Çfarë lexuar gjatë kësaj kohe pandemie?
Ishte një kohë për
lexime, por më shumë ishte një kohë për migrim të brendshëm, që buron nga nevoja
që ndiejmë të ritakojmë veten tonë, të analizojmë veprimet tona dhe, sidomos,takimin
me ata që kemi përreth. Në të gjitha sondazhet që janë bërë, këtu te ne apo në shumë
vende, leximi konsiderohej si ndihmesa më e mirë për të kapërcyer një karantinë
të zgjatur, ku njeriu rrezikonte të binte brenda qarkut të një monotonie
veprimesh. Shumë njerëz mbetën përpara televizionit duke dëgjuar vetëm lajme,
çka jo pak herë u ka shkaktuar një lloj ankthi, sidomos te fëmijët. Për të
rinisur një lloj komunikimi, për shembull,
me prindërve dhe fëmijëve, kam sugjeruar leximin “Një mijë e një net”, me katër
vëllime, të përkthyera nga Mustafa Greblleshi. Ky libër mbetet ndoshta një nga
urat më të sigurta për lexim, debat dhe meditim mes të gjithë brezave. Unë vetë rilexova,
madje edhe dhe i botova në gazetë disa
shënime për romanin “Kështjella” të Kafkës, novelat e Gogolit “Hunda”,
“Portreti”, “Manteli”. Iu riktheva romanit “Verbëria” të Jose Saramangos dhe
“Murtaja” të Kamysë. Mora në dorë njëkohësisht edhe “Shënime nga nëntoka” të
Dostojevskit, për ta mbyllur me “Thërrmijat elementare” tëHouellebecq-ut dhe romanin
“Shakaja” të MilanKunderës.
Më pëlqejnë
rileximet. Kam shumë vepra që i kam për zemër dhe më pëlqen t’i rilexoj, sepse
duket sikur rigjej veten, por njëkohësisht edhe shoh gjëra që më parë nuk më
kanë rënë në sy. Unë rilexoj me shumë kënaqësi “DonKishotin” dhe “Ushtarin e
mirëShvejk”. Por këtë herë lexova libra më debatues për çështjet e kohës. P.sh.,
kush ka lexuar në këtë kohëpendemieKamynë, Bokaçion, Rumiun, Manzonin apo Defonë,
do të kuptonte një lidhje tërëndësishme tëmënyrës se si janë sjellë njerëzit në
situata të ngjashme me atë që kaluam ne. Dhe, fare thjesht, do të shihje që
edhe autoritetet edhe njerëzit janë sjellë thuajse njëlloj, siç u sollëm ne: me
ligje të ashpra nga autoritetet, që shpesh i bënin këto nga frika e humbjes sëpushtetit,
sepse do të akuzoheshin për vdekjet, dhe, nga ana tjetër, me përhapje të konspiracioneve
të ndryshme. Pra, njeriu, pavarësisht shtegtimit në kohë dhe pranisë së
teknologjisë, mbetet po aq i brishtë sa stërgjyshërit dhe gjyshërit e vet përballë
frikës.
Po
letërsi keni shkruar në këto kohe pandemie?
Kam mbaruar një
roman, por besoj se dua pak kohë që ta rishikoj, pasi kështu e kam unë me
romanet e mia, i lë shumë gjatë në sirtar. Por më shumë u mora me përfundimin e
plotë të doktoraturës. Mund të them se ishte një kohë si me porosi ky qëndrim më
i gjatë në shtëpi, pasi mbarova edhe ato detajet e fundit, që janë burokraci të domosdoshme,
për paraqitjen e një disertacioni shkencor, siç është saktësimi i të gjitha
referencave, si dhe redaktimet gjuhësore, apo rishikimi i përfundimeve të
punimit.
Mund
ta ndani me ne temën e doktoraturës suaj?
Po! Titullohet “Karuseli
sociologjik te romanet e Kadaresë”. Është një temë për të cilën më është dashur
të lexoj shumë nga ata që kanë shkruar për Kadarenë, brenda dhe jashtë Shqipërisë,
por edhe një rilexim i plotë, jo vetëm një herë, i gjithë veprës. Është një
punim që përfshin lojën e shkrimtarit me fabulat lëvizëse dhe emrat lëvizës nga
njëra vepër tek tjetra dhe se çfarë domethënie ka ky karusel sociologjik në
gjuhën e personazheve dhe në botën e fabulave që kanë shoqëruar autorin që në
fillimet e shkrimeve të tij. Shpresoj se me këtë temë do të shtoj një kënd të
ri leximi mes qindra leximeve që i janë bërë Kadaresë.
Ju
keni shkruar shumë edhe për letërsinë e sotme shqipe. A mendoni se ka ndryshime
cilësore në krahasim me të shkuarën, jo vetëm në kohën e diktaturës, por edhe në
vitet e para pas vitit ’90?
Unë kam shkruar
me kënaqësi për shumë shkrimtarë të cilët tashmë nuk quhen më të rinj dhe që
kanë krijuar një individualitet përmes stilit të tyre. As ti, si Leonard, nuk
futesh më te shkrimtarët e rinj dhe ke tashmë një profil tëndin me veprat e tua
triller. Por, janë shumë emra që tashmë edhe mund të konsiderohen se kanë
vendosur një gur të rëndësishëm në mozaikun letrar shqiptar. Shoh një kombinim të
mirë mes atyre që jetojnë në Shqipëri dhe tyre që shkruajnë letërsi shqipe në
vendet e ndryshme ku jetojnë, e ku gërshetohen përvoja të ndryshme, duke e bërë
letërsinë shqipe një udhëtare të rëndësishme. Do të veçoja tregimet e Ramiz
Gjinit, që është një befasi për teknikën fine të rrëfimit, apo freskinë e prozës
së të riut, Ervin Nezha, edhe ai me tregime. Padyshim, që do të më duheshin
shumë emra që do t’i rreshtoja, e sërish do të mbetej dikush që e pëlqej, por që ndoshta
e harroj, ndaj më mirë po i lëmë emrat në një intervistë tjetër, sepse besoj se
kemi disa emra që tashmë e kanë ngjitur prozën shqipe në një nivel të ri dhe
konkurrues me prozën që shkruhet kudo nëpër glob.
Po
letërsia e realizmit socialist, a i ka qëndruar kohës?
E kështuquajtura
‘letërsi e realizmit socialist’ nuk ishte aspak realiste. Në atë kohë, letërsia
prodhonte atë realitet që i duhej sistemit. Pra, ishte një letërsi ideologjie,
një inxhiniering social për të krijuar njeriun e ri. Lenini e kishte përcaktuar
qartë se letërsia në kohën ideologjike nuk është një çështje individuale, por
një çështje e partisë. Në Shqipëri ky kontroll dhe ky orientim ka qenë ndër më të
skajshmit, ndaj dhe letërsia e kohës së diktaturës do të meritonte një analizë më të
thelluar për mënyrën se si denatyrohej realiteti dhe e vërteta dhe se si
prodhohej “tagjia popullore” e atij që njihet ende si “njeriu i ri” dhe që ka
sjellë aq shumë dëme si në mënyrën e të shkruarit, ashtu edhe në atë të të lexuarit.
Pra,
ju mendoni se është dëmtuar rëndë edhe leximi?
Leximi është art
më vete. Por është pasojë dhe jo shkak. Shkak është letërsia e mirë dhe një
shkollë ku debatohen të gjitha rrymat filozofike. Lexuesi shqiptar ishte një
lexues që nuk besonte në asgjë, përveç asaj që i sugjeronte partia. Ky lloj
lexuesi i dëmtoi shumë nxënësit në shkolla, pasi ishte një lexues formal, sepse
shkolla formaliste ishte shkolla më e njohur në atë kohë edhe nga studiuesit.
Vetëm në vitet e fundit kam konstatuar një ringjallje të lexuesit të vërtetë, që është
një konstatues dhe debatues i mirë. Për mua, lexuesi është pasuri, është shtysa
më e mirë për letërsinë. Gjatë takimeve në vitet e fundit me të rinjtë kam pasur kënaqësinë
të debatoj me të rinj që kanë koncepte të qarta për leximin dhe që do të jenë
një “kontroll” shumë i mirë për librat që do të botohen në të ardhmen, pasi janë
lexues që nuk falin dhe që nuk jetojnë në atë konformizmin e etërve që duhet të
tundnin kokën thjesht se e njihnin autorin, apo se ashtu u sugjerohej leximi.
Si
i përgjigjeni sot dikujt, se përse duhet të lexojë? Duket sikur bota është e
varur nga ekonomia, dhe se shumë mendojnë që letërsia nuk na ndihmon të kemi një
ekonomi më të mirë?
Letërsia na
ndihmon të kuptojmë së pari veten. A mund të bëjmë gjëra që do të jenë në dobinë
tonë, nëse ne nuk e njohim? Letërsia na jep mundësinë të udhëtojmë në kohë, të
takojmë njerëz që nuk do t’i takonim kurrë në përditshmërinë tonë, të njihemi me
ngjarje që kanë kohë që kanë kaluar, ose edhe me distopi, që më vonë janë
aplikuar në shoqëri. Kështu që ti mund të kesh vërtet ekonomi, dhe unë nuk jam
kundër të pasurit ekonomi, por mund të mos e vlerësosh atë që ke. Le ta themi
hapur, unë nuk dua ta mbivlerësoj letërsinë, si të vetmin akt njohës, por dëshiroj
të them se letërsia ka qenë një negociator i mirë, më së pari mes nesh dhe vetes
sonë. Letërsia na bën që as të mos e humbim toruan në humbje e as të mos e mbivlerësojmë
veten në fitore. Letërsia, siç thotë i madhi Jorge Luis Borges, është kujtesë
dhe imagjinatë – pra letërsia na jep mundësinë të shohim të shkuarën, edhe të
arrijmë të imagjinojmë atë që mundet të arrijmë. A nuk janë të gjithë mes
kujtimeve dhe dëshirave? Ndaj, kushdo që ka enigma se përse duhet të harxhojë
kohë për të lexuar, duhet të jetë i bindur se leximi është koha që nuk na ikën
më kurrë nga vetja, sepse na lidh me botën në atë mënyrë të paharrueshme, sa
nuk na lë kurrë vetëm.
Ju
gjatë viteve të fundit jeni marrë me kritikë letrare. A ju mirëkuptojnë kur
shprehni kritika për një libër që nuk ju ka pëlqyer?
Në fillim më
befasonte reagimi i autorëve që shprehnin pakënaqësi nga kritika, ndërsa më vonë
u mësova me këtë proces. Natyrisht, nuk është e lehtë të të pëlqejë një kritikë.
Ky mospëlqim ka ardhur edhe për shkak të kulturës që kemi trashëguar, që e lëvdojmë
dikë se e kemi mik apo e kritikojmë se e kemi armik. Unë jam mbështetur te disa
parime të miat të leximit, për të cilat as nuk pretendoj se janë të vetmet, e
aq më pak, përfundimtaret. Unë thjesht kam sugjeruar lexime, duke theksuar këndvështrimin
tim të leximit, që zakonisht mbështetet mbi shina të tilla, siç janë lidhja jonë
me “të Përhershmen” dhe “të Përjetshmen”, si dy shina ku njeriu shpesh hip
trenin e ndjesive të tij për të kuptuar veten dhe botën. Për veprat e mira është
afërmendsh më kollaj të shkruash, sepse veprat e mira të japin mundësinë të
flasësh. Mirëpo, ka vepra të cilat, për shkak të tregut, shiten në shumë kopje,
por që në fakt janë më shumë një shpenzim kohe dhe një investim i keq për
rafinimin e shijeve. Ka edhe vepra që, për shkaqe nga më të ndryshmet, janë
pjesë e leximit të detyruar në shkolla, por që, sipas mendimit tim, duhej që një
orë e më parë t’u shikohet ky status, pasi rrezikojnë t’u japin fëmijëve një shije
të keqe për letërsinë. Unë u kam ofruar autorëve praninë time për çdo debat, për
t’ua thënë përballë këndvështrimin tim dhe për t’ua argumentuar se përse një
vepër e kam përshkruar ashtu – në mënyrë kritike.Por, gjithsesi, unë më parë i
kam mbushur mendjen vetes se kjo do të ndodhë dhe, kështu, as nuk i kam
paragjykuar ata që më janë sulur, kur i kam kritikuar. Ky është një proces që
sa më parë të mësohemi, aq më mirë do t’i bëjë shkrimtarisë. Shumë autorë kanë
bërë humor të hidhur me kritikët, por gjithsesi, unë besoj se çdo autor do të donte
që t’i shihte kritikët të merreshin me veprën e tyre, pasi kritika është
gjithsesi një katalizator për ta futur një vepër në rrugën e debatit. E ç’do të
ishte një vepër, nëse për të nuk do të kishte debate e diskutime?
Ju
keni shkruar disa vite më parënjëlibër me letra me personazhet, të titulluar
“Letër Dylqinjës”. Keni ende letra të tjera?
Është një libër
që kur kthej kokën pas më bën të ndihem mirë. Është një libër të cilit i qëndroj
edhe kur e rilexoj. I kthehem dhe shoh që pyetjet dhe përgjigjet që kam dhënë
do t’i jepja sërish sot. Kam letra të tjera, por që ndoshta mund t’i përfshij në
atë libër në rast të një ribotimi. Më pëlqen kjo lojë me letra me personazhet,
sepse të jep mundësinë të luash me situata të ndryshme. Është mes letërsisë dhe
kritikës. Është si një ftesë për lexim, për t’i thënë kujtdo se është e rëndësishme
të ndërtojë pyetjet e veta gjatë leximit dhe të nisë një proces meditimi. Unë i
kam shkruar duke besuar se letërsia na bën më të mirë me veten tonë, më së pari,
e pastaj me të tjerët.
Agim
Baçi: Veprat e mediokërve e kanë vendin te “mbeturinat”
Nga Leonard Veizi
Fjala për të
duket se është arma më e fortë. Ose ndoshta ky është një perceptim i gabuar dhe
fare naiv. Por po të bësh një bilanc e të nxjerrësh një derivat, apo të
mbledhësh a të pjesëtosh ato që kanë të bëjnë me të, sërish do të marrësh një
emërues të përbashkët: Fjalën. I qetë, argumentues dhe i shumë lexuar, me të
mund të qëndrosh orë të tëra e të të duket si një makineri e palodhshme teksa
të rrëfen gjithçka di mbi librat dhe letërsinë. Prej “Epit të Gilgameshit”,
Homerit më pas, e deri tek burrat me peshë dhe kalamajtë letrarë të ditëve të
sotme, janë skeduar në mendjen e tij për të formuar një pazëll të plotë mbi
jetën 4000-vjeçare të letërsisë botërore. Mos duket e tepruar kjo? Se besoj…
…Atij mund t’i
biesh në qafë të të lexojë një dorëshkrim 300 faqësh, – të shkruar me stilolaps
20 lekësh ku germat duken si “këmbët e pulës”, – se të ka shkuar në mendje të
çosh për botim kryeveprën e radhës, të paparë ndonjëherë, e për ta vërtetuar
katërëcipërisht të duhet si mendje paraprake. Dhe ai nuk të thotë kurrë jo, kur
vjen puna për të lexuar vepra letrare. Por si ka mbaruar dhe faqen e fundit të
letrës format A4 nuk ka frikë, as drojë a turp, e as të ndihet i kompleksuar,
teksa të vërtetën ta përplas në sy. Nëse ajo që ka lexuar vlen ta thotë me
kokën lart mendimin e tij, por aspak me superlativa që të besosh se ia kalove
Balzakut, Dostovejskit apo vetë Shekspirit të madhërishëm. Dhe po me vështrimin
drejt, në rastin më ekstrem, të thotë troç se nuk vlen, dhe këtë s’e luajnë as
“topat e Isarit”. Por jo pa ta argumentuar, dhe në rastin aspak më oportun,
sërish të uron suksese për radhën e ardhshme.
Elegant në atë
që shkruan e thotë, Agim Baçin e gjen jo rrallë në media ku e ftojnë për të
dhënë mendimin e tij rreth letërsisë shqiptare. Dhe në një nga edicionet e
radhës ai bëri më të pabërën e mundshme, mori një kosh mbeturinash, të larë e
të pastruar për merak dhe aspak jo higjenik, dhe vendosi aty të gjithë ata
libra që në optikën e tij letrare jo vetëm që nuk mund të rekomandohen për
lexim, por madje të prishin shijen e leximit. Dhe mos kujtoni se janë të shumtë
ata që e marrin një guxim të tillë. Por ai është i përveçëm në atë që thotë e
bën. Për më tej Agim Baçi, shkrimtar, gazetar e kritik i letërsisë, për
Fjala.al thotë:
Ju jeni
shkrimtar që keni marrë dhe rolin e kritikut. Rëndom në media transmetohet se
kritika (e kam fjalën kritika letrare, pasi për artet vizuale, teatrin, etj…)
nuk funksionon. Në fakt cili është raporti i sotëm i prodhimeve artistike në
përballje me kritikën?
Ne trashëguam në
fillim të viteve ’90 një shkollë marksiste të këndvështrimit të arteve, ku
teksti gjykohej në lidhje më shumë me rrethanat sesa me vlerat e përhershme
njerëzore. Formalistët rusë nga njëra anë apo ajo që njihet si “Shkolla e
Frankfurtit” nga ana tjetër, kanë edukuar teoricienët e asaj kohe, duke e parë
artin dhe kritikën ndaj tij si një debat të jashtëm, vetëm shoqëror, dhe jo për
të parë nga vetja, nga individualiteti i çdokujt që “e konsumon” artin, si një
qenie e veçantë në botë. Ky këndvështrim vijoi edhe pas vitit 1990 pasi ata
emra kishin ende kanalet e komunikimit mediatik dhe të shpjegimit të letërsisë
në universitete. Mirëpo, të tilla këndvështrime, pa shpjegime që ta lidhnin
letërsinë si me të përhershmen e bëjnë kuptueshmërinë ndaj arteve të përkohshëm,
e për pasojë jo shumë të dobishëm, pasi përkohshmëria nuk ka një truall ku mund
të mbështetesh për ide të qarta. Ndaj, mund të themi se, kritika ende nuk ka
fituar autoritetin për të qenë orientuese serioze e lexuesit. Por nuk jam aq
edhe me ata që thonë se nuk ka kritikë, pasi kur shprehen në këtë mënyrë duket
sikur kanë në mendje atë lloj angazhimi shtetëror për të debatuar mbi librat.
Gjithsesi, për
ne është e rëndësishme që letërsia të ecë me ritmin e duhur, pasi kritika është
pasojë, ndërkohë që shkak mbetet gjithmonë letërsia. Dhe për të parë në sy jo
vetëm letërsinë, por edhe shkollat e ndryshme të kritikës, duhet të njihemi me
disa nga teoricienët që kanë lënë gjurmë në leximet e letërsisë, sidomos në
kohët e sotme moderne.
P.sh: ka libra
teorikë si “Hyrje në teorinë e letërsisë: Çfarë është letërsia” i Terry
Eagleton, apo libra të autorëve Thomas A. Schmitz (“Teoria modern letrare dhe
tekstet antike”), apo libri i tri bashkautorëve, Selman Selden, Peter
Widdoëson, Peter Brooker (“Një udhëzues për lexuesin në teorinë letrare
bashkëkohore”) apo edhe “Enciklopedia e
teorisë bashkëkohore letrare” e autores Irena R. Makary që shtrojnë shumë nga
rrugët e komunikimit letrar. Me mjaft interes janë edhe libri i Todorovit
“Letërsia dhe teoricienët e saj”, dhe i autorit Antoine Compagnon “Letërsia,
teoria dhe kuptimi i përbashkët”. Këtyre emrave mund t’u shtohen edhe shumë
teoricienë të tjerë që e shohin një vepër letrare nga ana shkencore dhe
filozofike, por edhe politike.
Ndërkohë, ka
edhe ndërmjetës më të lehtë të leximeve, si Harold Bloom “Si dhe përse
lexojmë”, apo shkrimtarët Milan Kundera me “Teoria e romanit” dhe “Testamente
të tradhtuara” dhe Italo Calvino me “Leksionet amerikane” apo “Përse duhet të
lexohen klasikët”. Këto ndërmjetësi, të cilët këshillojnë të shohim në një
roman edhe zërin e lojës, zërin e ëndrrës, zërin e mendimit dhe zërin e kohës.
Por këto lexime kanë nevojë që kritiku më së pari t’i ketë lëvruar këto “zëra”
në leximet e tij dhe të gjejë një shteg për t’i praktikuar në tekstocentrikën e
tij – pra në përqendrimin e tekstit letrar.
Ndaj, kur unë
personalisht shkruaj për një libër, roman apo poezi, përpiqem që ta lidh me atë
që besoj se vjen nga e përhershmja dhe që nuk shpërfill të përtejshmen. Unë nuk
pretendoj të them gjëra përfundimtare kur shkruaj, e as nuk synoj të hedh mendimet e të tjerëve poshtë.
Shumësia e leximeve është edhe mrekullia e letërsisë, ndaj dhe kur dua që të
kem këndvështrime teorike mbi një vepër, mundohem të jem “me një këmbë” në
kënaqësinë e lexuesit që transmeton ndjesitë e tij tek të tjerët. Ndaj nuk i
kam synim shpjegimet thjesht shkencore. As lexuesit vetë nuk besoj se kanë
nevojë për shumë shpjegime shkencore kur dëshirojnë të gjejnë arsyet e leximit
të një vepre letrare. Për pasojë, unë mendoj se kritiku duhet të gjejë arsyet e
leximit apo mosleximit të një vepre dhe të jetë sa më i qartë në këtë ftesë që
u bën lexuesve.
Keni
marrë pjesë në shumë juri letrare. Në çfarë kuotash është sot letërsia
shqiptare?
Duket sikur
është një privilegj pjesëmarrja në disa juri, por në fakt është një përgjegjësi
e madhe. Në mungesë të qartë të një debati letrar, si para ashtu edhe pas
dhënies së çmimeve, më shumë sesa gjykim letrar, ka një gjykim jashtëletrar për
ata që kanë votuar për përzgjedhjen. Megjithatë, më shumë sesa debatet, më
intereson ajo që kam hasur në leximet e shumë librave, të botuar dhe të
pabotuar: në shumë romane gjen një fabul të mirë, një fillim të mirë rrëfimi.
Por më pas nis të vihet re pafuqia për ta zotëruar strukturën klasike të një
romani, ku historia dhe personazheve u mungon një ndërthurje jo vetëm logjike,
por edhe estetike. Kjo nënkupton se, në shumicën e shtëpive botuese mungon
politika redaksionale, ku autorët të ftohen në një debat paraprak, që ai të
arrijë të përmirësojë ato gjëra të cilat ose i ka lënë në gjysmë, ose nuk ka
arritur t’i konturojë si duhet. Unë ua them shpesh autorëve, që romani është i
tyre për aq kohë sa nuk e kanë botuar. Në momentin kur e botojnë atë, libri
është i lexuesit. Çdo shpjegim i autorëve për veprat e tyre nënkupton
paplotësinë e librit. Për më tepër, nuk më duket aspak etike që për veprën të
replikojnë vetë autorët. Këtu duhet shtyrë debate për librat, e sidomos për të
rinjtë, që vetë ata të maten mirë përpara se të dalin në publik me veprat e
tyre. Ndoshta një kombinim më i mirë i shtëpive botuese me kritikën, me
universitetet, do të sillte një rrugë të mirë debate. Sepse unë ndaj bindjen se çdo autor ndihet më keq
kur për të heshtin, sesa kur e kritikojnë.
Guximi
juaj si pjesë e kritikës ka arritur deri atje sa të seleksiononi librat në të
lexueshëm dhe të palexueshëm. Madje të palexueshmit publikisht, dhe në mënyrë
simbolike, i keni futur në një kosh mbeturinash. Cili është etaloni juaj për
formuar këtë klasifikim?
Unë mendoj se
lexuesit nuk ia kanë borxh të paaftëve dhe mediokrëve që të humbin kohën dhe të
prishin shijet e tyre në lexime. Për një vepër që personalisht e kam menduar si
të tillë, “për në kosh”, është ndonjëherë gjuha krejt banale që përbën dallimin
e parë. Më pas, është mungesa e plotë e lidhjes së ngjarjeve, e kapërcimeve
aspak logjike. Në poezi kjo dallohet edhe më lehtë, pasi vargjet i dallon
lehtësisht nga mediokriteti. Por romanet janë disi më të vështirë, pasi
shpreson se do të gjesh një zgjidhje që do të jetë mes lojës, aventurës,
befasisë dhe parashikimit. E në fakt nuk gjen asgjë që të të bëjë të mendohesh,
aq më pak të mendosh: këtë duket sikur e kam menduar edhe unë. Sepse veprat e
vërteta lidhin një marrëveshje të natyrshme me lexuesin, ngaqë shkojnë drejt
njerëzores, drejt asaj që na lidh me përhershmërinë. Pra, një vepër nuk duhet
thjesht të jetë shkruar mirë, por edhe të ketë një lidhje me lojën, ëndrrën,
kohën (të humburën apo të shpresuarën) e
sidomos me zërin e brendshëm të njeriut. Kur nuk i ka këto, por për arsye të
ndryshme është shitur – pra ka shumë lexues – atëherë është e nevojshme që për
atë vepër të flasësh, qoftë edhe me kosh.
Ju
jeni partizan i frazës së tregimtarit Danillo Kish se, “Lexues të mirë ka më
pak se shkrimtarë të mirë”. Ku është sot lexuesi shqiptar?
Procesi i
leximit ndoshta ka pësuar një ndryshim më të madh se autorët pas vitit ’90 në
Shqipëri. Shkak për këtë është bërë mundësia e leximit në të njëjtën kohë me
bashkëkohësit nëpër botë, leximi në disa gjuhë, duke bërë të mundur që të
nxiten lexime që e kapërcejnë jo vetëm këtushmërinë, por edhe tanishmërinë.
Unë, gjatë viteve të fundit, duke komunikuar me shumë të rinj, kam pasur
kënaqësinë të shoh ndryshimin e tyre të madh nga bota e pafundme e pyetjeve të
tyre që nuk janë ideologjike, apo të përkohshme, por që lidhen me pyetjet e
përhershme. Lexuesi i sotëm sheh më shumë nga vetja, nga ndriçimi i vetvetes,
për të gjetur një shteg shpjegimesh që më pas do të mund t’ua thotë edhe të
tjerëve. Pra, lexuesit e mirë janë jo vetëm një presion pozitiv për
shkrimtarët, që të jenë më kërkues, por edhe ndaj kritikës, duke i detyruar që
të gjejnë shpjegime tërheqëse dhe të logjikshme për lexuesit. Shkrimtarët nga
ana e tyre e kanë në mendje një lexues me të cilin do të dëshironin të
debatonin veprën e tyre. Nëse nuk e kanë menduar ende një lexues të tillë
(sidomos shkrimtarët e rinj) duhet ta rimendojnë një hap të tillë.
Kam
një pyetje që po ua bëj të gjithë njerëzve të letrave. Gjuha Shqipe gati 50
vjet pas ratifikimit të Kongresit të Drejtshkrimit, a ka nevojë për një
rishikim të ri?
Gjuha e folur,
pra gjuha e gjallë, është gjithnjë në betejë me fjalorët. Por Kongresi i
Drejtshkrimit, me sa kam lexuar dëshmitë e asaj kohe dhe ata që kanë qenë krejt
kundër, nuk ishte thjesht për të shmangur gegnishten ku duket se “fjala ka më
shumë peshë e ngjyrime”, por edhe për të futur në përditshmërinë e komunikimit
gjuhën revolucionare dhe shpjegimin e fjalëve sipas koncepteve ideologjike.
Diktaturat i japin shumë rëndësi gjuhës, sepse përmes saj kërkojnë të ndikojnë
në mënyrën e të menduarit. Ndërkohë, ne sot shijojmë krijime në gegnisht që jo
vetëm i tresim lehtësisht, por edhe i shijojmë artistikisht. P.sh, Martin
Camajn as mund ta mendosh në toskërisht. Gjithsesi, unë nuk dua ta besoj se e
shkruara në dialekt të kthehet në qëllim. Gjithçka është më bukur kur vjen në
mënyrë të brendshme, ashtu siç duhet të gurgullojë vetë gjuha poetike.
Ndërkohë, gjuhëtarët duhet të rishikojnë fjalorët jo vetëm për të parë atë që
gegnishtja e ka rifituar në të përditshmen, por edhe për të pastruar fjalorët
nga çdo shpjegim ideologjik. Në çdo vend të
botës fjalorët rishikohen, pasi evidentohet edhe beteja mes gjuhës së gjallë,
gjuhës së folur, dhe “gjuhës stok”, që nuk e përballon apo e mban dot peshën e
komunikimit.
Botuar në: fjala.al
No comments:
Post a Comment