Një “Engjëll” vdekje, ylli argjentinas që vriste gjithkënd me gjakftohtësi

Nga Leonard Veizi

 

Atij i pëlqente aq shumë rreziku, sa mund të rrezikonte deri në fund pa iu dhimbsur asgjë. Nuk ish në peshore as jeta e tij dhe aq më pak ajo e të tjerëve. Fytyra engjëllore prej adoleshenti, fshihte aspektin e errët të gënjeshtrave, grabitjeve dhe vrasjeve. Ai ishte Karlitos që kërkonte të jetonte duke vrapuar mbi një tel të mprehtë e të nxehtë. Dhe rrezikoi në fakt...

 

...Në ekranin e Televizionit Shqiptar, - që ka vetëm një grusht filmash të cilat i përsërit në mënyrë të mërzitshme, - më ka rënë në sy një film interesant me titullin origjinal “El Angel”. Me kaçurrela të arta dhe buzë të fryra, personazhi Karlos Robledo Pup i interpretuar nga Lorenzo Ferro, duket më shumë si një zemërthyes adoleshent sesa një vrasës serial gjakftohtë. Por në Argjentinën e viteve 1970, krimineli i ri tërhoqi vëmendjen e një publiku adhurues, i cili ishte i neveritur por ndoshta më shumë i magjepsur nga ideja se si një djalosh i bukur ishte i aftë të bënte krime të tmerrshme.

Filmi prej 1 orë e 58 minutash, në zhanrin biografi, krim dhe dramë është një bashkëprodhim i Pedro dhe Augustin Almodovar të cilët regjinë ia kanë besuar Luis Ortega-s dhe skenarin treshes; Serxhio Olgin, Luis Ortega dhe Rodolfo Palases. I publikuar në vitin 2018 në të interpretojnë disa nga yjet e kinemasë argjentinase si: Lorenco Ferro, Çino Darin, Daniel Fanego, Mercedes Moran e Sesilia Roth.

Skena e parë e filmik ka në qendër Karlitosin, - tiparet e buta dhe kaçurrelat e të cilit përfundimisht i japin pseudonimin “Engjëll”, - duke hyrë në mënyrë të paligjshme në një shtëpi, Në vend që të vjedhë diçka të çmuar, - qëllimi për të cilën hyri në banesë, - ai vendos një album me muzikë duke organizuar festën e tij private të kërcimit. Dhe së fundi vjedh një motoçikletë.

Pavarësisht prejardhjes së tij nga shtresa e mesme e shoqërisë, ka shenja të qarta që Karlos është i varur nga telashet.

Skena e fundit e filmit është po e tillë. Karlitosin kërcen në një shtëpi bosh ndërsa forca të shumta të policisë kanë rrethuar të gjithë perimetrin duke dhënë të kuptojë që personazhi në dukje Engjëll, është një person shumë i rrezikshëm.

Regjisori Luis Ortega u frymëzua duke ri-imagjinuar një personazh real Karlos-in si një vrasës psikopatik homoseksual, pavarësisht mungesës së ndonjë prove që kjo ishte e vërtetë në realitet. Regjisori e bën të qartë nëntekstin e fshehtë erotik duke trajnuar një lente adhuruese mbi bukurinë androgjene të antiheroit të tij seksualisht të paqartë.

Ashtu siç shkruan Xhonatan Romnei në median e njohur “Film Comment”, tek rubrika Filmi i Javës: “El Angel” apo Robledo Pup hedh poshtë parimin e famshëm të kriminologt Cesare Lombroso, se kriminelët e lindur mund të njiheshin nga deformimet ataviste. Me fjalë të tjera, ata kishin të ngjarë të ishin po aq të shëmtuar sa mëkati. Nëse Robledo e hodhi poshtë këtë rregull, filmi i Ortegës konfirmon vetëm një parim të qëndrueshëm në kinemanë bashkëkohore, domethënë se kriminelët e jetës reale kanë më shumë gjasa të janë të bukur.

 

Personazhi real

Karlos Eduardo Robledo Pup, u njoh gjithashtu si Engjëlli i Vdekjes apo Engjëlli i Zi argjentinas. I lindur më 19 janar 1952, ai u kthye në një vrasës serial. Vetëm 20 vjeç, Pup kapet dhe dënohet në burg për të paktën njëmbëdhjetë vrasje, një tentativë vrasjeje, shtatëmbëdhjetë grabitje, përfshirje në një përdhunim dhe një tentativë përdhunimi, një akuzë për abuzim seksual, dy rrëmbime dhe dy vjedhje. Shumica e shkeljeve ndodhën në zonën veriore të Buenos Aires-it.

Më 7 korrik 1973, Pup u arratis për pak kohë nga burgu, vetëm për t'u rikthyer tre ditë më pas.

Në korrik 2000, Pup u kualifikua për lirim me kusht; por nuk paraqiti asnjë kërkesë.

Në vitin 2003, u transferua për pak kohë në një spital psikiatrik, sepse ishte veshur si Batman duke i vënë flakën punëtorisë së burgut në Olavarría ku vuante dënimin.

Më 27 maj 2008, Pup paraqiti një kërkesë për lirim me kusht. Gjykatësi ia mohoi lirimin me kusht duke e konsideruar atë si një kërcënim për shoqërinë.

Në nëntor 2013, ai kërkoi rishikimin e dënimit të tij ose, në rast të dështimit, ekzekutimin e tij me injeksion vdekjeprurës, edhe pse dënimi me vdekje nuk ishte i ligjshëm në Argjentinë. Gjykata e Lartë e Drejtësisë refuzoi si kërkesën për rishikim ashtu edhe kërkesën për ekzekutim.

 

Filmi

Në përshtatjen kinematografike të historisë së vërtetë të krimit, Karlos apo Karlito është një adoleshent i pakënaqur që jeton me prindërit e tij në Buenos Aires. Ata janë një familje e klasës së mesme që i mëson djalit të tyre vlerat e të punuarit dhe të shkollimit. Karlitos nuk i intereson të bëjë asnjërën.

Ramóni një shok klase me familje të kriminalizuar, e prezanton Karliton me prindërit e tij. Ata e admirojnë amoralitetin e djaloshit si “engjëll” dhe pamaturinë e tij. Katërshja për pak kohë arrin suksese në vjedhje, dhe mendojnë se do të bëhen të pasur, derisa të bëhet e qartë se Karlitos impulsiv, jo besnik, i mbajtur si një partner i mundshëm seksual për të tre, merr shumë më tepër kënaqësi duke jetuar në mënyrë të rrezikshme.

Kritika thotë se arritja e filmit "El Angel" është që t'i vendosë shikuesit në vendin e një sociopati, një personazh për të cilin vrasja është aq e rastësishme sa që ai nuk humb kohë përpara se të qëllojë një shofer kamioni ose një roje sigurie. Karlitos lëviz me qetësi nëpër shtëpi dhe dyqane të cilat i vjedh, sikur të jetë në habitatin e tij natyror.

Arsyeja e vetme e Karlitos për të jetuar është lëvizja nga një shkelje në tjetrën. E njëjta gjë mund të thuhet për vetë filmin, i cili heton sipërfaqësisht amoralitetin e tij duke e shfrytëzuar atë për emocione të forta.

Megjithatë shumë nga kritikët bashkohen në një pikë të përbashkët, kur argumentojnë se: në tërësinë e tij filmi është i cekët dhe mban peng vëmendjen e spektatorit, ndërsa ekrani i madh plot ngjyra ka shumë për të treguar, por pak për të thënë.  

 

Aktori

Lorenzo Ferro i cili luan personazhin Karlitos, u lind më 9 nëntor 1998 në Buenos Aires. Ai është aktor, këngëtar dhe kompozitor. U njoh për së tepërmi për rolin e Robledo Pup.

Ylli debutues Lorenzo Ferro  i ngjan shumë Robledo Pup në kulmin e tij, edhe për faktin se fytyra në film, përmban një buzëqeshje narcisiste, ndërsa zëri i tij rrëqethës është i një rebeli ekzistencial.

Media vendase e ka  komplimentuar performancën e aktorit Ferro tek “El angel” si "të zbrazët dhe efektivisht të frikshme"

Rolet e tij televizive përfshijnë dhe disa filma të tjerë. Gjithashtu ai ka publikuar dy albume të regjistruara në studio.

 

Epilogu

Në qershor 2023, gjyqtari Oskar Roberto Kintana i Gjykatës së Garancive dhe Apelit, hodhi poshtë kërkesën e Robledo Pup për lirimin me kusht edhe një herë, duke përmendur se ai vuan nga "emocione të paqëndrueshme të cilat mund të shpreheshin në një mënyrë të çrregullt", duke shtuar se Pup ka edhe “reflektime paranojake”.

Deri në vitin 2024, Robledo Pup ka kaluar mbi 52 vjet në burg, duke u bërë i burgosuri më jetëgjatë në Amerikën e Jugut.

“Rroftë vdekja”, makabri mes dashurisë dhe urrejtjes

Nga 

Leonard Veizi
 
"Rroftë vdekja"
Togfjalëshi bombastik, që më pas u kthye në një sentencë gati stilistike por krejt inorganike, u lëshua si predhë nukleare a hidrogjeni, pikërisht në vendin ku njerëzit mund ta perceptonin dhe argumentonin më mirë se kudo tjetër, por ta pranonin më keq se kudo; në sallën lektorale të një universiteti.
"Rroftë vdekja!"
Sa filozofike është një shprehje e tillë?
Po të merremi me filozofinë e saj nuk do të mbarojmë kurrë. Sepse të gjithë filozofët janë marrë nga pak me vdekjen.
Për ata që nuk e dinë, le ta mësojnë se këtë sentencë me ngjyrim të qartë pezhorativ e ka ngritur në majat më të larta gjenerali fashist, - por që materialet e servirura nga media spanjolle cilësohet si falangist, - Hose Milan Astrai. Gjatë Luftës Civile Spanjolle bëhet e qartë se puna kryesore e tij ishte ajo e një propaganduesi brenda krahut frankoist. Më 29 shtator 1936, pasi Françisko Franko mori titullin e lartë Gjeneralizëm, Astrai u emërua kreu i Zyrës së Shtypit dhe Propagandës. Si ushtarak ai ishte një admirues i kulturës japoneze. Dhe mbeti i frymëzuar nga termi “Bushido” që do të thotë "rruga e luftëtarit" e që i referohet kodit etik të samurajve të cilët lulëzuan në Japoninë feudale. Nisur nga kjo praktikë e rreptë, erdhi dhe radikalizimi i idesë bazë të tij.
Më 12 tetor të vitit 1936, me rastin e kremtimit të Ditës së Trashëgimisë Hispanike, Milan Astrai, në prani të shumë studentëve, në mes të fjalimit të filozofit Migel de Unamuno, që ishte dhe rektori i Universitetit, gjenerali – asokohe kolonel, - bërtiti: “Vdekje inteligjencës…! Rroftë vdekja!”
A kishte sens një thirrje e tillë në një auditor me njerëz që e përçmonin vdekjen dhe vetë diktaturën? Por duket se Astrai diti ku ta hedhë tezën e tij, e cila më pas do të fabrikohej në të gjithë Spanjën duke u kthyer në një platformë.
Konflikti i tij me rektorin Unamuno hyri në histori. Sepse ky i fundit i indinjuar iu përgjigj: “Sapo kam dëgjuar thirrjen nekrofile dhe të pakuptimtë "Rroftë vdekja". Ky paradoks qesharak më duket i neveritshëm. Ky është tempulli i inteligjencës dhe ju po përdhosni zonën e tij të shenjtë. Unë jam kryeprifti i tij."
Si doli nga goja e bartësit të saj thirrja: “Rroftë vdekja”, ajo u bë pre e interpretimeve të shumta duke i dhënë të njëjtit togfjalësh shumë e shumë kuptime edhe pse përfaqësuesi i Frankos pati vetëm një qëllim kur e përmendi pikërisht në sallën lektorale të një universiteti.
Në ditë lufte thirrja "Rroftë vdekja" nis e bëhet më organike, për më tepër kur rrugët mbushen me kufoma civilësh dhe gjaku lag kalldrëmet po aq sa dhe shiu. Por në ditë paqeje, e njëjta thirrje tenton të gjejë nuanca të reja mbijetese.
Rroftë vdekja!
Në kuadrin e përgjithshëm të informacionit të përditshëm që vjen i përhershëm, e që ka të bëjë më së shumti me rastet fatale për jetën e një njeriu, të vjen në mend kjo shprehje që edhe pse nuk është një postulat, sërish kap një jehonë të madhe në gamën e saj:
Rroftë vdekja!
Ndoshta sepse është e pashmangshme. Ndoshta se vetë përjetësia nuk ka kurrfarë kuptimi. Ndoshta sepse kemi kaq shumë frikë prej saj ndaj nisim dhe e dashurojmë:
Rroftë vdekja!
Ne nisim vrapin tonë drejt vdekjes që nga çasti i parë i lindjes. Dhe rendim shumë shpejt në fakt. Gati në panik. Ndoshta sepse duam të arrijmë sa më parë në pikën fundore ku tek e fundit mendojmë se do të marrë fund makthi. Ose, ose, se... na pëlqen ta mbyllim në mënyrë të dyanshme kapitullin e lodhshëm të jetës. Një bashkëpunim mbresëlënës.
Në vetvete thirrja "Rroftë vdekja!" apo siç është në origjinal “Viva la muerte” përmban një paradoks; një kontradiktë në të cilën termat antagonistë anulojnë njëri-tjetrin. Vdekja është e gjallë ose jeta është e vdekur.
Axhanset e hedhur andej-këtej nëpër internet shpjegojnë se Unamuno me të drejtë ishte i shqetësuar nga një thirrje e tillë e fuqishme dhe me ngjyresë pis të zezë, sepse një personazh si Milan Astrai mund të diktonte normat e psikologjisë së masës. Dhe imagjinoni ç'mund të bëjnë një turmë masive që adhuron vdekjen.
Rroftë vdekja!
Kjo ishte motoja fashiste e Frankos. Falangistët spanjollë përveçse si filozofi e përdorën si një praktikë shfarosëse, pikërisht atëherë kur vetë nazistët e Adolf Hitlerit ende nuk e kishin shpallur platformën e tyre të spastrimeve masive. Por në praktikë kjo shprehje nuk mbeti vetëm brenda kufirit territorial spanjoll.
Në Shqipëri nuk ka forca që të mund të mbështesin apo anatemojnë togfjalëshin makabër. Ka veç individë që e përqafojnë atë. Ata që kanë një motiv të shkojnë vetë drejt vdekjes, por dhe ata që shkojnë po aty por pa asnjë motiv. Duket sikur një shprehje e tillë nuk merr kuptim në një vend të tillë mesdhetar, po aq sa dhe Spanja mesdhetare. Ah... vetëm nëse flasim për vdekjen e ngadaltë të një kombi jo vetëm të kombasve të tij.
Përditë e më shumë njoftohemi nga rrjetet sociale se miq e të njohur, shpërngulen nga Atdheu për t’u përshtatur e filluar jetën nga fillimi në një vend të huaj. Padyshim, kjo në vetvete ka të bëjë me vdekjen. Ikën krahët e punës, ikën dhe inteligjenca. “Vdekje inteligjencës…!" do të bërtiste Hose Milan Astrai duke i ndërprerë në mes fjalimin filozofik të rektorit Migel de Unamuno.
“Vdekje inteligjencës…!" mund të bërtasim dhe ne tanimë, për një fakt të kryer.
Në librin “Viva la muerte! Política y cultura de lo macabro” të autorëve spanjollë Rafael Nunjez Florencio dhe Elena Nunjez Gonzalez shkruhet: “Vdekja e gjallë mund të jetë konfirmimi i trishtuar i rivalit të tij. Pavarësisht pabarazisë së tyre, midis mistikës nekrofile të fashizmit dhe pesimizmit të inteligjencës, një e zakonshme mund të shihet: prania dërrmuese e makabrit në kulturën dhe politikën spanjolle të shekullit të XX. Rrënjët e saj janë të thella”.
Kjo vlente për Spanjën e shekullit të kaluar.
Por gjërat nuk ndryshojnë vetëm se lëvizin numrat e viteve dhe shekujve. Duket bindshëm se makabri luan një rol vendimtar në kulturën tonë... Ai na tremb, na tërheq dhe na shqetëson, pasi kufizon me tmerr, me inat, me neveri dhe humor të zi. Dhe bashkëjetojmë ngushtë me Djallin të cilin kërkojmë ta bëjmë mik e ta kemi mirë, me idenë e shenjtë se mbase në këtë mënyrë do ta bindim që ai të vërë dorën në zemër dhe ta lejojmë të jetojmë ca ditë më tepër nga sa na takon. Por gjithaq e dimë po aq mirë se një pakt i tillë nuk të çon askund. Ndaj para se të bërtasim: Rroftë Jeta, në mendjet tona më së shumti qëndron stoike dhe e pandryshuar togfjalëshi: Rroftë vdekja!
Analogjia nuk ka të bëjë saktësisht me realitetin që jetojmë në Shqipëri dhe përgjithësisht krahasimet kanë çaluar në jetë të jetëve, por gjithsesi, e parë nga një prej këndvështrimeve duket sikur tek ne ka nisur të ngrihet fuqishëm shprehja: Rroftë vdekja!
Përplasje idesh. Qytetërimesh ndoshta. Inteligjenca është duke vdekur. Kjo ka më shumë vlerë për një vend si Shqipëria. Dhe këtu jemi në territorin tonë. Këtë kërkonte dhe Koçi Xoxe gjatë takimit me Enver Hoxhën, të cilin Kadare na i sjell sipas versionit të tij tek libri “Dimri i Vetmisë së madhe”: “Në mesnatë i trokitën te dera. Ai kishte menduar: përse në mesnatë, përse si baladat e mesjetës. Ai u ngrit dhe hapi derën. Te pragu rrinte nënkryetari i delegacionit, Koçi Xoxe, i shkurtër, me fytyrë të ndezur. S’gjeta kohë të bisedoja gjatë ditës tha: Kam diçka. Hyri. Biseda ishte e turbullt, tamam bisedë mesnate, në vend të huaj. Folën për Titon. pastaj për inteligjencien. Ishte një temë e preferuar për ministrin e brendshëm. Atë natë ishte jashtëzakonisht i eksituar. Ashtu si kapitalizmi krijon varrmihësin e tij, proletariatin, socializmi krijon varrmihësen e vet, inteligjencën, tha ai. Polemizuan gjatë, pothuajse u grindën”.
Gjithkush e ka një varrmihës. Edhe vetë socializmi. Antagonizmi jetë-vdekje ka qenë gjithmonë po aq “fragile” sot në periudhën e shpërthimit teknologjik sa dhe në epokën sumeriane.
Ne jemi viktima. Të projektuar si të tillë që në gjenezë. Të destinuar të dashurohemi me armikun tonë. Të detyruar të shkojmë drejt vendit, misteri i të cilit na frikëson më shumë se termi vet. Ndaj dhe pse duket sikur e urrejmë... në thellësinë tonë të skajshme e gati të panjohur ne adhurojmë: Rroftë vdekja!

Tmerri i një lufte tek “Asgjë e re nga fronti i perëndimit”

Nga Leonard Veizi

 

Mizoritë e një lufte nuk mund të përshkruheshin më mirë se nga dora e një mendje brilante që ishte instaluar brenda qenies njerëzore të Erih Maria Remark. “All Quiet on the Western Front”, në anglisht por që në gjuhen orgjinale gjermane kishte këtë kontekst: “Im Westen nichts Neues” do të ishte romani i tij i pazakontë i cili edhe pse pas debateve e replikave të shumta u përkthye në rreth 50 gjuhë, vazhdon të provokojë reagime të polarizuara...

 

...Për herë të parë, - ajo që në shqip erdhi si përkthimi i pazakontë i Robert Shvarcit: “Asgjë të re nga fronti i perëndimit”, - u botua në vitin 1929. Lufta e Parë Botërore kishte të paktën 11 vjet që kishte mbaruar. Por gjurmët dhe dhimbja ishte e freskët. Ndërsa sot, pas gati 100 vitesh romani mbetet si një nga librat më të rëndësishëm të shkruar me subjekt ngjarjet e Luftës së Madhe.

 

Publikimi

“Im Westen nichts Neues”, u publikua për herë të parë pjesë-pjesë nga datat 10 nëntor - 9 dhjetor 1928, në revistën “Vossische Zeitung”. Ndërsa u botua i plotë një vit më pas, duke shitur mbi një milionë e gjysmë kopje brenda atij viti. Paraqitja realiste nga Remark e luftës së llogoreve nga perspektiva e ushtarëve të rinj, provokoi reagime të forta, si pozitive ashtu edhe negative, në mbarë botën. Romani u përkthye në shumë gjuhë të botës, dhe u përshtat në një film të mirënjohur amerikan që në vitin 1930. Ndërsa më pas pati edhe përshtatje të tjera filmike. Kritikët më të ashpër të Remark, qenë vetë bashkatdhetarët e tij, shumë prej të cilëve mendonin se libri denigronte luftën gjermane, dhe se shkrimtari i kishte zmadhuar qëllimisht tmerret e luftës në funksion të axhendës së tij paqësore. Nuk është e habitshme që zërat më të fortë kundër Remark erdhën nga Partia Nacional Socialiste (naziste), një grup ultranacionalist i udhëhequr nga Adolf Hitler. Në vitin 1933, kur nazistët u ngjitën në pushtet, “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit”, u bë një nga librat e parë që u dogjën publikisht duke u përjashtuar nga bibliotekat dhe leximet.

 

Romani

Libri i shkruar nga Remark cilësohet si një roman klasik kundër luftës, i cili ofron një portret të mprehtë e pikëllues të përvojës së ushtarëve gjermanë gjatë Luftës së Parë Botërore. Protagonisti i romanit “Asnjë e re nga Fronti i Perëndimit”, është Pol Baumer, një ushtar i ri gjerman që lufton në llogoret e Luftës së Madhe.

Pikërisht në vitin 1914, një dhomë plot me nxënës gjermanë, me fytyra idealiste, nxiten nga mësuesi i tyre të shkojnë në "luftën e lavdishme". Me zjarrin dhe patriotizmin e rinisë ata regjistrohen në ushtri. Ajo që vijon më pas është historia prekëse e një "ushtari të panjohur" që përjeton tmerrin dhe zhgënjimin e jetës në llogore.

Në vitin 1917, gjysma e kompanisë së Baumer - shumica e tyre shokë e gjimnazit – janë vrarë në betejë. Vetë Pol plagoset dhe shtrohet në spital, kthehet në shtëpi me leje dhe pas disa ditësh rikthehet në front, vetëm për t’u vrarë një javë para armëpushimit dhe fundit të luftës në vitin 1918. Kantoreku është profesor i Baumer, Kropit, Mylerit dhe Lerit, 18-vjeçarë gjermanë kur oshtimat e predhave të luftës së madhe gjëmojnë nga njëra anë e Evropës në tjetrën. Një burrec i rreptë i veshur në gri, me një fytyrë prej miu, kërkon të jetë udhëzues i të rinjve në botën e punës, të kulturës dhe të progresit. Në orët e gjimnastikës, ai i shigjeton djemtë me vështrim të rreptë dhe u mban fjalime për atdheun në rrezik apo për madhështinë për t’i shërbyer shtetit, duke i udhëzuar e frymëzuar që të shkojnë vullnetarë. Por kur janë në front, nxënësit e Kantorekut, nga Albert Kropi më inteligjenti i shkollës e deri te Pol Baumer, poeti që kërkon të shkruajë drama, e kuptojnë shpejt që nuk janë aspak “rinia e hekurt”, e thirrur për të mbrojtur Gjermaninë në rrezik. Zbulimi se terrori i vdekjes është më i fortë sesa madhështia për t’i shërbyer atdheut i befason qysh atë ditë kur, gjatë një sulmi, Jozef Bem, një shok shkolle i shëndoshë dhe i qetë, vritet egërsisht në llogore. Në pak muaj nxënësit e Kantorekut e ndiejnë veten të plakur, të dërrmuar, të privuar jo vetëm nga rinia por nga çdo e shkuar, ëndërr e shprese.

 

Në shqip

Sipas kujtimeve të përkthyesit të njohur Robert Shvarc, të botuara në Revista Përpjekja, nr. 13-14, 1998 thuhet se romani “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit”, u botua në shqip në vitin 1988, në tre numra radhazi në të vetmen revistë letrare të asaj kohe, “Nëntori”. Ndërsa në vitin 1992, romani u ribotua edhe si libër më vete, me një parathënie nga Ismail Kadare. Në parathënien e tij mes të tjerash Kadare do të shkruante: "Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit" ishte një paralajmërim në kohën e duhur. Në qoftë se nuk hyri sa duhej në punë në kohën e vet, ai e ruan vlerën e tij për aq kohë sa në botë do të ketë kërcënim, agresorë, ethe dhune dhe barbari. Një letërsi e tërë, një opinion i tërë botëror përparimtar u kundërvihet gjithmonë forcave agresive kudo në botë. Në këtë arsenal të fuqishëm libri i Remarkut mund të duket i thjeshtë, por s'duhet harruar se ai u shkrua më se gjysmë shekulli më parë, nga një ish – ushtar i frontit, të cilit, kur afronin vranësirat e vjeshtës, i dhembnin vendet e plagëve të luftës. Si i tillë ai të trondit, veç të tjerash, me autenticitetin e tij”.

Në fakt “Im Westen nichts Neues” apo siç njihet në anglisht “All Quiet on the Western Front” nuk është thjesht autobiografik, siç supozojnë shumë lexues. Studiuesit shkruajnë se Remark nuk shërbeu në llogore, por si pjesë e trupave xheniere prapa vijave të frontit, dhe ai ishte në aksion vetëm për rreth gjashtë javë përpara se një plagë e marrë do ta nxirrte nga detyrimi për të punuar. Megjithatë, ai e njihte temën dhe ritmi i rrëfimit të tij, me shpërthime të egra që ndërhynin në magjitë e mërzisë, u bë një shabllon për histori të panumërta të mëvonshme të luftës.

Po me të njëjtin përkthim të Robert Shvarc “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit” njohu dhe botime të tjera nga shtëpi të tjetra botuese, si nga shtëpia “Horizont” në vitin 1999 por dhe nga “Dituria” në vitin 2018

 

Filmi 1930

I konsideruar si një nga përshkrimet më të sinqerta dhe autentike të luftës në letërsi, romani i njohur i Remark u përshtat për herë të parë për ekranin në filmin: “Gjithçka e qetë në Frontin Perëndimor”. Ai është një film amerikan epik antiluftë i vitit 1930. Me regji të Luis Milestone, në film luajnë Lev Aires, Luis Volheim, Xhon Vrai, Arnold Lusi dhe Ben Aleksandër. “Gjithçka e qetë në Frontin Perëndimor” pati një vlerësim të gjerë në Shtetet e Bashkuara. Në vitin 1990, filmi u zgjodh dhe u ruajt nga Regjistri Kombëtar i Filmit i Bibliotekës së Kongresit të Shteteve të Bashkuara i konsideruar si "kulturor, historikisht ose estetikisht i rëndësishëm".

I konsideruar si një rrëfim realist dhe tronditës i Luftës së Parë Botërore, ai u rendit në listën e 100 filmave të Institutit Amerikan të Filmit në 1997. Një dekadë më vonë, pasi e njëjta organizatë anketoi mbi 1501 filma, “All Quiet on the Western Front” u rendit filmi i shtatë më i mirë epik amerikan.

Filmi ishte i pari që fitoi çmimet e Akademisë si për prodhim të jashtëzakonshëm ashtu edhe për regjisorin më të mirë. Është fituesi i parë i filmit më të mirë i bazuar në një roman. Për shkak se është një film i prodhuar në vitin 1930, ai do të hyjë në domenin publik më 1 janar 2026, pas skadimit të së drejtës së autorit për romanin në vitin 2024.

 

 Filmi 1979

“All Quiet on the Western Front” është një film epik televiziv kundër luftës i prodhuar nga ITC Entertainment. Ai u publikua më 14 nëntor 1979. Bazuar në librin e vitit 1929 me të njëjtin emër nga Erih Maria Remark, në të luajnë Riçard Tomas dhe Ernest Borgnine. Me regji të Delbert Man, ky film është një prodhim i përbashkët britanik dhe amerikan për të cilin shumica e xhirimeve u zhvilluan në Çekosllovaki.

 

 Filmi 2022

“Qetësi në frontin perëndimor” që në gjermanisht njihet si: “Im Westen nichts Neues”, është një film epik gjerman i prodhuar në vitit 2022. Ky prodhim është përshtatja e tretë filmike e librit, pas versioneve të 1930 dhe 1979. Drejtuar nga Eduard Berger, në film luajnë Feliks Kamerer, Albriht Shuh, Daniel Brühl, Sebastian Hulk, Aron Hilmer, Edin Hasanovic dhe Devid Shtrisov.

“Im Westen nichts Neues” u shfaq premierë në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Toronto më 12 shtator 2022 dhe u publikua për transmetim në Netflix më 28 tetor. Materiali burimor, me disa sekuenca kryesore nga romani janë hequr ose ndryshuar. Ndërkohë që kritikët ishin të ndarë ndaj Remark në lidhje me besnikërinë e filmit. Megjithatë filmi mori vlerësime pozitive të drejtuara ndaj tonit të tij, grimit, partiturave muzikore të Volker Bertelmann, regjisë së Bergerit dhe mesazhit përkatës kundër luftës. Ai mori 14 nominime kryesore në çmimet e 76-të të Akademisë Britanike të Filmit. Ai u nominua në dymbëdhjetë kategori për Çmimet e Filmit Gjerman 2023, dhe fitoi tetë prej tyre, plus Çmimin e Argjendtë për filmin më të mirë.

 

“Dita e Librit” të gjetur, në Shqipërinë e librit të humbur

Nga 

Leonard Veizi

 

Si mund të jetë libri në ditën e shënuar të tij? Pra në njëfarë mënyre, në ditën e ditëlindjes? Çka? Mirë? Apo, shumë mirë? Apo shumë keq, në fakt? Kjo e fundit ka më shumë gjasa t'i afrohet të vërtetës.

Prilli ka një ditë të shënuar, Ditën Ndërkombëtare të Librit që zyrtarisht njihet si “Dita Botërore e Librit dhe e të Drejtave të Autorit”. Nga UNESCO, - akronimi i Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Arsimin, Shkencën dhe Kulturën - kjo ditë përkujtohet e festohet për të promovuar kënaqësinë e librit dhe të leximit. Kështu thuhet zyrtarisht, të paktën. Një ditë e tillë libri përkujtohet në shumë vende të botës pikërisht për të inkurajuar dhe ndërgjegjësuar njerëzit që jo vetëm të lexojnë por dhe të botojnë libra.

Po pse pikërisht në Prill?

Dita Botërore e Librit u festua për herë të parë më 23 prill të vitit 1995. Ideja origjinale u konceptua në vitin 1922 nga Viçente Klavel, drejtor i shtëpisë botuese “Cervantes” në Barcelonë, si një mënyrë për të nderuar autorin Miguel de Servantes dhe për të rritur shitjet e librave. Ajo u festua për herë të parë më 7 tetor 1926, që përkonte me ditëlindjen e Servantesit, përpara se në vitin 1930 të transferohej në datën e vdekjes së tij, që është 23 Prilli.

Në vitin 1995, UNESCO vendosi që Dita Botërore e Librit dhe e të Drejtave të Autorit do të festohej pikërisht më 23 Prill, pasi e njëjta datë është gjithashtu e lidhur me përvjetorin e vdekjes së Uilliam Shekspir.

Pra u bënë dy shkrimtarë gjenialë, të vdekur në të njëjtën datë, por jo në të njëjtën ditë, të kuptohemi. Ndërkohë që ka dhe shkrimtarë të tjerë më pak të njohur që me datën 23 Prill kanë të lidhur ose ditën e lindjes ose atë të vdekjes. Por në botë ka shumë shkrimtarë, por asnjë nuk ka madhështinë e Shekspirit dhe as të Servantesit. Kështu që Dita e Librit merr emrin e tyre.

Deri këtu sqaruam historinë e kësaj dite unike.

Po sot? Çfarë po ndodh me librin?

Libri po bëhet gjithnjë e më i vështirë. Njerëzit po lexojnë gjithnjë e më pak. Futja vrullshëm e teknologjisë së lartë stopoi leximin fizik dhe i futi njerëzit në botën virtuale. Smartfonët dhe disa platforma të mëdha online futën një edukim të ri, përthithje me anë vizuale që është shumë herë më e lehtë dhe e shpejtë. 30 sekonda jo më shumë për të thënë një idiotësi. Nuk e vret mendjen, nuk lodhesh, dhe së fundi argëtohesh.

Prej vitesh, libri ndodhet në krizë. Dhe kjo ka të bëjë me rrafshin global. Në Shqipëri tashmë është bërë modë. Libri po del gjithnjë e më shumë nga moda. Megjithatë bota e qytetëruar ka gjetur mekanizma për ta mbajtur lexuesin të lidhur me librin fizik.

Por si e bëjnë këtë?

Së fundmi takimet letrare po bëhen të njohura në Nju Jork. Rregulli i vetëm? Të fikësh celularët dhe të hapësh librat. Ky trend u nis nga mediat sociale por edhe “#booktok”, një trend që po revolucionarizon tregun e botimeve dhe vetë publikimin. Janë video që synojnë të informojnë dhe sugjerojnë librat e të gjitha llojeve për të apasionuarit pas leximit. Pas këtij fenomeni është formuar një komunitet shumë i fortë, aq sa shumë nga libraritë më të famshme në mbarë botën kanë krijuar hapësira të dedikuara, si brenda dyqaneve të tyre, ashtu edhe në tregtinë elektronike, për librat më të njohur. Hashtagët e lidhur me këtë trend janë të shumtë. Por kjo ndodh në Nju Jork.

Po Shqipëria?

Ne kemi organizma modeste, - për të mos thënë joefikase, - për t’i dhënë jetë projekteve të cilat do të ngushtonin hendekun midis librit fizik dhe lexuesit. Por nuk mund të themi se nuk ka ide. Ato gjenerojnë kohë pas kohë. Por përsëri mbeten sipërfaqësore. Dhe në fund të fundit produkti përfundimtar shumëzohet me zero. Pra nuk ka impakt. Sepse ndoshta do të ishte më mirë që impakti të mos kërkohet nga projektet individuale apo çfarë mund të ofrojnë shtëpitë botuese, por të niste mbi të gjitha nga kurrikulat e arsimit parauniversitar, të cilat duhet të disiplinojnë nxënësit me leximin. Një listë librash pra, që jo domosdoshmërish duhen blerë, nëse funksionojnë bibliotekat.

Por dhe kjo ka një rrezik të madh, sepse ndodh rëndom që lista me libra të detyrueshëm për lexim mbushet me autorë mediokër, dhe Shekspiri me Servantesin të lënë pas liste marrin vlerë vetëm se i kanë dhënë emrin “Ditës së Librit”.

Kohët e fundit vetëm Tirana ka humbur një nga libraritë më emblematike të saj. Sepse megjithëse kishte të gjithë titujt e mundshëm, gjithmonë e më shumë në kohë hynin të blinin libra gjithmonë e më pak njerëz. Për rrethet e tjera nuk bëhet fjalë. Libraritë janë një luks i shmangshëm. Dhe librat shiten në kinkaleri bashkë me lapsat, gomat, vizoret dhe... çamçakëzat.

Po Panairet?

Vitet e fundit publicitetin më të madh e marrin vetëm Panairet e Librit që zhvillohen: Njëri në fillim të Qershorit në Prishtinë e tjetri në mesin e muajit Nëntor në Tiranë. Janë ditë të mira për librin dhe pse në të dy panairet gara është tek shitjet dhe jo tek përmbajtja. Pra, Panairi është parë më shumë si një tezgë supermarkate se sa një institucion për shkëmbim idesh e kontrata botimesh cilësore. Por më së shumti Panairi është përdorur si një arenë për shou fotosh e selfiesh nga të apasionuarit që postojnë gjithçka mundin në rrjetet sociale.

Por kemi të mirën që ne i përkujtojmë të gjitha ditët që kanë të bëjnë me librin e shkrimtarët. Dhe OKB-ja bashkë me UNESCO-n kanë përcaktuar jo pak ditë të tilla përgjatë vitit. Se ka ditë edhe për poetët, edhe për shkrimtarët, edhe për librin. 

...turli festash.

Sot, në Shipëri, kemi plot shkrimtarë që shkruajnë e botojnë. Nuk mund të qahem për këtë. Pyetja që shtrohet në këtë rast është: për kë shkruajnë dhe deri ku shkojnë botimet e tyre?

Doktor Zhivago/ Çmenduritë e jetës së re në Rusinë Bolshevike

 

Nga Leonard Veizi

Ndarje epokash në një shtetit të madh, – në vitet e para të shekullit të XX, – kalimi nga ajo që e njohim si Rusia cariste në Rusi Bolshevike, kaloi nëpër trazira të shumta. Revolucioni dhe vetë Lufta e Madhe ndryshoi shumë gjëra. Qoftë dhe në faktin se një vilë dykatëshe ku jetonte familja e një mjeku u përshtat për të strehuar 14 familje të tjera. Kjo ishte dhe forma e parë e kolektivizimit. Dhe vetë mjeku jetonte nën terror edhe pse kishte një vëlla drejtues të lartë të Shërbimit Sekret të Rusisë revolucionare.

Këtë praktikë ndoqën dhe komunistët shqiptarë që vilat e borgjezëve, të cilët ca ishin të lidhur me italianët dhe gjermanët, ca ishin indiferent, por dhe të tjerëve që ndihmuan në ecurinë e Luftës Nacionalçlirimtare, i shtetëzuan dhe i ndanë, ku në bodrume futën pronarët e në katet e sipërme pushtetarët. Ata të rinjtë që tundnin armët duke u mburrur se kishin luftuar për Atdhe e duke thënë se tanimë kishte ardhur koha e tyre. Të gjitha këto dhe ca më shumë se kaq janë sjellë në një libër, i cili u anatemua në periudhën komuniste, por që u trumpetua fort në perëndimin kapitalist, i cili nuk u mjaftua me botimin e romanit, por mbi tematikën e tij realizuan një nga filmat epope të kinemasë botërore, dhe që mban për titull po atë që kishte dhe vetë romani i shkruar nga Boris Pastërnak: “Doktor Zhivago”...

…Doktor Zhivago, i vetmi roman i shkrimtarit rus Boris Pasternak, u botua për herë të parë në vitin 1957, në Itali. Kjo ndodhi pikërisht sepse Moska e anatemoi veprën, duke e klasifikuar si disidente dhe në kundërshti me normat e letërsisë socrealiste.

Romani mban emrin e protagonistit të tij, Juri Zhivago, një mjek dhe poet gjithashtu, dhe ngjarjet i zhvillon midis Revolucionit Rus të vitit 1905 dhe Luftës së Dytë Botërore.

Është një rrëfim epik që tregon efektet e revolucionit rus mbi familjet borgjeze të kohës. Doktor Juri Zhivago, – i konsideruar si alter-egoja e shkrimtarit Pasternak, –  është një mjek, poet e filozof, natyra e butë e të cilit dhe shpirti artistik e bëjnë të ndjeshëm ndaj brutalitetit të kohës. Romani eksploron idealizmin e protagonistit të tij, i cili është në kontrast me realitetin brutal të luftës. Vepra artistike është gjithashtu një traktat filozofik mbi jetën, fenë dhe artin siç shprehet protagonisti i saj. Por jeta e Jurit u ndërlikua nga lufta dhe nga dashuria e tij për dy gra, për Tonian dhe Laran. Kjo e fundit, për njëfarë kohe ishte e martuar me një bolshevik agresiv që vinte vërdallë me një tren personal nëpër stepat e Rusisë e vriste pa mëshirë ata që i konsideronte kundërshtarë.

Për shkak të qëndrimit kritik të autorit ndaj Revolucionit të Tetorit, Doktor Zhivagos iu refuzua botimi në Bashkimin Sovjetik. Me nxitjen e Xhakomo Feltrinelit, – një gazetar italian i Radio Moskës, – dorëshkrimi u kontrabandua në Milano dhe u botua në vitin 1957. Vitin pasardhës Pasternak u nderua me Çmimin Nobel për Letërsinë, një ngjarje që turpëroi dhe tërboi Partinë Komuniste të Bashkimit Sovjetik. I detyruar nën presionin e fortë të autoriteteve sovjetike, një vit më vonë Pasternak e refuzoi çmimin Nobel.

 

Përfshirja e CIA-s

Shërbimi Sekret Amerikan, CIA , u përfshi në botimin e romanit në gjuhën ruse, pasi Akademia Suedeze tha se Çmimit Nobel nuk mund të jepej për asnjë autor që nuk ishte botuar në gjuhën amë. Në këtë pështjellim të paparë deri atëherë, CIA gjeti çelsin e zgjidhjes. Me ndihmën e agjentëve të saj romani u botua në rusisht në shtator të vitit 1958. Dhe kështu u arrit që kjo kryevepër të vlerësohej me çmimin “Nobel”.

Lara Preskot, një autore amerikane e letërsisë fiksionale,  tek libri i saj “Were We Here Here” rrëfen se si CIA përdori romanin e Boris Pasternak si një mjet propagandistik gjatë Luftës së Ftohtë. Preskot tregon historinë se si CIA kontrabandonte kopje të romanit klasik të Boris Pasternak, “Doktor Zhivago” në Rusi. Preskot nisi të shkruajë romanin e saj pasi lexoi dokumente të deklasifikuara në lidhje me përfshirjen klandestine të CIA-s në botimin rus dhe përhapjen e “Doktor Zhivago”.  Një nga dokumentet e deklasifikuar zbuloi se kreu i divizionit të CIA-s argumentoi në vitin 1958: “Mesazhi humanist i Pasternak – që çdo person ka të drejtën e një jete private dhe meriton respekt si qenie njerëzore, pavarësisht nga shtrirja e besnikërisë së tij politike apo kontributi për shtetin – paraqet një sfidë themelore për etikën sovjetike të sakrificës së individit ndaj sistemit komunist.”

 

Në shqip

“Doktor Zhivago” shumë shpejt u bë një best-seller ndërkombëtar. Pas botimit të romanit në gjuhën ruse në vitin 1958, libri dhe vetë shkrimtari morën vëmendjen e mediave globale. Shumë shpejt veç rusishtes romani u përkthye dhe në 25 gjuhë të tjera të botës. Në shqip jo. As që bëhej fjalë. Se kur vinte puna për komunizmin Shqipëria ishte më agresive se Rusia. Ose siç thuhet ndryshe: “më katolike se Papa”

Në Shqipëri “Doktor Zhivago” u botua fillimisht nga shtëpia boturse “Onufri” në vitin 1994.

Në vitin 2002 Shtëpia botuese “Uegen” e solli në shqip përmes përkthimit të Jorgji Doksanit.

Ndërsa në vitin 2018 Doktor Zhivago erdhi i përkthyer nga Xhemile Zykaj përmes shtëpisë botuese: “Fan Noli”

 

Filmi i 1965

Romani u bë film në vitin 1965 dhe që atëherë është përshtatur dy herë për televizion, dhe në vitin 2006 si mini-serial për Televizionin Rus. Që prej vitit 2003 romani “Doktor Zhivago” është pjesë e kurrikulës së shkollës ruse, ku lexohet në klasën e 11-të.

“Doktor Zhivago” është një film romantik-historik-epik i vitit 1965, i drejtuar nga David Lean me një skenar të Robert Bolt, bazuar në romanin e vitit 1957 nga Boris Pasternak.

Lufta e Parë Botërore dhe Revolucioni Rus i 1917 formojnë sfondin e historisë së dashurisë midis mjekut dhe poetit Yury Zhivago, luajtur nga Omar Sharif dhe Lara nga Xhuli Kristi. Xheraldine Çaplin, Tom Kërtni, Rod Staiger, Alek Gines, Ralf Riçardson, Shaben Mekena dhe Rita Tashingam luajnë role dytësore.

Ndërsa ishte jashtëzakonisht i popullarizuar në Perëndim, libri i Pasternakut ishte i ndaluar në Bashkimin Sovjetik për tre dekada. Meqenëse filmi nuk mund të realizohej në Rusi, ai u filmua kryesisht në Spanjë. Ishte një bashkëprodhim ndërkombëtar midis Metro-Golduin-Mayer dhe producentit italian Karlo Ponti.

Në ndarjen e 38-të të Çmimeve të Akademisë, “Doktor Zhivago” fitoi pesë çmime Oscar: Skenari më i mirë i përshtatur; Rezultati më i mirë origjinal; Kinematografia më e mirë; Regjia më e mirë artistike dhe Kostumografia më e mirë. Ai u nominua për pesë të tjerë – përfshirë filmin më të mirë dhe regjisorin më të mirë, – por humbi katër nga këto pesë në The Sound of Music. Ai gjithashtu fitoi pesë çmime në çmimet e 23-të të Golden Globe, duke përfshirë filmin më të mirë – dramë dhe aktorin më të mirë – film dramatik për Sharif.

Që nga viti 2022, ai është filmi i tetë me fitimet më të larta të të gjitha kohërave në Shtetet e Bashkuara dhe Kanada. Është gjithashtu një nga dhjetë filmat kryesorë me fitimet më të larta në mbarë botën. Në vitin 1998, ai u rendit nga Instituti Amerikan i Filmit i 39-ti në listën e tyre “100 Vjet… 100 Filma”, dhe nga Instituti Britanik i Filmit vitin e ardhshëm si filmi i 27-të më i mirë i të gjitha kohërave.

 

Seriali britanik

“Doctor Zhivago” është gjithashtu një serial dramatik televiziv britanik i vitit 2002 me regji nga Xhakomo Kampiotti dhe me protagonistë Hans Matheson, Keira Naitli dhe Sem Neill. Shfaqja televizive e Endrju Deivis bazohet në romanin e vitit 1957 me të njëjtin titull nga Boris Pasternak. Ajo është vendosur kryesisht në sfondin e Revolucionit Rus të 1917 dhe Luftës Civile Ruse pasuese të 1917-1923. Në thelbin e saj është Lara Guishar Antipova, një grua e re nga Moska e cila ka një ndikim të thellë te tre burra që dashurohen me të.

Seriali është përshtatja e dytë e librit në ekran në gjuhën angleze, pas filmit artistik të vitit 1965. Është prodhuar nga Televizioni Granada, me bashkëfinancim nga stacioni amerikan PBS WGBH Boston dhe kompania gjermane E-vision. Ai u transmetua për herë të parë në ITV në Mbretërinë e Bashkuar, duke filluar më 24 nëntor 2002. Në Shtetet e Bashkuara, ai u transmetua si pjesë e Teatrit Masterpiece më 2 dhe 9 nëntor 2003

 

Prodhimi rus

Në vitin 2005, më në fund Rusia xhiroi versionin e saj televiziv të “Doktor Zhivago”. Oleg Menshikov, një nga aktorët kryesorë të Rusisë në rolin e Juri Zhivagos dhe Çulpan Kamatova në rolin e Larës. Prodhimi u drejtua nga regjisori Aleksandër Proshkin, me skenar të Juri Arabov e Boris Pasternak. Rusët u shprehën se portretizimi i Sharifit nuk ishte autentikisht rus.

“Miniseriali rus me Doktor Zhivago është një histori për inteligjencën ruse,” u shpreh regjisori Aleksandër Proshkin. “Roli i intelektualit rus ka nevojë për instinkt dhe mister njerëzor. Kjo është forca e Olegut.”

Agim Kuri: Si më ngatërruan me Oçalanin në aeroportin e Stambollit

I N T E R V I S T A

Flet Agim Kuri, operatori i mirënjohur i Televizionit Shqiptar: Puna emocionuese me filmin dhe dokumentarët. Viti 1997, në Vlorë më kërcënuan me pistoletë 

Nga 

Leonard Veizi 

Gjithçka në syrin e tij kalon si një çast fotografik. Në dyzet vitet e punës së tij ka regjistruar disa mijëra metra linear, në film, shirit manjetik e harddisk. Për të thonë, se në profesion është një mjeshtër i vërtetë, operator fin, e i papërtuar asnjëherë. Dhe po aq pasion ka dhe në shkrepjen me aparat. Po të shohësh fotot e tij, Shqipëria do të duket më e bukur, dhe se Zvicrën e Tiranën do ta ngatërrosh me Stokholmin. Për më tej Agim Kuri, operatori i mirënjohur i Televizionit Shqiptar na rrëfen për “Fjala.al” detaje nga puna e tij 40-vjeçare.

 

Prej sa vitesh punon në Televizionin Shqiptar?

Punën e kam nisur në muajin mars të vitit 1981. Kam punuar shumë pak kohë në departamentin e informacionit, vetëm një muaj, dhe më pas kësaj kalova si asistent operator me të mirënjohurin Pali Kuke. Shumë shpejt u angazhova me filmin artistik, ku përvoja ime e parë ishte me regjisorin Vladimir Prifti në filmin “Era e ngrohtë e thellësive”.

 

Çfarë eksperience keni me filmin artistik në të gjithë karrierën tuaj?

Kam qenë pjesëmarrës në disa filma, si asistent operator. Për shembull, kam punuar me filmin “Inxhinieri i minierës” së regjisorit Vladimir Kasaj, edhe ky prodhim i vitit 1981. Kam pasur bashkëpunimi me regjisorin Mevlan Shanaj te filmi “Të shoh në sy”. Gjithsej janë rreth 5-6 filma të tjerë ku kam qenë prezent. Me telekomeditë kam pasur më shumë punë, edhe për faktin se janë më variabël për televizionin. Vetë si operator kam realizuar filmin “Shqetësimet e një obezi” të regjisorit Pluton Vasi. Është prodhim i RTSH përpara 12 vjetësh, ku luajnë tre aktorë: Arben Dërhemi, Marjana Kondi dhe Xhevahir Zeneli. Për mua ai mbetet një film me shumë vlera, për mënyrën e trajtimit të temës.

 

Leonard Veizi dhe Agim Kuri

Si do ta vlerësonit sot këtë eksperiencë?

Për mua mbetet eksperiencë shumë e madhe. Them se është fat të punosh në ekip dhe me një staf të mirë. Filmi për mua është shkollë mbi shkollat. Të jep mundësinë të mësosh shumë në drejtim kompozimit, të ndriçimit, etj. Puna me filmin ka në një gjallëri e madhe. Besoj se çdo njeri që ka profesionin e operatorit, regjisorit, montazhierit etj, duhet të ketë një përvojë në realizimin e një filmi artistik.

 

Ku dallon filmi televiziv që transmetohej në televizion dhe filmin artistik që transmetohet në kinema?

Filmi artistik i televizionit nuk është se ndryshonte shumë, vetëm parametrat teknikë ndryshonin pak. Sepse nëse në kinema punonim me film 35 mm, në televizion punonim me 16 mm. Edhe me grupet e xhirimit, nëse Kinostudio kishte staf mbi 40-50 vetë, në televizion punohej me 15 veta. Pra gjithçka ishte më e kufizuar. Por puna ishte pothuajse e njëjtë, në drejtim të mendimit që duhej të trajtohej dhe asaj që realizohej.

 

Po me dokumentarin?

Në përgjithësi do vlerësoj punën që është bërë me dokumentarin. Kam punuar për dokumentarë me Pluton Vasin, me Dhimitër Gjokën, me Kliton Nesturin. Por baza me dokumentarë kanë qenë ato që kam prodhuar me Pluton Vasin.

 

Veç filmit artistike dhe atij dokumentar, ku tjetër ka dhënë kontributi juaj?

Një periudhë kohe, në vitet ‘84 -‘87 kam punuar tek redaksia e fëmijëve ku trajtohej edukimi sidomos për parashkollorët. Por filloi dhe me arsimin 8 vjeçar në shkolla të ndryshme të të gjithë Republikës. Jam marrë pak kohë dhe me emisione rinie. Pastaj kam kaluar te redaksia e kulturës dhe e projekteve social-ekonomike ku kam punuar më gjatë. Nga viti ‘96-’97 përgjithësisht jam marrë me dokumentarët.

 

Flasim për vitet ‘81-’90. Cilat kanë qenë shqetësimet e punës për ato vite?

Kur kam filluar punën, në televizion punohej me film. Përgjithësisht puna me film ka vështirësitë e veta, sepse aparatet nuk janë si sot që peshojnë 3-4 kg. Atëherë duhej të mbaje në sup një Arriflex 15 kg që bashkë me bateri dhe statik, duke marrë edhe valixhen e ndriçimit me vete, që të bënte në fund të ditës të ndiheshe mjaft i lodhur. Por, këto i hante energjia dhe rinia dhe nuk llogaritej. Ajo që të bënte përshtypje ishte se kur shkoje për të xhiruar, të jepnin katër kuti filmi, me nga 11 minuta secila, pra 44 minuta film në total. Dhe me to duhej ndërtuar një emision 25-minutësh. Por si mund t’i dilej me këtë raport, duke pasur parasysh që do të bëje intervista dhe plane mbulimi. Pra, duhet të ishe mjaft i saktë në kuadrimin e figurës, dhe gazetari duhej të ishte i saktë në bisedën që do të bënte me intervistuesin, që të mos bëheshin disa dubla. Më e forta ishte kur xhiroja për sportin. Më jepnin një kuti 11 minuta, për të xhiruar 90 minuta ndeshje. Po si t’ia dal? – i pyesja drejtuesit.  Dhe ata ma kthenin: Kap vetëm golin. Pastaj vinte përgjegjësia:  Pse nuk e kape golin? Dhe doli si batutë kur u thosha: Atë nuk e kapi portieri, pse do e kapja unë!

 

Kjo do të thotë që kërkesa e llogarisë ishte e lartë edhe pse me mundësi të pakta?

Ajo që më pëlqente para viteve ‘90 ishte kjo që, kishim kërkesë llogarie. Ta lëmë jashtë pjesën politike. Te dhomat e kontrollit fillonte: Ç’është kjo ngjyrë, pse ka zhurmë intervista, pse nuk ke ruajtur parametrat teknikë, pse është ky kompozim, pse është ky montazh. Domethënë, duke qenë të pranishëm në dhomën e kontrollit, ti bëheshe profesionist i mirëfilltë vetëm nga kërkesa e llogarisë. Nuk është si sot, që mund të vish nga xhirimi i dasmave, e të bësh emision në televizion. Aty flitej për shkallë kualifikimi. Në qoftë se unë sapo filloja punën, duhej të isha asistent i tretë, të bëje dy vjet punë dhe të bëheshe asistent i dytë, dhe pas pesë vjetësh të bëheshe asistent i parë. Pastaj pas shtatë vjetësh bëheshe operator i tretë, me dhjetë vjet kaloje operator i dytë, e më pas operator i parë. Sot mjafton të marrësh pjesë në mitingun e një partie e mund të bëhesh drejtor fotografie.

 

Kam parasysh që puna e operatorit është një punë e vështirë,  sepse ke një kamera në krah dhe je i ekspozuar. Ku e ke ndjerë veten më ngushtë?

Ngushtësinë nuk e njoh. Mundem edhe falë fizikut dhe qetësisë. Nuk kam pasur probleme në punë. Por duke u marrë me dokumentarin, kujtoj ngjarjen e vitit ‘97 në Vlorë, ku në dy episode më është drejtuar edhe pistoleta. Prapë e kam kaluar me qetësi duke thënë me vete: Kur kanë vajtur të shumtë, pse mos shkoj edhe unë. Ishte bërë gjaku ujë atë kohë dhe nuk llogaritej asgjë.

 

Si ka qenë episodi i parë i kërcënimit?

Ka qenë një çast në orën 7 pa 10 e mëngjesit, fundi i marsit të ‘97 dhe unë xhiroj te shtëpia ku është ngritur flamuri, shtëpia muze në Vlorë, më vinë nja tre veta dhe më thonë: “Nxirr kasetën dhe do e lësh këtu”. U thashë: “Kasetën nuk e jap, por më thoni ku është defekti që të merremi vesh’. Më kërcënuan: “Ti o nxirr kasetën ose shkon aty ku kanë shkuar të shumtët”. Ua kthej: “Të shumtët janë të shumtët, ka më shumë të ikur sesa të ardhur, kështu që nuk di se për kë e ke fjalën. “Paske fjalë shumë”, më tha, “të jap një fishkëllimë që të mbledh të gjithë skelarët”. “Ore mblidh kë të duash e bëj çfarë të duash, kasetën nuk ta jap”, i them. Dhe ai vuri dorën në brez për të nxjerrë pistoletën. Ky ka qenë një çast shumë i vështirë.

 

Po rasti i dytë?

Të nesërmen, po në Vlorë, isha duke xhiruar në spital, por jashtë tij. Vjen një furgon me tre “kapuçonë”. Atë çast erdhi dhe një viktimë të cilin e futën me urgjencë në korridor me një barelë. Unë e xhiroja skenën nga korridori derisa sa u fut në sallë të operacionit. Ai kishte marrë një plumb poshtë zemrës. E kam xhiruar deri sa kirurgu i hoqi plumbin. Pasi dola nga salla, më vjen një nga “kapuçonët” e më thotë: “Çdo ti këlysh i Saliut këtu?”. Ç’lidhje ka? Ku të fyeva apo ku të ngacmova?”, i them. “Ke dhe gojë e më përgjigjesh?”, ma thotë ai. Në atë çast ndërhyri mjeku: Shyqyr që na vijnë këta të medias, që të paktën bëjnë publike që të shohin në çfarë vështirësie punojmë, se ne nuk kemi as mjete dhe as ilaçe”. Këtu u mbyll, por ishte çast i vështirë ku dhe këtu më drejtuan pistoletën.

 

Kam parasysh që keni publikuar disa foto të nxjerra nga filmi dokumentar ku ke pasqyruar shkatërrimet e bazës detare të Pasha Limanit dhe të Sarandës…

Ka qenë një orientim i Ministrisë së Mbrojtjes, e cila donte të pasqyronte të tërë shkatërrimin e bazave të marinës: Sarandë, Pasha Liman, Porto Palermo, Durrës dhe Shëngjin. Na dha një makinë në dispozicion. Isha vetëm unë nga televizioni dhe një ushtarak që na shoqëronte. Madje ka qëlluar që nja dy-tri ditë shkonim në Sarandë dhe vinim në mes të natës në Tiranë, se t’ju them të drejtën ishte 3-4 muaj pas ngjarjeve të ‘97. Dhe, duke qenë vetëm në këto zona, diçka nga shtatori, ktheheshim në mes të natës dhe prapë të nesërmen shkonim në Sarandë ose Vlorë. Ishte një muaj sfilitës, dhe ajo që më bëri përshtypje ishin 5 anije siluruese të marinës në Sarandë, të pesta të zhytura nën ujë. Krejtësisht. Në Pasha Liman çdo gjë ishte e shkatërruar. Në Porto Palermo nuk bëhej fjalë, ishin pothuajse të hedhura në erë. Dhe më vjen keq në një material që xhiroj, ku në dhomat e fjetjes së ushtarëve, kishin futur topat tokësorë dhe tytat dilnin nga dritaret. Se nuk i nxinte dhoma për nga madhësia. Ndërsa baza e Durrësit ishte më ndryshe, por kishte shkatërrime. Edhe baza e Shëngjinit ishte më ndryshe. I kam të dokumentuara edhe me materiale filmike.

 

Televizioni ka edhe përfitime të tjera. Në sa shtete keni udhëtuar për shkak të punës?

Puna në televizion është një marrëdhënie në raport njerëzor, por në kuptimin figurativ edhe turistik. Merr informacion kudo që shkon. Prandaj edhe e vlerësoj. Për këtë jam shumë krenar dhe i mbarsur në vetvete, sepse territorin shqiptar e kam bredhur pëllëmbë për pëllëmbë. Dhe pas ‘90 me kënaqësi e them se territorin ku banojnë shqiptarët përsëri e kam bredhur, pra në diasporë. Flas për zonat që janë etnikë, jo ku ka emigracion. Domethënë, shqiptarët e Malit të Zi, Maqedonisë, Kosovës, arvanitas në Greqi, kalabrezët në Itali. Pastaj guidat dhe emisionet kanë qenë nga më të ndryshmet, sepse kemi realizuar emisione në Gjermani, Zvicër, Holandë, Slloveni, Amerikë, por kam qenë dhe në Arabi Saudite si dhe në Azerbajxhan.

 

Kam dëgjuar për një incident në aeroportin e Stambollit…?

Ka qenë viti 1998 ku në aeroportin e Stambollit, duke bërë kontrollin e pasaportës më pyesin: “Nga je?” “Shqiptar”, iu përgjigja. Punonjësi ngriti kokën dhe po më shihte me dyshim. Nuk e di, mbase tiparet e portretit tim lidheshin me ato të udhëheqësit të lëvizjes kurde. Atëherë, për ta ngacmuar i them me të qeshur: “Oçalan”.  Sa i thashë këtë emër me thirrën e më futën në një dhomë ku më bëjnë një kontroll të imët për 20 minuta. Atëherë thashë me vete: “Po ç’dreqin pate?!” Dhe e vuajtja budallallëkun tim. Në fakt mua, emri i Oçalanit më shpëtoi për humor, sepse të gjithë më thoshin se i ngjaja. Të kemi parasysh se mustaqet nuk ishin të zbardhura siç janë sot, por pisk të zeza, si ato të Abdullah Oçalanit, lideri i lëvizjet kurde, i cili sot ndodhet në burgjet e Turqisë.

 

Përvojë tjetër negative keni pasur nëpër aeroporte?

Edhe në disa kontrolle në Arabi, në Mekë dhe Riad. Edhe pse kishim leje, ishim të shoqëruar me ta, më morën kamerën dhe më fshinë materialin. “Ç’punë ke ti që ke xhiruar këtu?”, më thanë. U tregoj dokumentet. Por ata më fshinë një materialin rreth 3 minua që kisha xhiruar në Mekë. Ra telefoni për fat dhe ata e ndërprenë, por morën kasetën. Ma kthyen të nesërmen. Unë shpreha shqetësim tim. U them: “Ju na thirrët, ishte projekt juaj”. Por përfaqësuesi i Ministrisë së Informacionit më tha: “Nuk ka ndonjë problem, do të dalësh përsëri në terren, do të vëmë në dispozicion helikopterin”. Ndërsa kudo tjetër ku që kam qenë, kam hasur në gatishmëri, përkushtim e mikpritje. Flas për udhëtimet në Holandë, në Austri e Amerikë.

VIP-at shqiptarë që “vdesin” për t’u vetëizoluar e për t’u vëzhguar

Nga 

Leonard Veizi

 

Sot do merrem me “Big Bardhin” dhe me “Fermën e Kafshëve”. Jo atë të Xhorxh Oruellit, sigurisht.

-Kemi këtë Fermën tonë. I kuptova të gjitha. Ama shaka bëre dhe ti.

Edhe pse jam krejtësisht kundër zhvillimit të këtyre spektakleve, sërish nuk le Prajm pa parë. Ke parë ti, jam bërë tifoz edhe unë.

-Të paska bërë mirë shitja e zarzavateve ty.

Sepse thellësisht mendoj që këto programe i lënë me pasoja psikike pjesëmarrësit. Dhe mund të na ndodhë hataja ndonjëherë. Do thoni ju ç’pasojë do t’i lërë Eglës te Big-u? Po ja, do dalë nga dhoma Living me 12 karaktere nga 7 që kishte kur hyri. Nëse kjo është një fitore, atëherë mund të themi se ajo e fitoi lojën e saj. Por 12 karaktere janë shumë. Edhe 7 shumë janë. Ka konflikt interesi.

-Kështu lindin grindjet. Për këtë bën fjalë dhe drama ime.

Ndërkohë që kam vënë dhe një bast me veten. Sepse prej kohësh më ka hipur në kokë të zbërthej togfjalëshin me të cilin shqiptarët etiketojnë veten: “Nuk bëhemi ne”. Pak nga pak po i shkoj fundit. Dhe po më ndihmojnë shumë në këtë ndërmarrje të fuqishme edhe programet televizive të izolimit, të cilat quhen edhe spektakle edhe eksperimente sociale.

Po e nisim:

 

Heidi dhe Maria

Që Heidi do eklipsonte Marien, këtë s’ma kishte marrë mendja kurrë në botë. Por vetë bota është e çuditshme. Në rrjet qarkulloi një foto që ma futi llapën brenda e desh u mbyta... Spektatorët që ndiqnin konkursin ndërkombëtar operistik “Marie Kraja”, bash në qendër të Tiranës tek Teatri i Operas, nuk e kishin fare mendjen tek konkurrentët që po garonin me nota akute, por ishin përqendruar tek celularët, ku po shpalosej ahengu me këngë tallavaje të dasmës së Heidit me Romeon. Në Big Bradhër po bëhej dasmë.

-Me trashëgime e me një borokoç mashkull!

U dhje muhabeti. Po fare, fare. Dhe të mendosh që sopranot po rrekeshin të interpretonin në maksimum “Mbretëreshën e natës”, të “Flautit Magjik” të Mozartit, pikërisht një nga pjesët më të vështira të botës operistike.  

Ore, që të mos i bie legenit kot unë e dini kush është Mozarti apo t’ia fillojmë prap nga e para?

Jo se e dija unë?! Por e mësova. Sebep u bë një shok lagjeje, Xhevi, që e kisha dhe shok të ngushtë nga 8-vjeçarja. Ai në Lice unë në Politeknikum. Ai më fliste për veglat muzikore, unë për kuzhinjeta dhe dadiçekë. Fitonte ai, se ishte më bukur kur flitej për muzikë. Dhe më merrte me vete edhe kur kishin saxho - që ishte një provim ku kishte dhe të ftuar, - dhe kishin detyrim si klasë të ndiqnin “free” veprat operistike që viheshin në atë kohë. Përfitoja dhe unë me këtë rast. Kështu që do s’do, mora njëfarë kulture edhe nga muzika klasike. Në këtë kohë jam njohur dhe me Mozartin.  Alamet burri, me thon të drejtën. Kjo për ata që kanë pyetje praktike. Meqë ra fjala, s’të linte të fusje dorën në xhep. Por ja që në Shqipëri nuk e pjerdh njeri. Se ne si shqiptarë, e tregojmë veten që vdesim për tallava, për gjizë, qepë...  e ndonjë qofte zgare. S’na shijon gjë po nuk lëpimë ca duart nga yndyra. Po qe puna për shampanja me haviar, nuk na e mban barku e bëhemi si në detin 8 ballë të Otrantos.

E për çfarë po habiten shqiptarët, tek e fundit, se jemi të fundit në Europë... Jemi o posi, të fundit e pas liste. Po lihet dasma për të mbledhur shkarpa? Jeni në vete, apo s’mbushni fare?

Epo, në fakt, një gjë të tillë ne e bëjmë rregullisht.

 

Vëllai dhe Ferma

Hajvanllëku po kap majat. Njerëzit me famë, - të thuash ti se kanë miliarda dollarë në llogari bankare, - të mërzitur nga jeta e zakonshme, po i futen aventurave të jashtëzakonshme. Ca u mbyllën në Big e ca të tjerë u lëshuan në një Fermë. Të gjithë të monitoruar prej kamerave nga hapja e gojës në mëngjes, deri tek dera e halesë. E jo, këtu Stop: jetë private.

Hajde ç’vete, hajde. Dhe ne thamë: shyqyr që shpëtuam nga izolimi. Jo mo po e kërkojmë vetë të keqen. S’na i ka fajet njeri. E themi pastaj pse nuk bëhemi ne si populli? Po si mund të bëhemi aman? Duhet të rrjedhë shumë ujë. Duhet të shpëlahemi fare.

-Ka ustallarë sot babam. Të thonë një herë,,, dy. Ti hiç. Pastaj ta tërheqin kapistallin.

Duhet të jemi vërtetë popull kastravec përderisa na pëlqen izolimi dhe futemi në çdo format prej hajvani që na vjen nga Evropa e qytetëruar. Ose te ne vepron bindshëm sindroma e Stokholmit. Ndoshta nuk duam që të paktën në fushën e spektakleve të mbetemi pas botës, ndaj i blejmë me para në dorë patentat, një herë Big-un e një herë Fermën, me nga një VIP pas.

-A ka mo?

-Osht dhe baba.

Kështu u ndanë dhe influencat. Një grup VIP-sash u futën në një dhomë komode me dizenjo gjithfarëngjyrash. Me këtë ishim mësuar tashmë. Por konkurrenca ka ligjet e veta. Dhe u ngritën konkurrentët e blenë pa një pa dy një tjetër patentë. Aty të duket sikur një tufë vullnetarësh kanë shkuar me punë në fshat. Pa do hapin tarraca të reja, do furnizojnë popullin me qumësht. Le po do bëjnë dhe djathë dhie. Emisioni ka dhe analistë.

- Paska dhe arie. Demek qenkan si punë arixhofkash me shkollë nga Frënca.

Dhe aty u ndesha me një tjetër thagmë, që një çupkë i thoshte Elsa Lilës, pjesë e formatit çuditërisht. “Ik moj, 50 vjeç gru...” e të tjera. Dhe kujt pa, Elsës, që mori tre çmime të para njëra pas tjetrës sa iu futi të dridhurat të gjithë këngëtarëve e vajti deri në Sanremo. Po mirë ti bëhet, çdo Elsa në një Fermë me kafshë?

Nuk bëhemi ne or jo dhe e ka marrë ferra uratën për këtë punë. Ja për këtë bën fjalë dhe studimi im i fundit. Po qe se arrij t’ia dal.

Artistët tanë qenkan marrosur. Se t’u thuash VIP-a, nuk shkon fare. Po hajd, për kompromis fjale, quhet. Në fakt ata janë të njohur, janë persona publikë. Por VIP-a? Apo mos e kam gabim gjë?

Vendos të bëj kërkimet e mia. Gjej përkufizimin: VIP është akronimi i “Very Important Person”. Në sqarim thuhet: “Një person shumë i rëndësishëm është një person të cilit i janë dhënë privilegje të veçanta për shkak të gradës së lartë shoqërore, statusit, ndikimit ose rëndësisë”.

Në tërë Shqipërinë të kërkosh si zor se e gjen një njeri të ketë kaq shumë merita.

 

Rrëfimet melodramatike

VIP-at na hapën zorrët e barkut me ato që tregojnë. Eksperienca melodramatike. Të thuash që e gjithë e keqja e botës u ka rënë atyre mbi shpatulla. Telespektatorët e shushatur mbetën me shami në dorë duke fshirë lotët. Dhe këmbëngulin që paratë u takojnë, një herë njërit e një herë tjetrit, se kanë ngritur kauza. Drama në kufi të tragjedisë. Shekspir fare. “Makbeth” është aty, “Rikardi III” po e po. “Ëndrra e një nate vere”, “Ëndërr për një karrige”. “Ëndërr...”. Bo bo, ndjesë se u bëra lëmsh. Këto të fundit janë komedi. Megjithatë banorët i kanë lanë hallet përjashta e i janë përkushtuar lojës përbrenda. Se leku të luan nga tepeleku. Po luftojnë si luenër. – “Nxirre luanin...” - Ai që është burrë nuk frigohet... por lufton të kapi çfarë ka mbetur nga çmimi i madh. Se çmimi është futur në ujë, si doku i kombinatit. E keni parë sa ka vajtur?

 

Egla iku nga Big-u, pas la... Trojën

Kur Gazi tha në një emision pasditeje se "Big Bardhin" apo Big Bradhërin e fiton Egla desh u shqeva gazit. Propabiliteti, mendova. Atë ka menduar dhe Gazi. Në 7 personalitetet, fitoi njëra, ajo më jo edukativja. Egla na ka kënaqur në këtë Big. Fjalorin e zgjeruar të saj s’e kisha hasur që nga periudha e Politeknikumit ku shahej rrëndshëm. Madje dhe në ushtri fjalori ishte më i kontrolluar.

-Ik moj... ordinere... Do të të bëja një pordhë tani por ç’e do që s’më vjen.

Kjo ishte faturë për Ilnisën, nga Egla.

-Duron Ollgë zeza, po jepi se s’pret puna!

Duron dhe Ilnisa. Madje duron dhe Ledioni, që është bërë si edukator kopshti. Duron dhe Arbri. Nga ana tjetër, andej nga Ferma e Kafshëve do t’i kalitet durimi dhe Kelit. Bravo djema.

Por sharjet me libër shtëpie nuk kanë të sosur edhe kur ka masa disiplinore.

Heu... pse paska dhe kështu. Ka dhe më keq, por s’po i themi të tëra. Po mbaji o Vëlla i Madh! Do thuash se nuk je xhandar. Po plasi mo... kemi fëmijë në shtëpi, po kemi motrat. Po kemi nënat. Po kemi dhe gratë... se u trasha dhe unë. Le që kush pyet për gratë. Iku Lisi që ishte neutralizues sherresh. E pas tij nisi të vlojë tigani, me vaj të nxehtë ku skuqen vezët dhe specat.

Këtu m’u kujtua Hamleti. Ore nuk bëhemi ne, harrojeni.

Ndërsa së fundi, dalja e Eglës nga ambienti “Living” në “dhomën e bardhë” të izolimit më kujton frazat e huazuara nga filmi “Ballë për Ballë” me skenar të Ismail Kadaresë. Bashkëbisedimin e Jelena Mihallovnës, gruaja bionde e një komandanti nëndetëseje me Sergei Ivanoviçin, një inxhinieri nëndetësesh. Kjo i vë vulën situatës:

-Jelena Mihahllovna, nuk e kuptoni se së shpejti këtu do të bëhet hataja. Mirë ne se na ka zënë halli, po ju ç’kërkoni këtu??? Përse nuk largoheni sa më parë... ikni, ikni që këtej.

-Sa i frikshëm që jeni?

-A i patë ushtarët që erdhën nga të dy palët? A i patë fytyrat e tyre, bajonetat? Ai i lexuat gazetat? A e dëgjuat radion?

-Sa i tmerrshëm që jeni!

-Jelena Mihajllovna, ju ç’bëni këtu? Ç’punë keni ju në këtë ferr? Vendi juaj është larg që këtej, shumë larg. Largohuni këtej sa nuk është vonë! Tragjedinë e kemi nën këmbët tona, si nuk e shikojmë vallë?! Së shpejti ne do të shqyejmë njëri-tjetrin këtu, si oktapodët.

-Sergei Ivanoviç, seriozisht e keni?

Mbaroi dhe studimi im ma duket. E gjeta themrën e Akilit, se pse nuk bëhemi ne. Por Kadare mbase e ka gjetur më parë.

-Braktisje Jelena Mihajllovna, dhe mbas teje mbetet... Troja.