Rita Petro: Libri, miku më i mirë i njeriut në këto kohë pandemie

Nga Leonard Veizi

Ajo e tronditi opinionin kur në tregun e madh të librit, mbushur me romane shumëfaqëshe e bestseller-ë botërorë, hodhi një vëllim të brishtë poetik, por me një titull domethënës e tepër provokues. Ndërsa në libraritë e ngjeshura me vëllime stok të poetëve anonimë, për të cilat thuhej se nuk ia varte kush e s’kish nge të merrej njeri me to, vargjet e saj rrëshqitën ngjalshëm për të dalë mbi sipërfaqe, çuditërisht. Nuk ishte fjala vetëm për titullin e saj të çuditshëm dhe fare të paturpshëm “Vrima”, por dhe për lëndën që shoqëronte vargjet të cilat ishin shumë më keq sesa vetë titulli. Në ekstremin pervers, lexuesit e thjeshtë me kokë të rruar zero dhe ata me mustaqe e namuz, nisën të shfrynin pakënaqësinë e të thoshin me patos agresiv se ishte ende shpejt për thyerje tabush e skemash të socrealizmit. Tabutë ishin thyer me kohë në perëndimin e Evropës dhe ca më larg saj, por në Shqipërinë gjysmotomane, e ca të ngurosur prej moralit proletar, opinioni ndihej i shpenguar të lexonte gjithfarë vargjesh të shkruara nga ndonjë poete daneze, ndonjë argjentinase apo ndonjë tjetër e importuar prej Lindjes së Largme, por nuk mund të gëlltiste vargje plot epsh e kërleshje trupash të lëngshëm nga një poete shqiptare, ku himnizoheshin e ngriheshin në kult blasfemi heretikësh.

Sot askush nuk ndihet më për këto vargje, dhe ndoshta njerëzit janë mësuar të bashkëjetojnë me to, duke e cilësuar në heshtje si të tejkaluar tashmë tabunë e thyer. Ndërsa ajo vazhdon të shkruajë në vazhdimësinë e saj poetike me po të njëjtin ritëm dhe pa u ndikuar nga statuset në facebook dhe komentet cenuese poshtë tyre. Larg thashethemeve për kolonën e saj nudiste, Rita Petro apo Rita Filipi, siç njihet gjithashtu, është po aq dhe një botuese shumë e njohur, e cila duhet ta ndajë mirë kohën e saj mes halucinacioneve ekstreme kozmike dhe një pragmatizmi tokësor e ku nëpunësit me të cilët ndan punët e zyrës kërkojnë të hedhin firmën në bordero. Duke folur për vështirësitë e kohëve të fundit, jetës në karantinë dhe lirinë pas saj, për lexuesit e gazetës “Fjala” poetesha e njohur thotë:

Edhe pse është në përfundim e sipër, gjithsesi ishin dy muaj karantinë. Si i kaluat këto ditë?

Përveç ditëve të para që vërtet ishin shokuese, mendoj se kjo situatë, ashtu sikurse të gjithë, më ka vënë në sprovën se si mund ta përballoj izolimin fizik. I kam kushtuar më tepër kohë vetes, pasi e kam pasur me shumicë, ndryshe nga koha kur 90% të ditës ma merrte puna si botuese. Kështu, kam dëgjuar me shumë qetësi muzikë të mirë, kam lexuar për qejf dhe jo për detyrim pune, kam bërë shumë ushtrime fizike për trupin, meqë tani na vjen dhe vera ha-ha-ha... Kam gatuar receta të reja, kam bërë më shumë punë shtëpie.

Ndërkohë iu futa një projekti që ka lidhje me profesionin tim, si specialiste didakte për lëndën e letërsisë në shkollë. Dhe, normalisht, kemi vazhduar punën me ekipin e redaksisë në lidhjet online.

Po kështu, duke qenë pjesë e jurisë për "Librin e karantinës" ngritur nga Qendra Kombëtare e Librit dhe e Leximit, pranë Ministrisë së Kulturës, kam lexuar mjaft dorëshkrime.

A ka qenë frymëzuese një situatë e tillë?

Provokuese për të gjithë artistët mendoj se ka qenë e gjithë situata e kufizimit fizik dhe se si mund të përballohej, duke i kundërvënë lirinë mendore dhe atë shpirtërore.

Unë kisha nisur një roman dhe po vazhdoj të shkruaj, dhe... më pëlqen ajo që po bëj. Se kur do të mbarojë, nuk e di. Rëndësi ka që po vazhdoj.

A mund të përbëjë ky precedent (pra ditët në karantinë) një motiv në të ardhmen për të pasur prozë dhe vargje rreth saj?

Edhe mundet. Ndodh gjithmonë. Për vete mendoj se gjërat e bëra aty për aty mbeten sipërfaqësore, pasi ndikohen fuqishëm nga faktorë të jashtëm. Mendoj se letërsia e mirë është një përpunim i thellë i dukurive të brendshme me ato të jashtme. Por në art s'ka asnjëherë gjëra të prera me thikë. Nga gjithë ajo mori shkrimesh në botë, por edhe te ne, jam e bindur se brezave të ardhshëm do t'u mbeten libra të mirë dhe 2-3 ose 1 kryevepër.

Cili kanë qenë primar në ditët e izolimit, leximi apo krijimtaria?

Aty-aty... edhe leximi përmes videove ose online më ka dhënë shumë kënaqësi.

Unë i jam bashkuar nismës së Qendrës së Librit për Fëmijë me drejtuese zj. Anisa Ymerin, e cila është mjaft aktive dhe e pasionuar për t’i nxitur fëmijët që të lexojnë. I jam bashkuar me qejf kësaj nisme, duke qenë se ne kemi botime aq të shumta dhe aq gjithëpërfshirëse për fëmijët. Po kështu, i jam bashkuar edhe nismës për lexim nga Qendra Kombëtare e Librit dhe e Leximit me drejtuese zj. Alda Bardhylin, e cila po bën një punë të madhe në promovime vlerash kombëtare dhe botërore të njerëzve të letrave. Leximi i librave është mirëpritur si nga fëmijët, ashtu edhe të rriturit. Po ajo çka është më interesante, lidhet me poezinë. Poetët përherë kanë dashur t’i lexojnë vetë poezitë e tyre. Histori e njohur kjo. Për mua ka qenë një kënaqësi e madhe reagimi pozitiv i miqve apo i lexuesve të poezisë sime. Kur lexon, transmeton një energji tjetër të ngrohtë, intime, përmes zërit, syve, mimikës te lexuesi. Është bukur. Dhe më është shtuar kënaqësia për ta vazhduar edhe pas pandemisë. Deri sa jemi gjallë ne shkrimtarët, nuk kemi pse të mos komunikojmë drejtpërdrejt me lexuesit apo ndjekësit tanë.

Si botuese, a mendon se kjo situatë izolimi do të sjellë vështirësi në lidhje me industrinë e librit?

Sigurisht që po. Mendoj se të gjithë botuesit janë në situatë të vështirë, sikurse dhe shumica e bizneseve të tjera. Rënia e ekonomisë na vë të gjithëve në vështirësi; shumë aktivitete librash u anuluan… ja së fundi Panairi Ndërkombëtar i Librit për Fëmijë në Bolonjë, ku do të bënim disa marrëveshje për blerjet e të drejtave të disa librave, Panairi i Librit në Prishtinë etj. Ndihet një rënie e madhe e shitjeve, duke bërë krahasimet me situatën para pandemisë. Por më e rëndësishme për ne si kompani botimi është të ruajmë të paprekur të gjithë stafin që e kemi shumë të kualifikuar. Dhe kur shoh se sa mik i mirë për njerëzit ka qenë libri në këtë situatë të vështirë, jam e bindur se do të durojmë dhe do të vazhdojmë të sjellim tituj të mirë dhe cilësorë edhe këtë vit, që si zakonisht do t’i i prezantojmë në Panairin e Librit të Tiranës, në nëntor.

Agim Baçi: Letërsia na ndihmon të kuptojmë veten (2 intervista)

Nga Leonard Veizi

Pandemia “kovid”, ose më saktë situata e izolimit në emër të saj, i ka dembelosur njerëzit, i ka demotivuar dhe u ka ngathtësuar trurin, duke ua vënë gati në një gjumë letargjik, edhe pse gjatë gjithë kohës kanë parë filma triller në televizor e kanë luajtur lojëra luftash me armë të rënda në celular. Por kjo nuk vlen për të, që është një vigjilues mbi librin, për t’u futur brenda faqeve e për të ditur gjithçka rreth tij në vazhdimësi. Dhe një gjë e tillë nuk ka shanse ta vendosë trurin në pozitat e një gjumi letargjik, por veç ta freskojë nëpërmjet një procesi aq të shëndetshëm, siç është leximi. Agim Baçi është autor librash, studiues i letërsisë dhe kritik i saj. Dhe të gjitha këto bashkë e vënë në pozita inferiore të qenët e tij edhe gazetar, një punë alternative që i ka kushtuar jo pak kohë. Ndërkohë që në sirtar e presin letrat e shkruara prej tij... që këtë herë nuk i drejtohen Dylqinjës, as Çiçikovit e aq më tepër Shvejkut. Po të gjitha së bashku do të përbëjnë një roman. E, megjithatë, është herët për t’u thënë një gjë e tillë, përderisa vetë autori ëndrrat në sirtar ende nuk i ka bërë publike, sa mbi to të hedhim versione të rëndomta. Ndërkohë, në një intervistë për lexuesit e gazetës “Fjala” Agim Baçi, shkrimtar, kritik e publicist, thotë:

Çfarë lexuar gjatë kësaj kohe pandemie?

Ishte një kohë për lexime, por më shumë ishte një kohë për migrim të brendshëm, që buron nga nevoja që ndiejmë të ritakojmë veten tonë, të analizojmë veprimet tona dhe, sidomos,takimin me ata që kemi përreth. Në të gjitha sondazhet që janë bërë, këtu te ne apo në shumë vende, leximi konsiderohej si ndihmesa më e mirë për të kapërcyer një karantinë të zgjatur, ku njeriu rrezikonte të binte brenda qarkut të një monotonie veprimesh. Shumë njerëz mbetën përpara televizionit duke dëgjuar vetëm lajme, çka jo pak herë u ka shkaktuar një lloj ankthi, sidomos te fëmijët. Për të rinisur  një lloj komunikimi, për shembull, me prindërve dhe fëmijëve, kam sugjeruar leximin “Një mijë e një net”, me katër vëllime, të përkthyera nga Mustafa Greblleshi. Ky libër mbetet ndoshta një nga urat më të sigurta për lexim, debat dhe meditim mes të gjithë brezave. Unë vetë rilexova, madje edhe dhe i botova në gazetë disa  shënime për romanin “Kështjella” të Kafkës, novelat e Gogolit “Hunda”, “Portreti”, “Manteli”. Iu riktheva romanit “Verbëria” të Jose Saramangos dhe “Murtaja” të Kamysë. Mora në dorë njëkohësisht edhe “Shënime nga nëntoka” të Dostojevskit, për ta mbyllur me “Thërrmijat elementare” tëHouellebecq-ut dhe romanin “Shakaja” të MilanKunderës.

Po pse rilexime?

Më pëlqejnë rileximet. Kam shumë vepra që i kam për zemër dhe më pëlqen t’i rilexoj, sepse duket sikur rigjej veten, por njëkohësisht edhe shoh gjëra që më parë nuk më kanë rënë në sy. Unë rilexoj me shumë kënaqësi “DonKishotin” dhe “Ushtarin e mirëShvejk”. Por këtë herë lexova libra më debatues për çështjet e kohës. P.sh., kush ka lexuar në këtë kohëpendemieKamynë, Bokaçion, Rumiun, Manzonin apo Defonë, do të kuptonte një lidhje tërëndësishme tëmënyrës se si janë sjellë njerëzit në situata të ngjashme me atë që kaluam ne. Dhe, fare thjesht, do të shihje që edhe autoritetet edhe njerëzit janë sjellë thuajse njëlloj, siç u sollëm ne: me ligje të ashpra nga autoritetet, që shpesh i bënin këto nga frika e humbjes sëpushtetit, sepse do të akuzoheshin për vdekjet, dhe, nga ana tjetër, me përhapje të konspiracioneve të ndryshme. Pra, njeriu, pavarësisht shtegtimit në kohë dhe pranisë së teknologjisë, mbetet po aq i brishtë sa stërgjyshërit dhe gjyshërit e vet përballë frikës.

Po letërsi keni shkruar në këto kohe pandemie?

Kam mbaruar një roman, por besoj se dua pak kohë që ta rishikoj, pasi kështu e kam unë me romanet e mia, i lë shumë gjatë në sirtar. Por më shumë u mora me përfundimin e plotë të doktoraturës. Mund të them se ishte një kohë si me porosi ky qëndrim më i gjatë në shtëpi, pasi mbarova edhe ato detajet e fundit, që janë burokraci të domosdoshme, për paraqitjen e një disertacioni shkencor, siç është saktësimi i të gjitha referencave, si dhe redaktimet gjuhësore, apo rishikimi i përfundimeve të punimit.

Mund ta ndani me ne temën e doktoraturës suaj?

Po! Titullohet “Karuseli sociologjik te romanet e Kadaresë”. Është një temë për të cilën më është dashur të lexoj shumë nga ata që kanë shkruar për Kadarenë, brenda dhe jashtë Shqipërisë, por edhe një rilexim i plotë, jo vetëm një herë, i gjithë veprës. Është një punim që përfshin lojën e shkrimtarit me fabulat lëvizëse dhe emrat lëvizës nga njëra vepër tek tjetra dhe se çfarë domethënie ka ky karusel sociologjik në gjuhën e personazheve dhe në botën e fabulave që kanë shoqëruar autorin që në fillimet e shkrimeve të tij. Shpresoj se me këtë temë do të shtoj një kënd të ri leximi mes qindra leximeve që i janë bërë Kadaresë.

Ju keni shkruar shumë edhe për letërsinë e sotme shqipe. A mendoni se ka ndryshime cilësore në krahasim me të shkuarën, jo vetëm në kohën e diktaturës, por edhe në vitet e para pas vitit ’90?

Unë kam shkruar me kënaqësi për shumë shkrimtarë të cilët tashmë nuk quhen më të rinj dhe që kanë krijuar një individualitet përmes stilit të tyre. As ti, si Leonard, nuk futesh më te shkrimtarët e rinj dhe ke tashmë një profil tëndin me veprat e tua triller. Por, janë shumë emra që tashmë edhe mund të konsiderohen se kanë vendosur një gur të rëndësishëm në mozaikun letrar shqiptar. Shoh një kombinim të mirë mes atyre që jetojnë në Shqipëri dhe tyre që shkruajnë letërsi shqipe në vendet e ndryshme ku jetojnë, e ku gërshetohen përvoja të ndryshme, duke e bërë letërsinë shqipe një udhëtare të rëndësishme. Do të veçoja tregimet e Ramiz Gjinit, që është një befasi për teknikën fine të rrëfimit, apo freskinë e prozës së të riut, Ervin Nezha, edhe ai me tregime. Padyshim, që do të më duheshin shumë emra që do t’i rreshtoja, e sërish do të mbetej dikush që e pëlqej, por që ndoshta e harroj, ndaj më mirë po i lëmë emrat në një intervistë tjetër, sepse besoj se kemi disa emra që tashmë e kanë ngjitur prozën shqipe në një nivel të ri dhe konkurrues me prozën që shkruhet kudo nëpër glob.

Po letërsia e realizmit socialist, a i ka qëndruar kohës?

E kështuquajtura ‘letërsi e realizmit socialist’ nuk ishte aspak realiste. Në atë kohë, letërsia prodhonte atë realitet që i duhej sistemit. Pra, ishte një letërsi ideologjie, një inxhiniering social për të krijuar njeriun e ri. Lenini e kishte përcaktuar qartë se letërsia në kohën ideologjike nuk është një çështje individuale, por një çështje e partisë. Në Shqipëri ky kontroll dhe ky orientim ka qenë ndër më të skajshmit, ndaj dhe letërsia e kohës së diktaturës do të meritonte një analizë më të thelluar për mënyrën se si denatyrohej realiteti dhe e vërteta dhe se si prodhohej “tagjia popullore” e atij që njihet ende si “njeriu i ri” dhe që ka sjellë aq shumë dëme si në mënyrën e të shkruarit, ashtu edhe në atë të të lexuarit.

Pra, ju mendoni se është dëmtuar rëndë edhe leximi?

Leximi është art më vete. Por është pasojë dhe jo shkak. Shkak është letërsia e mirë dhe një shkollë ku debatohen të gjitha rrymat filozofike. Lexuesi shqiptar ishte një lexues që nuk besonte në asgjë, përveç asaj që i sugjeronte partia. Ky lloj lexuesi i dëmtoi shumë nxënësit në shkolla, pasi ishte një lexues formal, sepse shkolla formaliste ishte shkolla më e njohur në atë kohë edhe nga studiuesit. Vetëm në vitet e fundit kam konstatuar një ringjallje të lexuesit të vërtetë, që është një konstatues dhe debatues i mirë. Për mua, lexuesi është pasuri, është shtysa më e mirë për letërsinë. Gjatë takimeve në vitet e fundit me të rinjtë kam pasur kënaqësinë të debatoj me të rinj që kanë koncepte të qarta për leximin dhe që do të jenë një “kontroll” shumë i mirë për librat që do të botohen në të ardhmen, pasi janë lexues që nuk falin dhe që nuk jetojnë në atë konformizmin e etërve që duhet të tundnin kokën thjesht se e njihnin autorin, apo se ashtu u sugjerohej leximi.

Si i përgjigjeni sot dikujt, se përse duhet të lexojë? Duket sikur bota është e varur nga ekonomia, dhe se shumë mendojnë që letërsia nuk na ndihmon të kemi një ekonomi më të mirë?

Letërsia na ndihmon të kuptojmë së pari veten. A mund të bëjmë gjëra që do të jenë në dobinë tonë, nëse ne nuk e njohim? Letërsia na jep mundësinë të udhëtojmë në kohë, të takojmë njerëz që nuk do t’i takonim kurrë në përditshmërinë tonë, të njihemi me ngjarje që kanë kohë që kanë kaluar, ose edhe me distopi, që më vonë janë aplikuar në shoqëri. Kështu që ti mund të kesh vërtet ekonomi, dhe unë nuk jam kundër të pasurit ekonomi, por mund të mos e vlerësosh atë që ke. Le ta themi hapur, unë nuk dua ta mbivlerësoj letërsinë, si të vetmin akt njohës, por dëshiroj të them se letërsia ka qenë një negociator i mirë, më së pari mes nesh dhe vetes sonë. Letërsia na bën që as të mos e humbim toruan në humbje e as të mos e mbivlerësojmë veten në fitore. Letërsia, siç thotë i madhi Jorge Luis Borges, është kujtesë dhe imagjinatë – pra letërsia na jep mundësinë të shohim të shkuarën, edhe të arrijmë të imagjinojmë atë që mundet të arrijmë. A nuk janë të gjithë mes kujtimeve dhe dëshirave? Ndaj, kushdo që ka enigma se përse duhet të harxhojë kohë për të lexuar, duhet të jetë i bindur se leximi është koha që nuk na ikën më kurrë nga vetja, sepse na lidh me botën në atë mënyrë të paharrueshme, sa nuk na lë kurrë vetëm.

Ju gjatë viteve të fundit jeni marrë me kritikë letrare. A ju mirëkuptojnë kur shprehni kritika për një libër që nuk ju ka pëlqyer?

Në fillim më befasonte reagimi i autorëve që shprehnin pakënaqësi nga kritika, ndërsa më vonë u mësova me këtë proces. Natyrisht, nuk është e lehtë të të pëlqejë një kritikë. Ky mospëlqim ka ardhur edhe për shkak të kulturës që kemi trashëguar, që e lëvdojmë dikë se e kemi mik apo e kritikojmë se e kemi armik. Unë jam mbështetur te disa parime të miat të leximit, për të cilat as nuk pretendoj se janë të vetmet, e aq më pak, përfundimtaret. Unë thjesht kam sugjeruar lexime, duke theksuar këndvështrimin tim të leximit, që zakonisht mbështetet mbi shina të tilla, siç janë lidhja jonë me “të Përhershmen” dhe “të Përjetshmen”, si dy shina ku njeriu shpesh hip trenin e ndjesive të tij për të kuptuar veten dhe botën. Për veprat e mira është afërmendsh më kollaj të shkruash, sepse veprat e mira të japin mundësinë të flasësh. Mirëpo, ka vepra të cilat, për shkak të tregut, shiten në shumë kopje, por që në fakt janë më shumë një shpenzim kohe dhe një investim i keq për rafinimin e shijeve. Ka edhe vepra që, për shkaqe nga më të ndryshmet, janë pjesë e leximit të detyruar në shkolla, por që, sipas mendimit tim, duhej që një orë e më parë t’u shikohet ky status, pasi rrezikojnë t’u japin fëmijëve një shije të keqe për letërsinë. Unë u kam ofruar autorëve praninë time për çdo debat, për t’ua thënë përballë këndvështrimin tim dhe për t’ua argumentuar se përse një vepër e kam përshkruar ashtu – në mënyrë kritike.Por, gjithsesi, unë më parë i kam mbushur mendjen vetes se kjo do të ndodhë dhe, kështu, as nuk i kam paragjykuar ata që më janë sulur, kur i kam kritikuar. Ky është një proces që sa më parë të mësohemi, aq më mirë do t’i bëjë shkrimtarisë. Shumë autorë kanë bërë humor të hidhur me kritikët, por gjithsesi, unë besoj se çdo autor do të donte që t’i shihte kritikët të merreshin me veprën e tyre, pasi kritika është gjithsesi një katalizator për ta futur një vepër në rrugën e debatit. E ç’do të ishte një vepër, nëse për të nuk do të kishte debate e diskutime?

Ju keni shkruar disa vite më parënjëlibër me letra me personazhet, të titulluar “Letër Dylqinjës”. Keni ende letra të tjera?

Është një libër që kur kthej kokën pas më bën të ndihem mirë. Është një libër të cilit i qëndroj edhe kur e rilexoj. I kthehem dhe shoh që pyetjet dhe përgjigjet që kam dhënë do t’i jepja sërish sot. Kam letra të tjera, por që ndoshta mund t’i përfshij në atë libër në rast të një ribotimi. Më pëlqen kjo lojë me letra me personazhet, sepse të jep mundësinë të luash me situata të ndryshme. Është mes letërsisë dhe kritikës. Është si një ftesë për lexim, për t’i thënë kujtdo se është e rëndësishme të ndërtojë pyetjet e veta gjatë leximit dhe të nisë një proces meditimi. Unë i kam shkruar duke besuar se letërsia na bën më të mirë me veten tonë, më së pari, e pastaj me të tjerët.

Agim Baçi: Veprat e mediokërve e kanë vendin te “mbeturinat”

 Nga Leonard Veizi

Fjala për të duket se është arma më e fortë. Ose ndoshta ky është një perceptim i gabuar dhe fare naiv. Por po të bësh një bilanc e të nxjerrësh një derivat, apo të mbledhësh a të pjesëtosh ato që kanë të bëjnë me të, sërish do të marrësh një emërues të përbashkët: Fjalën. I qetë, argumentues dhe i shumë lexuar, me të mund të qëndrosh orë të tëra e të të duket si një makineri e palodhshme teksa të rrëfen gjithçka di mbi librat dhe letërsinë. Prej “Epit të Gilgameshit”, Homerit më pas, e deri tek burrat me peshë dhe kalamajtë letrarë të ditëve të sotme, janë skeduar në mendjen e tij për të formuar një pazëll të plotë mbi jetën 4000-vjeçare të letërsisë botërore. Mos duket e tepruar kjo? Se besoj…

…Atij mund t’i biesh në qafë të të lexojë një dorëshkrim 300 faqësh, – të shkruar me stilolaps 20 lekësh ku germat duken si “këmbët e pulës”, – se të ka shkuar në mendje të çosh për botim kryeveprën e radhës, të paparë ndonjëherë, e për ta vërtetuar katërëcipërisht të duhet si mendje paraprake. Dhe ai nuk të thotë kurrë jo, kur vjen puna për të lexuar vepra letrare. Por si ka mbaruar dhe faqen e fundit të letrës format A4 nuk ka frikë, as drojë a turp, e as të ndihet i kompleksuar, teksa të vërtetën ta përplas në sy. Nëse ajo që ka lexuar vlen ta thotë me kokën lart mendimin e tij, por aspak me superlativa që të besosh se ia kalove Balzakut, Dostovejskit apo vetë Shekspirit të madhërishëm. Dhe po me vështrimin drejt, në rastin më ekstrem, të thotë troç se nuk vlen, dhe këtë s’e luajnë as “topat e Isarit”. Por jo pa ta argumentuar, dhe në rastin aspak më oportun, sërish të uron suksese për radhën e ardhshme.

Elegant në atë që shkruan e thotë, Agim Baçin e gjen jo rrallë në media ku e ftojnë për të dhënë mendimin e tij rreth letërsisë shqiptare. Dhe në një nga edicionet e radhës ai bëri më të pabërën e mundshme, mori një kosh mbeturinash, të larë e të pastruar për merak dhe aspak jo higjenik, dhe vendosi aty të gjithë ata libra që në optikën e tij letrare jo vetëm që nuk mund të rekomandohen për lexim, por madje të prishin shijen e leximit. Dhe mos kujtoni se janë të shumtë ata që e marrin një guxim të tillë. Por ai është i përveçëm në atë që thotë e bën. Për më tej Agim Baçi, shkrimtar, gazetar e kritik i letërsisë, për Fjala.al thotë:

Ju jeni shkrimtar që keni marrë dhe rolin e kritikut. Rëndom në media transmetohet se kritika (e kam fjalën kritika letrare, pasi për artet vizuale, teatrin, etj…) nuk funksionon. Në fakt cili është raporti i sotëm i prodhimeve artistike në përballje me kritikën?

Ne trashëguam në fillim të viteve ’90 një shkollë marksiste të këndvështrimit të arteve, ku teksti gjykohej në lidhje më shumë me rrethanat sesa me vlerat e përhershme njerëzore. Formalistët rusë nga njëra anë apo ajo që njihet si “Shkolla e Frankfurtit” nga ana tjetër, kanë edukuar teoricienët e asaj kohe, duke e parë artin dhe kritikën ndaj tij si një debat të jashtëm, vetëm shoqëror, dhe jo për të parë nga vetja, nga individualiteti i çdokujt që “e konsumon” artin, si një qenie e veçantë në botë. Ky këndvështrim vijoi edhe pas vitit 1990 pasi ata emra kishin ende kanalet e komunikimit mediatik dhe të shpjegimit të letërsisë në universitete. Mirëpo, të tilla këndvështrime, pa shpjegime që ta lidhnin letërsinë si me të përhershmen e bëjnë kuptueshmërinë ndaj arteve të përkohshëm, e për pasojë jo shumë të dobishëm, pasi përkohshmëria nuk ka një truall ku mund të mbështetesh për ide të qarta. Ndaj, mund të themi se, kritika ende nuk ka fituar autoritetin për të qenë orientuese serioze e lexuesit. Por nuk jam aq edhe me ata që thonë se nuk ka kritikë, pasi kur shprehen në këtë mënyrë duket sikur kanë në mendje atë lloj angazhimi shtetëror për të debatuar mbi librat.

Gjithsesi, për ne është e rëndësishme që letërsia të ecë me ritmin e duhur, pasi kritika është pasojë, ndërkohë që shkak mbetet gjithmonë letërsia. Dhe për të parë në sy jo vetëm letërsinë, por edhe shkollat e ndryshme të kritikës, duhet të njihemi me disa nga teoricienët që kanë lënë gjurmë në leximet e letërsisë, sidomos në kohët e sotme moderne.

P.sh: ka libra teorikë si “Hyrje në teorinë e letërsisë: Çfarë është letërsia” i Terry Eagleton, apo libra të autorëve Thomas A. Schmitz (“Teoria modern letrare dhe tekstet antike”), apo libri i tri bashkautorëve, Selman Selden, Peter Widdoëson, Peter Brooker (“Një udhëzues për lexuesin në teorinë letrare bashkëkohore”) apo  edhe “Enciklopedia e teorisë bashkëkohore letrare” e autores Irena R. Makary që shtrojnë shumë nga rrugët e komunikimit letrar. Me mjaft interes janë edhe libri i Todorovit “Letërsia dhe teoricienët e saj”, dhe i autorit Antoine Compagnon “Letërsia, teoria dhe kuptimi i përbashkët”. Këtyre emrave mund t’u shtohen edhe shumë teoricienë të tjerë që e shohin një vepër letrare nga ana shkencore dhe filozofike, por edhe politike.

Ndërkohë, ka edhe ndërmjetës më të lehtë të leximeve, si Harold Bloom “Si dhe përse lexojmë”, apo shkrimtarët Milan Kundera me “Teoria e romanit” dhe “Testamente të tradhtuara” dhe Italo Calvino me “Leksionet amerikane” apo “Përse duhet të lexohen klasikët”. Këto ndërmjetësi, të cilët këshillojnë të shohim në një roman edhe zërin e lojës, zërin e ëndrrës, zërin e mendimit dhe zërin e kohës. Por këto lexime kanë nevojë që kritiku më së pari t’i ketë lëvruar këto “zëra” në leximet e tij dhe të gjejë një shteg për t’i praktikuar në tekstocentrikën e tij – pra në përqendrimin e tekstit letrar.

Ndaj, kur unë personalisht shkruaj për një libër, roman apo poezi, përpiqem që ta lidh me atë që besoj se vjen nga e përhershmja dhe që nuk shpërfill të përtejshmen. Unë nuk pretendoj të them gjëra përfundimtare kur shkruaj, e as nuk synoj  të hedh mendimet e të tjerëve poshtë. Shumësia e leximeve është edhe mrekullia e letërsisë, ndaj dhe kur dua që të kem këndvështrime teorike mbi një vepër, mundohem të jem “me një këmbë” në kënaqësinë e lexuesit që transmeton ndjesitë e tij tek të tjerët. Ndaj nuk i kam synim shpjegimet thjesht shkencore. As lexuesit vetë nuk besoj se kanë nevojë për shumë shpjegime shkencore kur dëshirojnë të gjejnë arsyet e leximit të një vepre letrare. Për pasojë, unë mendoj se kritiku duhet të gjejë arsyet e leximit apo mosleximit të një vepre dhe të jetë sa më i qartë në këtë ftesë që u bën lexuesve.

Keni marrë pjesë në shumë juri letrare. Në çfarë kuotash është sot letërsia shqiptare?

Duket sikur është një privilegj pjesëmarrja në disa juri, por në fakt është një përgjegjësi e madhe. Në mungesë të qartë të një debati letrar, si para ashtu edhe pas dhënies së çmimeve, më shumë sesa gjykim letrar, ka një gjykim jashtëletrar për ata që kanë votuar për përzgjedhjen. Megjithatë, më shumë sesa debatet, më intereson ajo që kam hasur në leximet e shumë librave, të botuar dhe të pabotuar: në shumë romane gjen një fabul të mirë, një fillim të mirë rrëfimi. Por më pas nis të vihet re pafuqia për ta zotëruar strukturën klasike të një romani, ku historia dhe personazheve u mungon një ndërthurje jo vetëm logjike, por edhe estetike. Kjo nënkupton se, në shumicën e shtëpive botuese mungon politika redaksionale, ku autorët të ftohen në një debat paraprak, që ai të arrijë të përmirësojë ato gjëra të cilat ose i ka lënë në gjysmë, ose nuk ka arritur t’i konturojë si duhet. Unë ua them shpesh autorëve, që romani është i tyre për aq kohë sa nuk e kanë botuar. Në momentin kur e botojnë atë, libri është i lexuesit. Çdo shpjegim i autorëve për veprat e tyre nënkupton paplotësinë e librit. Për më tepër, nuk më duket aspak etike që për veprën të replikojnë vetë autorët. Këtu duhet shtyrë debate për librat, e sidomos për të rinjtë, që vetë ata të maten mirë përpara se të dalin në publik me veprat e tyre. Ndoshta një kombinim më i mirë i shtëpive botuese me kritikën, me universitetet, do të sillte një rrugë të mirë debate. Sepse  unë ndaj bindjen se çdo autor ndihet më keq kur për të heshtin, sesa kur e kritikojnë.

Guximi juaj si pjesë e kritikës ka arritur deri atje sa të seleksiononi librat në të lexueshëm dhe të palexueshëm. Madje të palexueshmit publikisht, dhe në mënyrë simbolike, i keni futur në një kosh mbeturinash. Cili është etaloni juaj për formuar këtë klasifikim?

Unë mendoj se lexuesit nuk ia kanë borxh të paaftëve dhe mediokrëve që të humbin kohën dhe të prishin shijet e tyre në lexime. Për një vepër që personalisht e kam menduar si të tillë, “për në kosh”, është ndonjëherë gjuha krejt banale që përbën dallimin e parë. Më pas, është mungesa e plotë e lidhjes së ngjarjeve, e kapërcimeve aspak logjike. Në poezi kjo dallohet edhe më lehtë, pasi vargjet i dallon lehtësisht nga mediokriteti. Por romanet janë disi më të vështirë, pasi shpreson se do të gjesh një zgjidhje që do të jetë mes lojës, aventurës, befasisë dhe parashikimit. E në fakt nuk gjen asgjë që të të bëjë të mendohesh, aq më pak të mendosh: këtë duket sikur e kam menduar edhe unë. Sepse veprat e vërteta lidhin një marrëveshje të natyrshme me lexuesin, ngaqë shkojnë drejt njerëzores, drejt asaj që na lidh me përhershmërinë. Pra, një vepër nuk duhet thjesht të jetë shkruar mirë, por edhe të ketë një lidhje me lojën, ëndrrën, kohën (të humburën apo të shpresuarën)  e sidomos me zërin e brendshëm të njeriut. Kur nuk i ka këto, por për arsye të ndryshme është shitur – pra ka shumë lexues – atëherë është e nevojshme që për atë vepër të flasësh, qoftë edhe me kosh.

Ju jeni partizan i frazës së tregimtarit Danillo Kish se, “Lexues të mirë ka më pak se shkrimtarë të mirë”. Ku është sot lexuesi shqiptar?

Procesi i leximit ndoshta ka pësuar një ndryshim më të madh se autorët pas vitit ’90 në Shqipëri. Shkak për këtë është bërë mundësia e leximit në të njëjtën kohë me bashkëkohësit nëpër botë, leximi në disa gjuhë, duke bërë të mundur që të nxiten lexime që e kapërcejnë jo vetëm këtushmërinë, por edhe tanishmërinë. Unë, gjatë viteve të fundit, duke komunikuar me shumë të rinj, kam pasur kënaqësinë të shoh ndryshimin e tyre të madh nga bota e pafundme e pyetjeve të tyre që nuk janë ideologjike, apo të përkohshme, por që lidhen me pyetjet e përhershme. Lexuesi i sotëm sheh më shumë nga vetja, nga ndriçimi i vetvetes, për të gjetur një shteg shpjegimesh që më pas do të mund t’ua thotë edhe të tjerëve. Pra, lexuesit e mirë janë jo vetëm një presion pozitiv për shkrimtarët, që të jenë më kërkues, por edhe ndaj kritikës, duke i detyruar që të gjejnë shpjegime tërheqëse dhe të logjikshme për lexuesit. Shkrimtarët nga ana e tyre e kanë në mendje një lexues me të cilin do të dëshironin të debatonin veprën e tyre. Nëse nuk e kanë menduar ende një lexues të tillë (sidomos shkrimtarët e rinj) duhet ta rimendojnë një hap të tillë.

Kam një pyetje që po ua bëj të gjithë njerëzve të letrave. Gjuha Shqipe gati 50 vjet pas ratifikimit të Kongresit të Drejtshkrimit, a ka nevojë për një rishikim të ri?

Gjuha e folur, pra gjuha e gjallë, është gjithnjë në betejë me fjalorët. Por Kongresi i Drejtshkrimit, me sa kam lexuar dëshmitë e asaj kohe dhe ata që kanë qenë krejt kundër, nuk ishte thjesht për të shmangur gegnishten ku duket se “fjala ka më shumë peshë e ngjyrime”, por edhe për të futur në përditshmërinë e komunikimit gjuhën revolucionare dhe shpjegimin e fjalëve sipas koncepteve ideologjike. Diktaturat i japin shumë rëndësi gjuhës, sepse përmes saj kërkojnë të ndikojnë në mënyrën e të menduarit. Ndërkohë, ne sot shijojmë krijime në gegnisht që jo vetëm i tresim lehtësisht, por edhe i shijojmë artistikisht. P.sh, Martin Camajn as mund ta mendosh në toskërisht. Gjithsesi, unë nuk dua ta besoj se e shkruara në dialekt të kthehet në qëllim. Gjithçka është më bukur kur vjen në mënyrë të brendshme, ashtu siç duhet të gurgullojë vetë gjuha poetike. Ndërkohë, gjuhëtarët duhet të rishikojnë fjalorët jo vetëm për të parë atë që gegnishtja e ka rifituar në të përditshmen, por edhe për të pastruar fjalorët nga çdo shpjegim ideologjik. Në çdo vend të botës fjalorët rishikohen, pasi evidentohet edhe beteja mes gjuhës së gjallë, gjuhës së folur, dhe “gjuhës stok”, që nuk e përballon apo e mban dot peshën e komunikimit.

 Botuar në: fjala.al

Ylli Demneri: Ilaçi i të gjitha situatave është të shkruarit

Nga Leonard Veizi

Edhe pse për më shumë se 30 vjet me banim në Paris, Ylli Demneri nuk mund të harrohet në Shqipëri, për më tepër në Tiranë. Si emër jo e jo, por as si pamje fizike, falë ndryshimeve të vogla e thuajse të papërfillshme të pamjes së jashtme. Por këtu nuk i vjen në ndihmë as “Air France” që e merr për fluturim sa herë e sheh të nevojshme, duke e bërë të jetë më shpesh i pranishëm në rrugët e kryeqytetit ose në baret e tij.

“Mos është ajo quksja që ka dalë në dritare. Eeeeej, radha 2, karrigia 7, me ne e keni?”...

Kjo është njëra prej batutave të paharrueshme, e segmentuar nga filmi simbol i viteve ‘80 “Në çdo stinë”,e që kap një prej majave të vetë prodhimit kinematografik. Sepse ajo shkaktonte ndër spektatorët, padyshim, një ndjenjë të lartë humori e ilariteti pozitiv. E pra, batuta është interpretuar nga Ylli Demneri, që me siguri e ka fituar atë rol, nëpërmjet kinoprovave, dhe jo thjesht se asokohe ndiqte studimet në Institutin e Lartë të Arteve për regji.

Nëse filmin nuk e keni parë në kinema, patjetër e keni ndeshur nga transmetimet e kanaleve televizive që japin filmat e ish-Kinostudios. Dhe gjithkush mund ta mbajë mend vijimin e batutave të mëpasme: “Gdhiu dhe dita e premte. Kush pret deri në orën pesë”. Sekuencave skematike të filmit që vazhdon me një qitje absurde të studentëve zboristë ndaj një avioni armik me simbolet CCCP, u vjen në ndihmë për t’u lehtësuar sadopak nga klisheja e politikës strikte, pjesa tjetër e batutave: “Varja, dëgjomë mua, ajo nuk e meriton vëmendjen tënde. Një copë volejbolliste, nuk e shef. Iu rrit mendja asaj, posi”.

Artist në disa dimensione, Ylli Demneri do të përfundonte një shkollë për pikturë dhe një tjetër për regji teatri, por do të angazhohej me role si aktor në disa filma, dhe disa libra të botuara me emrin e tij qëndrojnë në vitrinat e librarive. E, për më tepër, është dhe drejtor artistik i një reviste të quajtur: “Le Journal des Acteurs Sociaux” . Pra, duam apo nuk duam ne, ai e ka plotësuar më së miri kuadrin e tij artistik. Ndërsa për gazetën “Fjala”, ai vjen nëpërmjet kësaj interviste, ku ndan shqetësimet e kohëve të fundit:

-Edhe pse është në përfundim e sipër, gjithsesi, ishin muaj karantine. Si i kaluat këto ditë?

Duhet të them se gjatë këtyre tre muajve kam punuar në shtëpi. Kështu që një pjesë të mirë të kohës ma ka zënë puna. Madje, në disa aspekte puna në shtëpi krijon disa vështirësi. Së pari, në vetë organizimin e kohës. Koha e punës dhe koha e lirë ndërthuren me njëra-tjetrën, duke krijuar një turbullim jo dhe aq të shëndetshëm. Kishte ditë që qëndroja në shtrat duke lexuar ose shkruar, me mendimin që punën e punës mund ta bëj më vonë. Por vura re se me kalimin e ditëve këto lloj “lirish” krijojnë një anarki që, po nuk u zotërua, bëhet mbytëse. Njeriu ka nevojë për mosprishjen e disa rregullave të përditshme. Madje, sipas Kantit, është respektimi i këtyre ritmeve të përditshme ai që na fal lirinë. Sepse krijon siguri. Vetë Kanti respektonte të njëjtat orare dhe shëtiste çdo ditë, duke bërë të njëjtin itinerar. Madje, thuhet se vetëm dy herë në jetën e tij e ka prishur këtë rrugëtim: kur shkoi të blejë librin e Rousseau-it “Du contrat social” dhe kur shpërtheu revolucioni francez.

Ndërsa pozitive ishte mungesa e orëve të humbura nëpër metro apo autobusë. Nga kjo kohë e fituar kam mundur të përfitoj, duke u marrë me gjërat që më pëlqejnë, duke qenë i vëmendshëm ndaj natyrës, duke e dëgjuar dhe analizuar veten. Kjo mbyllje të bën më të vëmendshëm rreth asaj që ndodh rrotull teje. Të mpreh vështrimin dhe, shpeshherë, kjo mpreh edhe reflektimin. Duke zbuluar edhe nuancat e karakterit dhe të natyrës tënde. Duke gjetur fjalën e duhur për të gjitha këto nuanca. “Fjala reflekton shpirtin”, thoshte Seneka. Kjo mbyllje gjithashtu të shtyn drejt arratisjeve. Dhe a ka arrati më të mirë se ajo me anë të librave? Librat janë anija që të shpie më larg. Që nga historitë e fillimit të botës e deri tek ato që mund të ndodhin në të ardhmen. Situata të tilla të shtyjnë drejt asaj që është thelbësore, e vërtetë, e rëndësishme.

-A ka qenë frymëzuese për ju një situatë e tillë?

Për mua, frymëzim do të thotë përqendrim. Mundësia për t’u përqendruar. Në këtë aspekt këto lloj situatash janë pozitive. Të përkëdhelin me privilegjin që kanë ata shkrimtarë që nuk janë të detyruar të bëjnë punë të tjera për të jetuar. Aq më tepër kur kjo shoqërohet me lexime librash,jo vetëm artistikë. Kur atë që ke ndier e gjen te libri që po lexon. Shpeshherë ka ca rastësi të pashpjegueshme, si çdo rastësi, por shumë të frytshme.

-Çfarë ka ofruar Parisi në një situatë të tillë? (Besoj se karantina ju ka zënë aty.)

Parisi gjatë karantinës ka qenë një qytet i vdekur. Por shumë i këndshëm për të shëtitur, aq sa e lejonin rregullat. Cocteau thoshte se s'kishte gjë më të këndshme sesa të shëtisje në Paris gjatë pushtimit nazist,si dhe gjatë muajt gusht kur të gjithë parizienët shkojnë për pushime. Gjithsesi, një Paris të boshatisur në pranverë, si asnjëherë në historinë e tij, besoj se Cocteau do ta kishte shijuar akoma më shumë.

-A mund të përbëjë ky precedent (pra ditët në karantinë), një motiv që në të ardhmen të ketë prozë dhe vargje rreth saj?

Çdo gjë është e mundur. Ditët në vazhdim do të krijojnë situata akoma më të vështira. Zakonisht janë situatat dramatike ato që krijojnë letërsi të mirë. Ilaçi i ta gjithë situatave është të shkruarit. Situatat dhe ngjarjet dramatike përjetohen me të vërtetë vetëm kur rrëfehen ose kur i lexojmë të rrëfyera nga të tjerë. Ajo që ndodhi me interesin që treguan njerëzit në shumë vende të botës për librin e Camus-ë “Murtaja”.

-Cila ka qenë primare në ditët e izolimit, leximi apo krijimtaria?

Leximi. Dhe pak, krijimtaria, nëse do ta quaja të tillë hapjen e blloqeve dhe leximin e disa shënimeve të shkuara.

Si aktor e regjisor, si e përjetuat aktin e fundit, prishjen e ndërtesës së Teatrit Kombëtar?

Prishja e Teatrit Kombëtar në mes të natës është një akt i pabesë dhe barbar. Kjo pabesi nuk ka asgjë nga marrëdhënia e sinqertë me qytetin që duhet të ketë çdo njeri që është zgjedhur për ta drejtuar atë. Kjo duket fare qartë në të gjitha ato manipulime e dredhi administrative e ligjore të bëra gjatë këtyre viteve të fundit në lidhje me teatrin. Përveç vlerave arkitektonike, teatri ishte kthyer në një tempull, falë teksteve të Shekspirit, Molierit, Shilerit, Goldonit, Brehtit, Gogolit, Çehovit etj., të interpretuara nga aktorë të talentuar. Ishte shenjtëruar nga zërat e tyre dhe emocionet e shkaktuara në sallë. Kjo nuk ka të bëjë fare me nostalgjinë. Por, atë teatër “e shqyen”, siç u shpreh me të drejtë aktori Mehdi Malkaj, në lidhje me këtë akt barbar, edhe ata aktorë, regjisorë e skenografë që heshtën, duke vënë partinë mbi të gjitha. Pa përmendur të shiturit. Për fat të keq, ata mbetën aktorë e militantë, pa mundur të bëhen qytetarë. Qytetari është bartës i disa të drejtave dhe përgjegjësive. Qytetari është ai që merr pjesë në jetën e institucioneve politike dhe në krijimin e të mirë ssë përbashkët. Heshtja e tyre është e turpshme.

Meri File: Arti im, formë rebelimi për njerëz “trutharë”

Nga Leonard Veizi

Çfarë ndodh nëse ajo kap penelin në dorë? Në të gjitha rastet dhe asnjëherë më pak, një revoltë ngjyrash e grafike. Dhe një provokim i hapur gjithashtu, për të gjithë ata që nuk durojnë dot t’u preken simbolet. Por kjo, sipas saj, është një “formë rebelimi për njerëz ‘trutharë’”. E njohur për tendencën e saj të përhershme të shkitjes prej kuadratit, thyerje tabush shumëvjeçare, dhe zhveshje lakuriq jo vetëm të natyrës femërore, Meri File sjell në kanavacë një formë të lirë e të shkriftuar të artit të saj. Për më tepër, në një intervistë për gazetën “Fjala” piktorja e njohur thotë:

E cenoi karantina lirinë e të ushtruarit të profesionit, apo e kundërta, u bëtë më kreative?

Krijimtaria e një artisti është lumturi metafizike kur mbron absurditetin e botës. Sëmundja, pasiguria, kujdesi, frika, dashuria e pamatshme për natyrën, revolta absurde, janë homazhe që njeriu i bën dinjitetit të vet në një gjendje shpirtërore  që është i mundur çdo herë, por edhe në frymëzim te pashterueshëm. Ky mendim mjaftoi për të ushqyer akoma dhe më tepër artin tim. Në studio... Në vendin e çdo artisti ku gjysma plotëson gjysmën tjetër, dhe ndihet e plotë. Çdo natë si përherë, asnjëherë nuk e kam lënë artin edhe në kohë... një frymëzim akoma edhe më shumë në kohën e koronavirusit.

Njiheni fillimisht si piktorja në grafikë e nudove, ndërsa kohët kanë treguar përfshirjen edhe në tema të tjera. Çfarë e ngacmon një autor të përfshihet brenda gjinisë në rryma të ndryshme?

Arti ka një forcë vullneti të mbinatyrshme që gjithmonë është kontradiktore me ne si artistë. Ushtarë të një jete luftë, në të cilën janë përzier rrëfime përvojash vetjake, përshkrime skenash të jetës së përditshme dhe refleksione. Gjithmonë në kërkim.

Në punimet tuaja dominon gjithashtu satira, vënia në lojë e personazheve apo veshja e tyre me këndvështrimin se si ju i shihni në realitet. Këtu do të përmendja rastin e fytyrës së një ministreje në kartëmonedhën 500-lekëshe apo të një partie politike sigluar pas një pule. A është kjo një nga ato revolta për të cilat ju hasni në kundërshti në jetën tuaj, jo vetëm profesionale, artistike? 

E drejtë, është formë rebelimi për njerëz “trutharë”. Arti është një tempull Ars, ka kuptimin e së bukurës. Për njerëzimin prodhon emocion, një nga format e shprehjes më të rëndësishme dhe më të dobishme të civilizimit njerëzor. Pa art, nuk ka liri mendimi. Vdes si artist ose je skllav! Duhet vetëm të zgjedhësh. Unë këtë si Meri nuk e kam pranuar asnjëherë. Kirilovi e di mirë këtë gjë meqë thotë: “Nëse ti e ndien këtë, ti je çfarë dhe, në vend që të vrasësh veten, ti do të jetosh në kulmin”... Duhet zgjedhur një rrugë për ideal, një rrugë për liri (Miti i Sizifit, Albert Camy)... Duhet të zgjedhësh lirinë sot, për të fituar dhe për të realizuar njeriun nesër!!!

Piktura më e fundit ka qenë ajo me sfond prishjen e teatrit me korifenjtë e tij në krye. Çfarë do të thotë për ty akti i shembjes së Teatrit Kombëtar?

Teatri që disa e qanë dhe disa e qeshën?! I shndërruar në një grumbull rrënojash! Ndiej keqardhjen për një pjesë të kujtesës personale dhe historike, të shfarosur tashmë, si shumë pjesë të tjera të këtij qyteti dhe që do të vijojnë ende. Qëndrimin tim për vendimin kundër prishjes së teatrit e kam shprehur që në fillim.  Nuk mund të pajtohesha me prishjen e vlerave historiko-arkitektonike të qytetit tonë, të atyre veprave që edhe pse pa shumë vlerë kapitale, mbartin vlerë shpirtërore e më shumë, vlerë të memories së brezave. Edhe më shumë kur je artist, ke sentimente, është e pashmangshme. Për mua ishte një akt vandal dhe sjellje barbare. Teatri e ka ditur vdekjen e saj të paralajmëruar, u vra me paramendim!

Cilën zgjidhje do të jepnit ju, në këndvështrimin tuaj, për këtë rast?

Për godinën e teatrit kam qenë pro restaurimit të objektit. Do të merrte akoma edhe me vlerë si një muze kinematografik apo teatral, si pjesë e një ansambli turistik, duke marrë parasysh territorin.

Punimet tuaja i bëni publike. Keni krijuar debate apo ca më larg, kërcënime? Si u përgjigjeni?

Arti do vërtetësi, përballje dhe reagime. Nuk qëndron asnjëherë i heshtur, krijon një një impakt. Sigurisht që ka, edhe kërcënime, i kam hasur dhe do t’i has, por s’më bëjnë përshtypje.

Pak kohë më parë i dhamë lamtumirën arkitektit, piktorit Maks Velo. Çfarë ishte për ju?

Maksi, ka qenë një mik me shumë vlerë për mua. Takimi i parë nuk ka qenë aq i ngrohtë, pasi lexova një komunikim të tijin në një gazetë ku thoshte “Shqipëria s’është vend për art, ne jemi vend islamik dhe oriental. Ndërsa artistët janë injorantë e kriminelë.” Më nxehu ky fakt dhe i shkrova: - A futem unë këtu?! I dërgova veprat dhe direkt më telefonoi. Të nesërmen erdhi në studion time, u ulëm dhe biseduam gjatë. Më njohu si natyrë të qetë dhe qeshte tek shihte veprat: - Puno, moskokëçarëse (kështu me etiketoi) ti  e shqyen letrën! Pranoja kritika, por dhe nuk heshtja. Vinte shpesh në studio dhe komunikonim për modelet nudo që ai do të pikturonte nga natyra. Kishte filluar të bënte pikturë nudo. Kjo i jepte një qetësi shpirtërore. Penelata e tij shpesh thërriste për prezencë të modelit njerëzor mbi lakuriqësi, mbi të vërtetën, mbi të bukurën femërore. Një cikël të cilin do ta mbyllte për ekspozitë. Por do të takoheshim pas pandemisë... nuk ndodhi, dhe lajmi më trishtoi shumë. Të qash për një koleg si Maksi, ku gjithmonë shikoja rebelin dhe simbolin e dimensionit të lirisë...

Në cilin stad të krijimtarisë jeni dhe a do të rivini me ndonjë ekspozitë vetjake?

Ende më duhet edhe pak kohë për ekspozitën personale, edhe pse i jam dedikuar prej vitesh, por e them me siguri që është një punë shumëvjeçare dhe me shumë përkushtim. Më ka marrë kohë, por jam kujdesur t’i mbaj larg syve të artdashësve, familjarëve dhe miqësisë. Do të vijë koha kur ato do të flasin në publik.

Portret/ Antoneta Papapavli, zonja elegante e skenës shqiptare

Nga Leonard Veizi

“Thesin aga”...

Krejt e përciptë, fort e thellë, e tejskajshme... therëse, ironike, lozonjare, por edhe ndjellëse njëkohësisht. Çfarë duhet më shumë se kaq për të bërë dy fjalë të zakonshme, të pazakonta. Të gjitha këto, të marra së bashku, bëjnë atë që një batutë, e përshtatur thjeshtësisht për një skenar filmi dhe e interpretuar në mënyrë mjeshtërore nga një aktore brilante, jo vetëm të mos humbasë në kohë, por të kalojë gojë më gojë,edhe në mungesë të transmetimit digjital. Sepse vetëm tri sekonda duheshin për të kuptuar se në celuloidin e larë, të stampuar e të transmetuar në ekranin e gjerë, dy fjalë të shkruara nga Teodor Laço ngrihen në piedestal përmes timbrit të Antoneta Papapavlit.

Dhe pas kësaj vjen një tjetër sekuencë, nga një tjetër film:

“Liza, dëgjo mamin ti. Hiqe mendjen nga ai torollak. Të gjen mami një burrë ty...”

Në botën shqiptare të filmit a kinemasë, ka plot aktorë të cilëve nuk u mbahet mend ndonjë batutë, edhe kur ata kanë ndjekur me rreptësi gjithçka u kërkohej prej zbërthimit tekniko-regjisorial, nga mbreti i sheshit të xhirimit. Por në fondin e Antonetës mund të gjesh pa vështirësi një duzinë të tillash, e ca më shumë.

Antonetën nuk e takova dot kurrë sa ishte gjallë, edhe pse me emrin tim si autor ekziston një intervistë e rrallë e saj. I gjeta një mik të fortë, me qëllimin që të kisha mundësi ta intervistoja në mënyrë të drejtpërdrejtë. Ishte një merak i madh, për një aktore shumë më të madhe, e cila nuk po qarkullonte më në ambientet artistike. Dhe mendova se ajo nuk do t’ia prishte djalit të saj, Albencit. Por, në fakt, as kjo ndërhyrje spektakolare nuk piu ujë. E ulur në një karrige me rrota, aspak mirë me shëndetin, kjo zonjë e madhe e skenës teatrore, nuk priste askënd për vizitë, përveç nja dy mikeshave të saj të vjetra, që nuk e kishin braktisur asnjëherë. Dhe prej shumë vitesh ishte mbyllur në botën e saj.

E, megjithatë, kompromisi u arrit. Intervista u bë me korrespondencë, dhe inxhinieri Albenc bëri intervistën e parë në jetën e tij si gazetar, duke mbajtur shënim ato çfarë thoshte nëna e tij, Antoneta, mbi pyetësorin që unë kisha shkruar te një fletë e grisur nga blloku.

Dhe ja çfarë mësoja prej saj:

Kshtelindur në qytetin e Përmetit, më 17 shkurt të vitit 1938, por që herët, 4 vjeç, ishte shpërngulur me gjithë familjen në Tiranë. Pasioni për artin, baletin edhe pikturën e kishte shoqëruar që në moshë të vogël. Gjatë viteve të shkollës së mesme, te “Qemal Stafa”, u përfshi në grupet e para artistike që kishin nisur të krijoheshin në fundin e viteve ‘50. Por ajo do të ishte pjesëmarrëse edhe në grupet artistike në pallatin e kulturës “Ali Kelmendi”, në Tiranë. Në fillim të viteve ‘60 hyri në shkollën e lartë për aktore, me ndihmën dhe mbështetjen e  mjeshtrave Tef Pali, Pjetër Gjoka e Pandi Stillu. Pas përfundimit të studimeve u emërua aktore në Teatrin Popullor Tiranë. Nga stafi konsiderohej si një femër e talentuar dhe tepër logjike në interpretim. Gjatë viteve ‘60 - ‘70 interpretoi role të shumta, por, fatkeqësisht, këto nuk janë regjistruar. Me hapjen e kanalit të vetëm televiziv në Shqipëri, u bë i mundur regjistrimi i disa dramave, të cilat gjenden edhe sot në arkiv, si “Karnavalet e Korçës”, “Lumi i vdekur”, “Luiza Miller” dhe “Arturo Ui”. U largua nga skena për shkak të sëmundjes së këmbëve, të cilat nuk kishin më forcë të mbanin trupin e saj. Nuk ishte më e aftë të qëndronte për një kohë të gjatë në këmbë. Kështu vendosi të dalë në pension të parakohshëm, që në moshën 50 vjeç. Ishte viti 1988 kur u shkëput tërësisht nga aktiviteti. Në mes të viteve ‘80 ishin dy role të saj në teatër: “Shtëpia me dy porta” dhe “Pallati 176”. Dhe duhet pasur parasysh se spektatori njeh përmes ekranit, kastin e aktorëve me të cilët komedia e njohur e Adelina Balashit vënë në skenë nga Alfred Bualoti e Andon Qezari, u regjistrua nga Televizioni Shqiptar. Por pakkush e di se rolet e Lirisë dhe Vanit kanë qenë të dubluara me aktorët Antoneta Papapavli dhe Mërkur Bozgo, një dyshe po aq e suksesshme sa dhe Pavlina Mani e Roland Trebicka. Këto dy komedi ishin rolet e fundit. Ndërsa në këtë periudhë kishte xhiruar në kinostudio filmat: “Si gjithë të tjerët”, “Hije që mbeten pas”, “Apasionata” dhe “Nxënësit e klasës sime”. Edhe pse me probleme shëndetësore, ka pasur shumë propozime për role në teatër, si në rastin e ofertës nga regjisori Kiço Londo, të cilat ka qenë e detyruar t’i refuzojë. Në karrierën e saj artistike ajo numëron të paktën 130 role në skenë dhe kinema.

“Erdhi Ollga, Ollga e Stefanit e s’e pashë unë, që s’më shpëton asgjë... Sërish një tjetër batutë e saj nga një film simbol i viteve ’80.

I impresionuar nga intervista e saj dhe nga ato çfarë më përcolli djali i saj, Albenci, lidhur me sëmundjen e aktores dhe mepërpjekjen titanike që ajo bënte çdo ditë për ta ruajtur portretin e saj, po aq të bukur sa dhe kur ishte aktive në skenë, u motivova për të shkruar një introduksion. Dhe ja si u konceptua hyrja e intervistës së saj, botuar në 9 marsin e vitit 2011.

***

Ëndrra e saj e përnatshme e çon në të njëjtin vend, me një shpejtësi të tejskajshme, të paimagjinueshme disi skizofrenike dhe fare të përbindshme. Nuk duhet veç gjysma e sekondës, a mos më pak dhe befas ajo gjendet atje, mes errësirës dhe në dritë, rrethuar nga imazhe partnerësh të vjetër dhe me rekuizita që ndryshojnë papritmas. Ndërsa ajo në vorbullën e një amalgame të pafundme përndritjesh, me një magji që vazhdon e s’ndalet, qëndron drejt, pa u mbajtur kund. Nuk ka nevojë për karrocë invalidësh, e as për paterica paraplegjikësh nuk do t’ia dijë. Habia është zhdukur dhe vetë dyshimet e ngritura si piramidë rrëzohen njëherazi. E ndërsa skenat ndërrohen vazhdimisht, ajo interpreton mbi to e nuk ndien lodhje. Zëri rrëshqet mbi koka spektatorësh në plate... dhe ajo vazhdon të luajë, të luajë, të luajë... Është po e njëjta Antonetë; pak “Luizë” dramatike, a ndoshta “Afroviti” tekanjoze, diku një Klea e dashuruar dhe herë tjetër gjysmorientalja Hatixhe. Por e gjitha kjo është veç një ëndërr, imazhi i së cilës përsëritet atëherë kur do dhe kur nuk ia ka ngenë sigurisht. Antoneta Papapavli, kjo aktore e magjishme e skenës dhe e kinemasë shqiptare, prej më shumë se 20-vjetësh jeton veç ëndrrën e saj. Është tërhequr nga skena dhe, teatrin nuk ka mundësi ta ndjekë nga pas, as si spektatorja e radhës së fundit. Ndaj vetëm kënaqet me ekranin televiziv, teksa pulti kërkon pareshtur mes zhurmës aksion e thriller hollivudian, të ngujohet në stampën e njohur të vjetër, e pak të dalë boje, “Kinostudioja Shqipëria e Re”. Ndoshta kjo dhe jo vetëm... por dhe ca gjëra të tjera që ajo i ka përjetuar dhimbshëm e plot kurajë, gjatë këtyre viteve të vështira, e kanë bërë atë të jetë më e mbyllur dhe thuajse pa kontakte përtej mureve që e rrethojnë. E, padyshim, ajo nuk do më, në pakujdesinë e saj shfrenuar që dikush ta shqetësojë, me një tringëllimë telefoni, a një të trokitur dere. Veç ndien hapat e djalit të saj në shkallë, çelësin teksa lëviz në bravë dhe vazhdon të qëndrojë e patrazuar në pozicionin që ka zgjedhur për t’u çlodhur. E këtë qetësi të palëvizshme, të ngurtë e të ngujuar njëherazi ka munduar ta shprishë veç këtë herë, për t’iu përgjigjur pyetjeve të një gazetari, i cili nuk pati fatin të kthehej nga rruga si të tjerë. E pas kësaj tabuje të thyer, ndoshta ka ardhur çasti që pas kaq vitesh heshtjeje, ajo të vazhdojë të jetë po aq publike, për të gjithë ata që e mbajnë mend nga pelikula e kinemasë, apo shiriti elektronik i kamerës televizive.

***

Kjo ishte Antoneta Papapavli, e cila pasi u njoh me materialin e botuar, si rrallëherë kishte ndodhur, kërkoi ta priste gazetarin në shenjë mirënjohjeje. Vetëm se kërkoi që ky takim të bëhej në një kohë më të të përshtatshme, në ditët e ngrohta të pranverës, kur do të kishte mundësi të trukohej e t’i lyente flokët me bojë, dhe të këndellej sado pak që ta sajdiste mikun që do t’i vinte në shtëpi, edhe pse vetë ndodhej mbi një karrige lëvizëse. “Ajo nuk do të jetë më publike, sepse kërkon që njerëzit ta mbajnë mend ashtu, një zonjë grua, të bukur, aktore profesioniste dhe, mbi të gjitha, një fisnike në shpirt. Nuk do që njerëzit që e njohin, ta shohin në karrocë”, m’u shpreh Albenc Papapavli asokohe. Dhe unë prita që përveç miqve të saj Mimika Lucës, Edi Luarasit, Besa Imamit, Marika Kallamatës, Pëllumb Kullës, Vladimir Priftit, Ali Begës e ndonjë tjetri, që e kalonin pa vështirësi pragun, në radhën e vizitorëve të isha dhe unë. Por kjo mundësi nuk u gjet dot, derisa në 3 shtator të vitit 2013 u njoftova për ikjen e saj nga kjo botë. Sot mund të ngushëllohem me intervistën që më dha 9 vjet më parë për gazetën “Telegraf” dhe këtë portret modest të cilin e kam shkruar për gazetën “Fjala”.

Muntaz Dhrami, skulptori që përjetëson në bronz heronjtë e vendit

Muntaz Dhrami: Ju rrëfej Sali Vranishtin, luftëtarin dinamik që do të derdhim në bronz

Nga Leonard Veizi

Sinergjia që përcjell përmes shputash, gishtash dhe mollëzave fort të ndjeshme, ngjesh baltën e pajetë që edhe pse jo e njëtrajtshme, herë amorfe e herë kokëfortë, gjithsesi shkon atje ku ai për së fundi i jep rifiniturën plot delikatesë. Është një sforco të ethshme që shkon deri në stërmundim e që sërish kthehet pas për të ridhënë të njëjtën energji...

...Luftëtari ka marrë jetë. Hipur mbi një shkëmb me mauzer në dorë, kobure në brez, vezmet me fishekë mbi gjoks, mustaqe e mjekër të dendur e flokët e paprerë që gati i bien mbi supe, ai është gati për aksion. “Për mëmëdhenë” mund të jetë një thirrje poetike, por Muntaz Dhrami kërkon që ajo të duket e dalë nga goja e bronztë e një luftëtari të madh e me vështrim burrëror, Sali Vranishtit. Prej gati 8 muajsh Dhrami po punon me këtë projekt, i cili tashmë është tre metra i lartë, ende i pavendosur mbi bazament. Për gazetën “Fjala” ai thotë:

Si u motivuat për të realizuar monumentin e Sali Vranishtit?

Këtë vit është 100-vjetori i Luftës së Vlorës dhe, në këtë kuadër, pas një propozimi të shoqatës “Labëria”, u mendua të ngrihet monumenti i Sali Vranishtit, Muratit, një nga luftëtarët e shquar të kësaj lufte. Ai ka luftuar kundër serbëve, grekëve, ka qenë shok me Çerçiz Topullin dhe të gjithë luftëtarët e e tjetër të Rilindjes. Ishte një luftëtar i shquar për Pavarësinë. Ka mbetur vetëm një fotografi e tij nga vitet e luftës, mbi të cilën jam bazuar. Më vonë ai u inkuadrua në mbrojtje të qeverisë së Vlorës dhe, me propozimin e Ismail Qemalit, u vu në krye të Forcave të Armatosura për të mbrojtur Pavarësinë.

Nga ana artistike, a u jep dorë një figurë e tillë?

Është një figurë historike, e bukur, që të jep dorë për t’u trajtuar. Kjo është në vazhdën e krijimtarisë sime të monumentit të Drashovicës, vazhdimi i monumentit të Pavarësisë në të cilin jam pjesëmarrës. Por nga zhvillimet e ngjarjeve, trupëzimi i kësaj figure duket se do t’i bëjë mirë qytetit të Vlorës, krahas figurave të tjera që mund të ngrihen në monumente për atë ngjarje aq të madhe. Unë kam punuar gati 7-8 muaj me këtë figurë. Kanë ardhur shokët e mi dhe e kanë parë. Kanë bërë vërejtje. Vazhdoj të jem në proces. Puna do të derdhet në allçi, pastaj në bronz dhe do të vendosim se ku do të bëhet bazamenti i tij në Vlorë, pasi ende nuk e kemi piketuar vendin. Janë disa propozime, por do ta shikojmë më vonë këtë punë.

Cilat kanë qenë detajet ku jeni specifikuar më shumë në këtë vepër?

Kryesorja në këtë vepër është ana dinamike e kompozimit. Unë e kam si kriter këtë që skulpturat duhet të kenë siluetë të fuqishme. Edhe këtu Saliu është në çastin e fillimit të një beteje. Çasti kur ai thërret bashkëluftëtarët e tij që t’i bashkohen. Madje, në kondakun e pushkës unë kam gdhendur një shqiponjë dhe fjalët “Për mëmëdhenë”, idealet për të cilat ata luftuan. Shumë ekspresiv është portreti i Saliut. Kemi një bust të realizuar nga Besim Tabaku që është bërë nga ish-studenti im dhe ndodhet në Vranisht. Por është vetëm bust. Ndërsa këtu figura zhvillohet më tepër, duke marrë parasysh që e kemi një figurë komplete në dinamizmin e ngjarjeve dhe në dinamizmin e lëvizjes së atyre viteve.

Vitet e fundit, sidomos në skulpturë, vihet re një tendencë modernizmi kur hiqet dorë pak a shumë nga karakteri dhe dinamizmi, dhe vishet heroi me elemente të tjera spektakolare…

Unë mendoj që në figurat konkrete nuk duhen bërë eksperimente. Çastet për të shprehur lëvizjen e formave, për të shprehur vëllimet abstrakte për t’i dhënë një lloj ekspresiviteti skulpturës, ato mund të jenë eksperimente që mund t’i bëjë çdo artist. Edhe unë kam bërë nga këto gjëra. Por kur vjen puna në trajtimin e figurave konkrete, njerëzit duhet të shohin kush është Saliu, kush është Ismail Qemali. Domethënë, individualizimi i figurës nuk mund të trajtohet me forma abstrakte. Eksperimente me figura konkrete nuk bëhen. Edhe në botë, kur ka ardhur puna për të bërë Uashingtonin apo Pompidunë, është punuar me realizëm, pasi janë figura konkrete. Pjesa tjetër janë interpretime që mund të bëjnë artistët. Pastaj varet se sa e gjejnë vendin këto trajtime në mjediset social-kulturore. Një monument që vendoset në një shesh duhet të krijojë emocione të caktuara, në mënyrë që të bëhet pjesë emocionante e të gjithë spektatorëve që do ta shohin atë. Në qoftë se një spektator shikon ca forma të përçudnuara në monument, ai nuk e gjen figurën që kërkon. Në një rast të tillë ne duhet t’u shkojmë në takim emocioneve dhe atyre ndjenjave që ka spektatori, që ka populli për këtë figurë. Domethënë, këto figura duhen trajtuar në forma realiste. Ekspresioni i formave mund të jetë i ndryshëm; trajtimi i palave, i portretit, mund të jetë ekspresiv, mund të jetë  jo natyralist, jo skolaresk, jo akademik. Në këtë drejtim varet pastaj nga mjeshtëria e artistit se sa është i zoti që të trupëzojë në forma ekspresive një portret të caktuar të një njeriu.

Puna juaj përshkohet fund e krye nga dinamizmi. Është ky dinamizëm ajo çka zbërthen skulpturën?

Ajo zbërthen figurën, se ai nuk ka qenë një njeri i ngurosur në forma akademike, në pozicione statike. Ka qenë njeriu i betejave, njeriu i luftës, dhe si i tillë ai nuk mund të trajtohet në forma të ngurta. Unë jam munduar që figura të ketë një lloj siluete ekspresive nga të gjitha anët. Mendoj që interpretimet e figurave konkrete mund të jenë të ndryshme. Unë e kam trajtuar në këtë formë, një tjetër mundet ndryshe. Edhe unë brenda këtij kompozimi mund të gjeja një kompozim tjetër. Unë e gjeta një tjetër, më të natyrshme, vendosjen në një shkrep mali të kësaj figure, i gatshëm për t’u hedhur në beteja kundër atyre që cenuan pavarësinë e Shqipërisë.

Botuar në FJALA
https://fjala.al/2020/05/20/ju-rrefej-sali-vranishtin-luftetarin-dinamik-qe-do-te-derdhim-ne-bronz/