarit shqiptar me lexuesin shqiptar?

Raporti i lexuesit shqiptar me autorin shqiptar është jo në nivelin e duhur.

Që do të thotë...?

Që do të thotë se, gjatë këtyre viteve, jo vetëm autorët por dhe botuesit e kanë keqedukuar lexuesin me letërsinë që është botuar në Shqipëri. Pak a shumë të gjithë duhet të jenë fajtorë.

Dhe ka dy gjëra: E para botimi pa kriter i kujtdo autori. Dhe e dyta: Për më shumë publiciteti i çfarëdo autori. Këto dy probleme kanë krijuar një farë tkurrje të lexuesit. Sepse lexuesi duke u nisur nga publiciteti që i bëhet një vepre, e merr veprën e lexon dhe e gjykon. Dhe në qoftë se ai zhgënjehet një herë, madje dhe herën e dytë, tërhiqet.

Plus që gjatë këtyre kohëve kemi pasur disa teza antishqiptare. Sa i përket letërsisë shqipe, ka nga ata studiues shqiptarë apo njerëz që merren me letërsinë shqipe, që thonë se “letërsi shqipe të këtyre viteve nuk ka”. Dhe kjo është një nga gjërat më të këqija që i kanë ndodhur  këtij vendi.

Pse e mendoni kështu?

Sepse i bie që në qoftë se nuk ka letërsi shqipe duhen mbyllur katedrat e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe. Por duhet të mbyllim njëkohësisht dhe shumë institucione që merren me studimin e letërsisë shqipes. Pra propaganda ka ndikuar në disa aspekte. Propaganda ka ndikuar negativisht në këtë drejtim. Dhe unë ia vë fajin pikërisht propagandës.

A është kritika ajo që bën dallimin e një krijimi letrar, prej publicitetit?

Prej shumë vitesh mungon kritika e mirëfilltë. Sepse kritika është kritikë dhe rolin e saj nuk e zëvendëson askush. Sado të marrim një autor ta sjellim në radio, në ekranin e televizorit, në faqet e gazetave, lexuesi i thjeshtë nuk ka për ta marrë vesh se çfarë përmban vepra e tij, nëse nuk shkruan kritika.

Dhe ju mendoni se vendin e kritikës e zë propaganda?

Padiskutim. Propaganda e medias. Sot niveli i gazetarëve të kulturës dhe ia atyre që merren me emisionet e kulturës është shumë i dobët. Kjo për arsyen sepse televizionet tona punojnë me stafe të vogla. Një moderator nuk ka kohë ta lexojë një libër dhe ta pyesi autorin thellësisht.

Pyetja më klishe është: “Çfarë mund të na thoni për librin tuaj?”. Autori e ka shumë të vështirë të flasë për veprën. Ndaj një gazetar kurrsesi nuk mund t’i bëjë pyetje klishe një artisti, sepse e fyen atë.

Kjo më kujton një ngjarje: Një gazetare pyet një regjisor të njohur shqiptar para premierës së filmit të tij të ri: “Çfarë tregon filmi juaj?”. Regjisori që mblodhi supet i bëri një kundër pyetje: “Ju e keni parë filmin tim?” “Jo”, u përgjigj gazetarja. “Epo atëherë shiko një herë filmin e pastaj flasim”, ia ktheu regjisori.

Një gjë e tillë ndodh edhe me librin, duhet lexuar një libër pastaj të flasim për të, sepse shkojmë te klisheja tjetër që ndodh nëpër promovime: “Librin se kam lexuar por autori është djalë i mirë”.

Çfarë tjetër ndikon në keqedukimin e lexuesit?

Një fakt që më bën shumë përshtypje është mosha e re pretendente për të hyrë në letërsi. Ne po e shkatërrojmë letërsinë shqipe me nxënës që botojnë që në klasë të parë, të dytë apo të tretë. Kemi 10-vjeçarë me dy vëllime me poezi. Kemi prindër që po i shkatërrojnë fëmijët e tyre duke u ushqyer ambicien e botimit, duke e paguar botimin. Dhe kjo është e tmerrshme. Edhe ky fenomen e ka bërë lexuesin të tërhiqet nga libri i autorëve shqiptarë.

Po ana ekonomike sa ndikon?

Në raste krizash, kur njerëzit fillojnë të numërojnë paratë që kanë në xhep, gjëja e parë nga e cila heqin dorë janë librat, bileta e kinemasë apo e teatrit, pra heqja dorë nga gjërat që çuditërisht konsiderohen të luksit. Jemi në vite kur shqiptarët nuk i kanë xhepat plot, aq sa mund të blejnë libra me çmime të shtrenjta.

Ju jeni autor më disa libra. A ishit prezent në Panairin e Librit në nëntor? Cila ishte atmosfera e përgjithshme e këtij panairi?

Personalisht nuk kam vajtur në Panair të Librit. Dhe kjo ka arsyet e veta.

E para; sepse Panairi i Librit është panairi i botuesve, pra nuk është i panairi shkrimtarëve. Nuk kemi një festë të librit siç bëhet në Milano, Frankfurt, Paris e kudo gjetkë, por kemi thjesht tezga që shesin libra. Dhe këtu del dhe një problem më vete, se ai 20 përqindsh apo 30 përqindësh që shtëpitë botuese ulin për kopertinë, është risku që mbajnë libraritë. Sepse pas Panairit, të gjitha libraritë bien nga shitja e librave. Unë kam takuar miqtë e mi dhe më janë shprehur se pas panairit mbetet një boshllëk i madh. Pra kemi një krizë.

E dyta: Panairi është një portë e madhe ku hyjnë të gjithë. Dhe sinqerisht më shumë bëhet një paradë se sa bëhet një vlerësim. Personalisht nuk pretendoj as për çmime e as për dekorata. Duke qenë i shpenguar nga kjo gjë mund të flas hapur. Në panaire shpesh çmimet që jepen nuk më duken të nivelit. Dhe ndodh rëndom që një libër i cili del në fund të tetorit, ende pa u lexuar, në fillim të nëntorit merr çmim.

Ju e cekët edhe më parë rolin e kritikës. Në fakt sa funksionon ky institucion?  

Në ditët e sotme mund të konsiderojmë se maksimumi na kanë mbetur nja tre kritikë të mirë. Pjesa tjetër, e atyre që e marrin këtë rol, marrin pompën (se furçës i ka dalë boja me kohë) dhe lyejnë një vepër. Po të llogarisim me ato që shkruhen i bie që letërsia shqiptare është letërsia më e madhja në botë, dhe se autorët e saj janë më të mëdhenjtë e mundshëm. Mua më vjen për të qeshur madje dhe për të qarë kur krahasohet një shkrimtar shqiptar sot me atë që ka shkruar Balzaku, apo Dostojevski, shumë kohë më parë. Këto janë krahasime të çmendura.

Do të thotë që ju nuk jeni për etalonin e krahasimit?

Një autor hyn në letërsi për të lënë gjurmën e vet dhe jo për të kopjuar dikë. Ne merremi shumë me reminishencat. Në qoftë se kemi një autor të dikurshëm dhe krahasohemi me të, atëherë pse duhet të shkruajmë ne të tjerët, apo përse do të shkruajnë ata që do të vijnë më pas. Unë e kam thënë edhe më parë: letërsia është konstelacion nuk ka piramidë. Nuk mund të themi kurrë për një autor: “Ky është dhe s’ka më tjetër!”.

Sa lexues ka sot në tregun e letrave shqipe?

Ne nuk kemi shumë lexues. Kot rrekemi të themi se kemi shumë lexues. Këndej dhe andej kufirit, apo dhe në të gjitha trevat shqipfolëse. Këtu në Shqipëri i kemi apo jo nja njëqindmijë lexues. Dhe kjo është shumë pak.

Dhe shkrimtari shqiptar është më i penalizuari?

Natyrisht, për shkaqet që thamë më sipër. Ndaj dhe këta lexues i referohen autorëve të huaj.

Po numri i kopjeve të hedhura në treg? Ka autorë që janë deklaruar se kanë shitur me mijëra kopje?

Ky është tjetër problem: publiciteti i enteve botuese në shumicën e rasteve bëhet krejt pa lidhje. Nëse thuhet që një autor është botuar dhe ka shitur në 15 apo 20 mijë kopje për një libër, na del që në librin pasardhës ka rënie me 12 mijë kopje në librin tjetër edhe më shumë ndërsa në sprovën e katërt nuk ia kap njeri me dorë. Këto janë palaçollëqe që duhet të marrin fund. Nëse do të flasin qoftë botuesi, qoftë dhe shkrimtari duhet të flasin me përgjegjësi të madhe. Sepse nëse një autor ka shitur 15 mijë kopje, i bie që të mbushi dhe arkën e shtetit me para. Njerëzit duhet të mësohen që kur gënjejnë, të gënjejnë bukur. Sepse libri i shitur ka dhe taksat e shtetit. Nëse një ditë të bukur shtëpisë botuese i vjen një kontroll financiar dhe kërkon të dhënat për 15 mijë kopjet e deklaruara... si i bëhet?

Letërsia është e lidhur fort me gjuhën. Në çfarë gjuhe duhet të shkruajnë shkrimtarët...?  E kam fjalën në standard, apo në dialekt?

Standardi i drejtshkrimit të vitit 1972 nuk është i prerë për sa i përket letërsisë. Pra nuk vë kufizime. Standardi përcakton gjuhën zyrtare. Askush nuk i ka ndaluar shkrimtarët shqiptarë qoftë para viteve ‘90 por dhe tanimë, që të shkruajnë duke futur dhe format dialektore. Një nga autorët që e përdor me shumë sukses formën dialektore brenda gjuhës letrare, është Petrit Palushi. Pra i integron të dyja gjuhët bashkë. Ka dhe autorë të tjerë, padyshim.

Autori duhet ta zgjidhi vetë gjuhën e shkruar. Por duhet të ketë parasysh dy gjëra. E para kujt lexuesi i drejtohet. E dyta, gjuha shqipe nuk e ka luksin e madh të ketë përkthyes pa fund. Ndaj çdo autor duhet të pyesi veten: Kjo gjuhë që do përdor, sa e përthyeshme është...?

Marr dy raste që kemi në letërsinë shqipe, Migjenin dhe Kutelin. Janë dy shkrimtarë të kalibrit të lartë që po të ishin në një shtet apo në një gjuhë tjetër do të ishin autorë të përbotshëm. Migjeni është një autor i jashtëzakonshëm shqiptar por fatkeqësisht i papërkthyeshëm sa i përket shkallës së mjeshtërisë dhe bukurisë të asaj që jep në vargjet  e tij. Po kështu edhe Kuteli. Në fillim të viteve ‘90 në Itali u botua “Vjeshta e Xheladin Beut” dhe sinqerisht botimi në italisht nuk tingëlloi aq bukur dhe madhështor sa në orgjinal.

Së fundi mund të them se autori mund të shkruajë dhe në gjuhën e fshatit të tij. Problemi është kujt i drejtohet dhe sa lexues ka. Zotësia e një autori është të ndërtojë marrëdhënie të drejtpërdrejta me lexuesin.

Lajmet e herë pas hershme bëjnë të ditur se ka autorë shqiptarë që botohen në gjuhë të tjera. A keni informacion, këta autorë botohen nga shtëpi të mëdha botuese?

Botimi i shkrimtarëve shqiptarë është një strapacim më vete. Secili botues ka një standard të vetin. Problemi është mënyra se si botohen autorët shqiptar. Personalisht për mua nuk është e rëndësishme në u përktheve në një gjuhë të huaj. Puna është me këtë botim a bie në sy të kritikës së atij vendi. A je ti faktor? Sa mijë libra botohen çdo vit në Francë, apo gjetkë ku je ti në këtë raport? Nëse thua që jam modest dhe kritika nuk shkruan për mua, kjo do të thotë që ti nuk ke bërë asgjë.

Në qoftë se një autor shqiptar paguan vet për librin, përkthimin e botimin dhe ku botuesi nuk ka asnjë detyrim, madje as për publicitetin kjo mendoj unë që është e turpshme. Siç ka ndodhur që autorë shqiptarë janë botuar me 30 kopje jashtë dhe këtu në Shqipëri kanë trumbetuar se kanë bërë namin. Ne vazhdojmë të mos jemi të sinqertë.

Po ju tregoj një tjetër shembull: Kam qenë në Gjermani, në një qytet me 30 mijë banorë, Pafenhofen. Shkova në një librari, e cila furnizohej me të gjitha librat e rinj që dilnin në botë. Pyeta për autorët shqipëtar. Më thanë se kishin pasur vetëm Ismail Kadarenë. Pas tij asnjë tjetër nuk ishte ekspozuar në atë librari. Dhe duhet pasur parasysh se nuk kishte rëndësi nëse ishe në një qytet të vogël apo në kryeqytetin gjerman. Pasi rrjeti i shpërndarjes atje funksiononte perfekt në të gjithë Gjermaninë. Pra nëse botohej, libri vinte menjëherë dhe në atë librari të madhe të atij qyteti të vogël.

Për mua sa më shumë autorë shqiptarë të botohen jashtë aq më mirë është sepse kthehet vëmendja nga letërsia shqipe.

Botuar në: Fjala.al

https://fjala.al/2019/12/20/kliton-nesturi-ne-qarqet-letrare-qarkullojne-tezat-antishqiptare/

https://www.shqiperia.com/blog/kliton-nesturi-ne-qarqet-letrare-qarkullojne-tezat-antishqiptare/