Kanë kaluar 24 vjet që nga vendosja e
pluralizmit në Shqipëri dhe përveç përkujtimit të ngjarjes në vetvete, historia
e tranzicionit riciklon përherë edhe problemet që lindën rrugës, ndarjet e
mëdha, keqkuptimet që zhvillojnë një polemikë konstante mbi të vërtetën. Partia
Demokratike është pika e nisjes në këtë histori, por që sjell me vete, sa
suksesin e madh për Shqipërinë, aq edhe mendësinë e pandryshueshme politike
shqiptare. Aleksandër Meksi, ish-kryeministër dhe një nga themeluesit e PD-së
shpejgon në këtë intervistë për “ResPublica” ngjarjet e dhjetorit ’90, atë që
pasoi, gabimet e saj, fajdet për të mbërritur aty edhe ku duhet të ishte nisur:
te dosjet e Sigurimit. Dosje që mbeten si arkiva e rrëfimeve që ende i mban
peng ata që Nafiz Bezhani i quante mëkatarë. E që mbajnë peng edhe vendin.
Z.
Meksi, data 12 dhjetor përkon me krijimin e Partisë Demokratike, pas 45 viteve
të regjimit komunist. Në fakt drejtuesit e lartë të PD-së e festuan në datën 11
këtë vit. Ju vetë kishit ndonjë ftesë?
E festuan duke thënë që është 11 data e
themelimit. Se mund ta festosh. Megjithëse klasa punëtore nuk e feston 1 majin
në 30 prill, as Viti i Ri, nuk bëhet në datë 30 dhjetor. PD-ja është themeluar
në datën 12 dhe unë meqenëse sot është dita, sot nuk uron kush, se u harxhuan
dje, u uroj festën të gjithë demokratëve dhe të gjithë atyre, që në atë
periudhë mbështetën lëvizjen studentore, të gjithë qytetarëve të Tiranës që me
dhjetëra- mijëra mbushën sheshet, mbështetën PD-në dhe kontribuuan në krijimin
e saj për të ndryshuar Shqipërinë.
Nëse
e kujtoni, ku keni qenë në datën 8 dhjetor, kur studentët filluan të ngrihen
dhe në datë 12 kur është themelimi i PD-së?
Ka një intervistë timen dhënë Blendi
Fevziut, të cilën unë do ta botoj në një libër së shpejti dhe që ai e ka botuar
në të cilën kam treguar për këtë. Unë banoja në Laprakë dhe për arsye të
sigurisë personale, nuk para dilja në Tiranë, përveçse për në punë. Dhe në
Tiranë nuk u mor vesh gjë, atë ditë ishte e shtunë mos gaboj, se çfarë ka ndodhur.
Në darkë të datës 9, Daut Telo, një polic burgjesh që ishte komshi përballë
meje, më thotë “Hajde Leka shpejt, të shohësh në televizor”. Unë nuk kisha
antenë për “TVSH” atë kohë dhe shkova në shtëpinë e tij dhe pamë të gjithë
rrëmujërat që u bënë në datën 9 dhe në datën 8. Në datën 10 dhe 11 paradite, u
morëm në Institutin e Monumenteve, me shokët, me rishkruajtjen e Kartës së të
Drejtave të Njeriut dhe në 11 pasdite, pasi mbarova punë me një dentiste te
Poliklinika Qendrore, shkova para orës 6 atje. E lashtë biçikletën te një
punonjës i Institutit, ndihmësi imë, Edmond Haxhiraj, dhe pritëm nisjen e
studentëve, mbaj mend si tani rrugës kur iknin për në Pallatin e Brigadave dhe
pritëm deri kur u kthyen. Sheshi kishte dhjetëra mijëra njerëz.
Të flasim pak fjalë për atë se çfarë ka
ndodhur: Dihet që përpara, në korridoret e Fakultetit të Inxhinierisë në
Korpusin Qendror, për gati nja dy javë rrinte varur një Fletërrufe, shkoja aty
përditë, pinim kafe dhe e shikoja. Mbaj mend që fliste për kushte, batanije,
ujë të ngrohtë, ushqim më të mirë dhe përmirësim të jetesës në tërësi. Më vonë
u vu një copë letër që u kuptua se ishte një përgjigje e kryeministrit, të
cilën e kishin përgatitur Astrit Petalli dhe Ylli Dylgjeri, siç ka dhënë
intervistë edhe vetë Ylli. Dhe u organizua një takim në datën 8. Në datën 9
pati një fikje dritash, për defekt thuhet, dhe policia ndërhyri dhe goditi. U
godit Mimoza Feraj atëherë. Ky moment i indinjoi së tepërmi studentët, që nga
një mënyrë paqësore të demonstruari, ata dolën të nesërmen; dhe duhet thënë që
ishte një grup që “nuk iu bind” atyre që drejtonin protestën, për të mos kaluar
aty ku është Liceu Artistik sot, ambasada italiane anash, po erdhën në qendër
të Tiranës. Përveç Shinasi Ramës që e drejtonte këtë grup dhe shumë studentëve
të tjerë, ata i bënë të ditur qytetit të Tiranës dhe të gjithë shqiptarëve, se
diçka po ndodh. Dhe të nesërmen, në datën 9, 10 dhe 11, sheshi që sot quhet
“Demokracia”, u bë një arenë shfaqjeje, ku studentët, këndonin, tallnin dhe
përçmonin politikën komuniste, sukseset e saj etj., u dërguan emisarë nga
Komiteti Qendror, profesorë universiteti që t’i bindnin të shkonin në mësim
etj.. Viti 1990 është një viti i shënuar në historinë e Shqipërisë. Në fund të
vitit 1989, ndodhën ndryshime të mëdha në botë. U pranua botërisht, por jo nga
komunistët shqiptarë, dështimi i sistemi socialist. Në fillim pati hapje të
kufirit Hungari-Çeki, që njerëzit të kalonin nga Gjermania Lindore për në atë
Perëndimore, sepse gardhin dhe Murin e Berlinit nuk e kalonin dot. Ra Muri i
Berlinit, pati një marshim të jashtëzakonshëm nga Lindja në Perëndim në
Gjermani. Unë kam qenë në Marburg, në Gjermaninë Perëndimore, drejtoja
seminaret në universitetin e Marburgut për arkitekturën mesjetare shqiptare;
kam qenë me shokë të tjerë, tre arkeologë, Neritan Cekën, Gëzim Hoxhën dhe
Bashkim Lajin dhe jemi dëshmitarë të asaj që ndodhte që e ndiqnim edhe në
televizion.. Atë lukuni makinash traban që vinin nga Gjermania Lindore për të
bërë pazar dhe për të takuar njerëzit e tyre në Gjermaninë Perëndimore; jemi
dëshmitarë të atyshëm të bashkimit të Gjermanisë. Pastaj pamë rrëzimin dhe
vrasjen e Çausheskut në Rumani, mesazhe të cilat nuk u kuptuan si duhet nga
udhëheqja shqiptare. Atje ndoqëm çfarë ndodhte në Tiranë dhe me telefon pyesnim
me gjysma fjalësh se çfarë ka ndodhur në Shkodër…Erdha në shkurt dhe mbaj mend
mirë se çfarë ka ndodhur në Kavajë, ardhjen e Peres De Kuelar, llafet që u
hapën dhe që kalonin edhe në veshët e qytetarëve që “ia hodhëm edhe Peres De
Kuelarit”, heqjen e një sërë nenesh të agjitacion propagandës etj., dhënien e
vizave e që u shfrytëzuan për të larguar nga Shqipëria, oficerë të Sigurimit,
bashkëpunëtorë të Sigurimit, familjarë të tyre, dëshmitarë me përgjegjësi në
gjyqet politike. Sot ndodhen në një vend atje, si qytetarë me azil politik,
meqë kërcënoheshin nga një shtet demokratik. Pra kjo atmosferë kulmoi me
ngjarjet e ambasadave nga 2 në 6 korrik, me atë mitingun e turpshëm që na çuan
si bagëtia, se të hiqnin nga puna po të mos shkoje. Me tentativat e mëvonshme
ku mbushej Tirana me të ardhur nga rrethet që flinin shkallëve, sepse dilte
llafi që do të hapeshin sërish ambasadat. Pra ishte një atmosferë ku njerëzit
filluan të flisnin haptas kundër regjimit komunist, jo me thumba, për tollonet
e mishit, radhët etj., por haptas. Dhe sigurisht të tillë qenë edhe një pjesë
dërrmuese e studentëve, që qenë njerëz të ngritur, që kuptonin, shumica e tyre,
dhe kjo qe arsyeja që filluan këto protesta. Kjo qe arsyeja, kjo parapërgatitje
e bërë, pas atij diversioni të grupit që ishte me Shinasi Ramën, që të
ndryshojnë kërkesat. Në datën 11 u var një shpallje, ku kërkohej në mënyrë të
hapur që të ketë pluralizëm politik dhe të krijohet një organizatë e
studentëve. Gjë që nuk e bënë intelektualët komunistë në gusht kur u thirrën
nga Ramiz Alia. Po në datën 11 bëhet takimi me Ramiz Alinë, ku njoftohet
fillimisht që Plenumi ka marrë këto masa, pra kur vajtën atje e dinin, jo siç
thotë ndonjëri, agjent etj., se çfarë kishte ndodhur, që ishte përjashtuar një
pjesë dhe ishte lejuar krijimi i organizatave. Pra të kuptojmë që këto ndodhën
njëra pas tjetrës dhe atje kishte mbi 40 mijë njerëz në mbrojtje të studentëve,
solidarizoheshin me ta, me ato parrullat e famshme “E duam Shqipërinë si gjithë
Europa”, “Liri Demokraci”, këndonin “Eja mblidhuni këtu këtu”. Pra nga ora 6
deri pas mesante që mbaroi mitingu, dëgjimi i bisedave etj., ne kemi qenë atje.
Dua të di pikërisht për datën 12…. Ky është sfondi. Pasi mbaroi mitingu, unë do
ikja të merrja biçikletën për të shkuar në shtëpi, kur takoj Gramoz Pashkon.
Këtë takim e dëshmon në librin e tij të vitit 1993 dhe e ka edhe në ribotim,
Blendi Fevizu, që unë nuk e mbaj mend që ishte aty, pasi ishte rrëmujë e madhe.
Qemë të eksituar, janë ndodhi që nuk harrohen. Isha me një grup, kaq orë që
qëndrova aty, që bërtiste “Parti Demokratike”; unë kisha biseduar kaq kohë me
Gramozin me të cilin takoheshim gjithnjë, që është koha të krijojmë një parti,
por kur të lejohet, që të mos na thërrisnin në burg në ato momente, kur kishim
shpëtuar kaq kohë. Dhe thashë, frazën e jep Blendi, “që nuk ka në botë parti
studentësh dhe intelektualësh të rinj, sepse sot janë nesër ikin. Të krijojmë
Partinë Demokratike”. Eci nja 20 m më tutje dhe takoj Sali Berishën, që e
njihja, sepse ishte kardiolog si djali i xhaxhait tim, pra e kisha takuar disa
herë; i thashë këtë gjë, që nuk i pëlqeu. Megjithatë i thashë që e kam lënë me
Gramozin në 8 e 30 të takohemi. Nuk kishim një axhendë por do të diskutonim për
këto çështje se çfarë mund të bënim. Unë di, që gjatë kësaj kohe, që Gramozi,
kishte kontakte me njerëz, me studentë, me miq të tij në Kavajë, në Shkodër, me
ata që kishin organizuar demonstratat për rrëzimin e bustit të Stalinit. Dhe e
lamë të takohemi. Dëshmohet nga të tjerë, në librin e Besnik Mustafajt, dhe të
tjerëve, por që spekullohet sot, që janë takuar; sigurisht janë takuar në
darkë, kanë folur për një parti. Besniku e jep atë dhe librin e kam prej tij,
ma ka dhënë në Paris më 1993, që “kërkohet për të bërë parti , sepse kjo është
kërkesë e të gjithëve”. Dhe Sali Berisha i thotë që partia ka për regjimin një
kuptim të keq, një organizatë e studentëve etj.. Nëse e mbani mend, kush e ka
lexuar, unë e kam botuar, por është publikuar edhe audio dhe me figurë, takimi
i studentëve, në të cilin shquhet në radhë të parë, në kërkesat e tij më të
avancuara se të tjerët, Shinasi Rama. Të tjerët mbajnë ison e Ramizit për një
shoqatë të studentëve, etj.. Thonë që Gramozi do firmosë me stilograf krijimin
e partisë, por po të kishte ndodhur atë natë, nuk do kishte nevojë të mblidheshim
të nesërmen. Të nesërmen unë shkoj atje dhe më prezanton me dy veta: njëri
ishte Azem Hajdari, tjetri ishte Arben Imami. “Këtë e njeh”, më thotë. Mua më
prezanton si Doktor i Shkencave dhe që atëherë më mbeti emri edhe në
procesverbale Doktori, sepse me këtë emër më thërriste Arben Imami. Biseduam,
bëmë muhabet, erdhën edhe të tjerë, ndenjëm në një dhomë të ngushtë, ku përveç
nesh ishte Edmond Budina, Genc Ruli, Mimoza Feraj, Eduart Selami, Sokol Meçaj.
Të ardhur në një mënyrë apo në një tjetër, të thirrur nga njëri-tjetri.
Një
pjesë ka mbetur edhe në celuloid…
Jo nuk ka celuloid për atë ditë. Është
ditë më vonë kur diskutohej statuti. Ata erdhën duke rrezikuar, është turp të
thuash i dërgoi kush. Gramozi i gjeti ata, na pyeti ne, “po, ose jo”, si Grupi
Organizativ, dhe filloi një debat se çfarë duhet bërë. Meqenëse Sali
kundërshtoi për partinë, ne me Gramozin i thamë se “ne shkojmë në Kombinatin
Poligrafik”, meqenëse edhe atje ishte bërë një protestë dhe ishte një grup
shumë i fortë i pranishëm në Tiranë krahas të gjithë të tjerëve. Azemi me
Arbenin që ishin kryesorët, me ata u bë gjithë dialogu, ranë dakord. Rreth orës
10 pra, përfunduam që nga emrat që mund të viheshin, unë i kisha në një copë
letër, Union, Front, por gjithnjë Demokratik, parti, Lidhje Demokratike që mund
të mos kuptohej, Lëvizje për Demokraci, Front ishte djegur, Bashkim s’kishte
kuptim…Dhe ramë dakord, Beni dhe Azemi, si më kryesorët në takimin e
studentëve, na mbështetën, bashkë me Edmond Budinën, Genc Rulin. Ramë pra
dakord rreth orës 10 që të krijonim Partinë Demokratike. Saliu u largua, sepse
siç tha “nuk kam punë me Ju” dhe iku. Kjo dëshmohet nga fjalimi që mbajti, nëse
duam të debatojmë. Filluam të shkruajmë atë që u quajt “Programi Minimal”. E
shkruante më dorë Arben Imami dhe flisnim unë me Gramozin. Patëm nevojë të
shkruanim një sërë frasazh që qenë të të drejtave të njeriut, nuk qenë në
fjalorin e përditshëm tonin atëherë dhe kam përshtypjen se Eduarti dhe Sokol
Meçaj na prunë materialin e Kopenhagenit, një dispensë e madhe me kapak gri si
në të kaltër, ku gjetëm frazat që t’i shkruanim në program. Ai program që u
lexua në miting dhe që u quajt një program përmbysjeje i komunizmit, ndërtimin
e një shoqërie kapitaliste, mbështetur mbi tregun e lirë dhe të drejtat e
njeriut dhe në shtetin e së drejtës. Deri në këtë moment nuk kemi ende një grup
organizator? Këta qenë personat që vendosën dhe që u quajtën...Të nesërmen në
mëngjes erdhi edhe Saliu me Bardhyl Reson dhe ne të shtatë që ishim aty, pa
Mimozën dhe Sokol Meçajn, formuam atë grup prej 9 vetash që u quajt Grupi
Organizativ dhe u vu detyra, që pas kontakteve, sepse u tha nga Ramiz Alia që
do të bëjmë ndryshimet e nevojshme ligjore për këtë punë; u pyetën se çfarë
duhej, statuti dhe mbështetja prej 300 firmash, meqenëse partia do të jetë
kombëtare dhe u bë mitingu. Më thanë mua që ta lexoja. U thashë se “unë jam nga
ata që flasin shpejt në konferencat shkencore, kurse këtu kemi dy artista të
teatrit që mund të deklamojnë mjaft mirë këtë mesazh shumë të rëndësishëm për
krijimin e kësaj partie”. Deri nga ora 2 e gjysmë vazhdoi kjo përgatitje, nuk
bëmë asnjë moment pushim; si detaje mund të përmendim se mbasi e shkruam, e
korrigjuam me shkrim teknik, unë sipër dhe Besnik Hado erdhi me makinë shkrimi
dhe e daktilografuam. Katër faqet e para, kurse faqen e pestë e mori me shkrim
të tijin Beni me korrigjime. Nga ora 12 na vjen një telefonatë nga “Reuter”,
sepse Gramozi, pasi morëm këtë vendim, informoi Richard Schëartz që e kishte
njohur gjatë vitit 1990 në Zyrih, kam idenë edhe “Zërin e Amerikës” dhe miq të
tij që kishin telefona. Çunat që ishin aty, si Shpëtim Idrizi, Neritan
Sejamini, Dritan Shano, Emin Barçi, këta mbaj mend, por kishte edhe të tjerë,
që bënin korrierin. Ne vendosëm që do bëjmë Partinë Demokratike, pra u bë edhe
ky njoftim, njëkohësisht, Azemi me Mimoza Ferajn, me motoçikletë shkuan te
studentët dhe ata brohoritën. Nuk kishte më asnjë pikë dyshimi që duhej kjo
gjë. Pra studentët ishin dakord. U kthyen brenda 20 minutash dhe ne vazhduam
këtë punë. U nisëm për në miting, nuk ndenja në tribunë, shkova në fushë, ku
ndenja me Ilir Rexhën dhe të ndjerin Remush Idrizin. Ka qenë një ditë e
paharrueshme, kush ka qenë aty nuk mund ta harrojë. Qe një miting në të cilin
Partia Demokratike mori një mbështetje nga të gjithë. Ne caktuam se do fliste
Azem Hajdari për të hapur dhe Ben Imami do mbyllte mitingun duke lexuar
programin. Unë i kam të plota inçizimet e asaj dite, i kam botuar edhe në
librin: “Dhjetor ’90, dokumente dhe materiale”. Sepse një gjë duhet të kemi të
qartë: historia bëhet me dokumente. Nuk mund ta ndryshosh sa herë do. Janë dokumentet
e datës 12, e dinë të gjithë është festuar përherë në datën 12, nuk para kemi
folur, sepse s’i kemi dhënë rëndësi. Duhet kuptuar një gjë: kjo parti nuk u
themelua në kushte ilegaliteti që të quhen petritë ata që e themeluan, apo ata
që e mbështetën atë. Ky ishte një formim dhe kjo parti rrugës do të ecte, për
të marrë format e saj, drejtuesit e saj në kohë, që nuk duhet të jenë të
përjetshëm, as pronarë të saj, as të ndryshojnë datat e festës sa herë t’u
teket, apo edhe stemën. Mashtrimi është i turpshëm është mungesë garancie për
personat që mashtrojnë.
Meqenëse
jemi te drejtuesit, se ka disa teza dhe teori, pra cili ishte drejtuesi i parë
që mori votat?
Qe ky Grup Organizativ që përmenda unë,
këta 9 veta, d.m.th Azem Hajdari, Gramoz Pashko, Arben Imami, Edmond Budina,
Sali Berisha, Bardhyl Reso, unë, Genc Ruli dhe Eduart Selami. Ngarkuam për punë
sekretarllëku, Eduart Selamin, kishim si zëdhënës Genc Pollon, që na solli
materialet për të hartuar statutin me të cilin u mora unë me ndihmën edhe të
Genc Rulit. Sigurisht ishte e vështirë të bënim një statut nga modelet që
kishim, u munduam të theksojmë një sërë gjërash esenciale dhe në variantin që u
paraqit, aty keni parë të filmuar ju, ishte që kryetari zgjidhet vetëm një
herë. Pastaj janë të tjerë. Dhe është Kuvendi që zgjedh Kryesinë. Kjo u mbajt
në fillim, kurse tani nuk ekziston më, sepse tani i emëron kryetari. Nuk e
pranoi asnjë. Nga 8 ose 9 veta që ishim nuk e pranoi dhe sigurisht unë e
shkruajta dy herë. E lamë që çdo dy vjet të bëheshin zgjedhjet. Të nesërmen në
datën 13, këmbëngula edhe unë, thirrëm një komision nismëtar që duhet
shpërndarë në të gjithë Shqipërinë, “kemi studentët për ndihmë dhe intelektualë
të tjerë të cilët erdhën për të vënë firmat”. Na thanë që duhen 300 firma.. Të
nesërmen në datë 14 u botua një fjalim ku quhemi njerëz që duam të prishim
rrugën e ndërtimit të Shqipërisë, qetësinë, rendin publik, që jemi agjentët më
të këqinj amerikanë dhe patëm një vështirësi në marrjen e firmave. Këtë po e
them se shoh analiza dhe artikuj që kishim aq e kaq studentë. Dërguam atje ku
kishim të njohur, me këtë punë merreshin Genc Pollo dhe Dash Shehi dhe e çuan
te studentët. Mund të shihet, për ata që marrin vesh, se emrat janë me një dorë
dhe firmat dhe numrat e pasaportave janë të ndryshme. Dhe u bë ajo listë e
famshme, shpejt e shpejt, sepse duheshin dorëzuar firmat patjetër në datën 17,
në datën 19 u pranua dhe në datën 22 u bë mitingu. Dua të nënvizoj këtë që: mes
atyre që erdhën atje, sigurisht që ka edhe persona të infiltruar dhe unë jam në
dijeni. Shumica nuk janë të tillë, s’janë të tillë as ata që dilnin në
mitingje. Ashtu sikurse pati nga ata që e thanë se “jam bir komunistësh dhe
s’kisha pse të përzihesha me këta”. Sepse kjo parti dihej që ishte
antikomuniste. Dhe si në çdo rast, komunistët e kanë zakon, do të dërgonin
njerëz për të vrojtuar, për të parë, për të përgjuar, për të shtrembëruar, për
të devijuar, për të krijuar probleme. Dhe është e turpshme për ata që merren me
të tjerrur historish; unë e kuptoj atë pjesë që ishin komunistë, që nuk e
durojnë dot faktin, që privilegjet që kishin, që ëndrra e tyre për rendin
botëror komunist, nuk e gëzuan sepse dolën ca dhe ua prishën. Ashtu sikurse nuk
mund të pranoj mllefin e shumëkujt që nuk u aktivizua dhe që sot vetëm shan dhe
dëgjon gjithfarësoj përrenjsh, vreri, mllefi, kundër atyre që krijuan Partinë
Demokratike, kundër atyre që erdhën në Partinë Demokratike. Rruga është e
gjatë, që atëherë e deri më sot; mund të ketë devijime, kthime mbrapa, por kjo
nuk është arsye për të thënë se kjo parti u krijua nga Ramiz Alia. Ramiz Alia
deshte shoqatat dhe pati edhe komunistë në atë kohë, nuk ishim vetëm ne, si
Dritëroi, që i përmendin çdo gjë, por jo atë që refuzoi të kthente në shoqatë
politike Lidhjen e Shkrimtarëve.
-Përpara dhjetorit-
Tani përpara e të vijmë te dhjetori, ka
edhe disa tentativa të mëparshme për të organizuar rrëmujëra me stduentët, në
mënyrë që Ramiz Alia, kur të kthehej nga SHBA ku kishte shkuar, e ku ka shumë
pikëpyetje se kë ka takuar dhe çfarë ka bërë atje, por jam i sigurtë se i kanë
treguar në ndonjë film, rastin e Çausheskut, për ta kuptuar se çfarë e priste,
nëse nuk hapte rrugë për këtë punë. Dhe ai gjeti një zgjidhje alla Ramiz, alla
komuniste, e që ishte të krijonte sa më shumë parti dhe unë kam dëshmitë e tre
miqve të mi, të qeverisë sime dhe të kryesisë së PD-së, të cilët kanë qenë të
thirrur, ose të nxitur, për të krijuar shoqatën e studentëve dhe të
intelektualëve. Ishte një listë prej 30 vetash që do të aderonin në këtë
shoqatë dhe ishin profesorë që jetonin te godina nr. 18 në Qytetin Studenti. Di
edhe që prof. Hamit Beqja shkonte e pyeste sesi bëhen partitë dhe organizatat,
çfarë statuti dhe çfarë rregullash ka. Di një tjetër që i thanë që hajde, që e
thonë vetë, s’besoj ta ndryshojnë sot, që tha se “unë bëj pjesë në atë grupin
që do krijojë Partinë Socialdemokrate”. Pra kishte një frymë të tillë, nuk
është se kjo ishte një ide që doli nga rruga. Kjo ishte edhe kurajua e
studentëve që menjëherë pas asaj që ishte rrëmuja e parë, nën drejtimin e atyre
që ishin më të pjekur politikisht, ajo të merrte një drejtim politik, pas asaj
që dukej se ishte një fillim për ato që ishin disa interesa të vogla të jetës
së përditshme e që ashtu donte edhe qeveria ta organizonte duke bërë një
shoqatë. Pra ata njerëz nuk kishin mbrojtje. Në mitingjet e para ne kemi qenë
nën snajpera. Kur kemi shkuar në Sarandë na kanë gjuajtur edhe me gurë dhe
ishin policët që na gjuanin. Antimitingjet i dinë të gjithë. Po qe se do ishin
të Ramizit nuk na vinin snajpera, por na sillnin lule.
Nuk
më ezauruat pyetjen: kush ishte kryetari i parë që u zgjodh? Berisha, apo ka
qenë Azem Hajdari?
Në komisionin nismëtar, pas disa ditësh,
bëri një propozim Saliu dhe thamë dakord, s’kemi asnjë vërejtje derisa të bëhet
një aktiv i partisë. Kjo qe arsyeja që për arsye të punës, u vendos që të bëhet
zgjedhje, komisioni të zgjedhë një kryetar tjetër dhe u zgjodha unë për dy
ditë; u shfrytëzua kjo fjalë që thashë unë, që është aktivi që zgjedh, ne jemi
njerëz që kemi dalë, nuk kemi mandat, nuk na ka caktuar kush, jemi nismëtarë të
kësaj pune dhe u organizua shpejt e shpejt një Aktiv, ku sigurisht mund të ketë
kontribuuar siç thuhet Sigurimi, dhe u bënë zgjedhje të rregullta. E drejtoja
unë mbledhjen se isha kryetari ato dy ditë dhe u zgjodh një kryesi me 19 veta
në atë Aktiv. Dhe të nesërmen Kryesia zgjodhi me votim kryetarin: 9 vota mori
Sali Berisha, 5 vota mora unë, 4 Gramoz Pashko dhe 1 Azem Hajdari. Dhe unë
thashë që s’ka nevojë. Meqenëse ky bllok nuk e deshte Saliun, u përça, doli një
me 5, një me 4, u tha që s’ka nevojë për balotazh se dihej që 10 vota do
bëheshin. Kjo është historia. Nuk e ka zgjedhur Aktivi kryetarin, por kryesia e
kryetarin. Në shtator është bërë Kuvendi ku është votuar për Këshillin Kombëtar
dhe për kryetarin. Kanë qenë 3 kandidatë për kryetar: Sali Berisha, Neritan
Ceka dhe Azem Hajdari. Është votuar për Këshillin Kombëtar dhe 25 të parët,
bile u bë edhe një balotazh, përbën atë që do të ishte kryesia e PD-së që
kishte një mandat shumë të madh, që mund të kundërshtonte edhe kryetarin, siç
edhe shpesh ndodhte.
-Pluralizmi-
Për
herë të parë përfaqësues të PD-së morën pjesë në qeveri, në atë që do të ishte
Qeveria e Stabilitetit. Si kaluan të gjitha etapat, që pas këtij momenti e deri
më 1992 që PD-ja mori pushtetin?
Është greva e studentëve, vendosja e
shtetrrethimit, gjendjes së jashtëzakonshme, Këshillit Presidencial, zgjedhjet
e 31 marsit, ku ne fituam në të gjitha qytetet dhe në Tiranë humbëm me balotazh
sepse votoi Garda kundër Sokrat Mestolit dhe fitoi Fatos Nano. U bë një qeveri,
është 2 prilli, hymë në parlament, mund të keni para fotografinë, që ngrihemi
vetëm ne në këmbë për 2 prillin dhe nuk ngrihet pala tjetër. Hyjmë dhe dalim
meqenëse nuk qemë dakord derisa gjetëm një platformë të përbashkët. U hartuan
Dizpozitat Kushtetuese, sepse Partia e Punës kishte përgatitur një projekt
kushtetutë që ne refuzuam ta votojmë. Pas shumë seancash që bëheshin në
kryesitë e grupeve parlamentare dhe në kryesinë e Kuvendit (unë kam qenë
nënkryetar i Kuvendit) ramë dakord që ne ta hartonim Dispozitat Kushtetuese me
të cilat kishim kohë që punonim, kryesisht Arben Imami dhe Genc Ruli. Model
kushtetutat i morëm nga ambasadat, nga ajo franceze dhe italiane, bashkë me
rregulloret e Parlamentit. Dhe në bazë të këtyre dhe nga ajo çfarë dinim vetë u
hartuan Dispozitat Kushtetuese. Ne, në mënyrë që të mos miratohej kushtetuta e
tyre, që do të abrogonte atë të 1976-ës dhe Diktaturën e Proletariatit, i
kërcënuam se për çdo nen të kushtetutës së tyre, të 70 do të bënim amendamente dhe
të 70 do të flisnim nga 10 minuta siç ishte rregulli. Pra i binte që parlamenti
të mbaronte mandatin pa president. Kështu që u pranua kjo. Si ekspertë që vinin
aty ne kishim Krenar Loloçin, Kristaq Trajën, Rustem Gjatën dhe Abdi Baletën që
punuan. Nga pala tjetër qenë prof. Omari, i ndjeri Kleanthi Koçi, që edhe
kundërshtonte më shumë. Ne kishim pyetur edhe Manol Konomin etj., që të
bindeshim që këto dispozita ishin të mjaftueshme për të qeverisur vendin. Në
një çast, meqenëse kundërshtonte Kleanthi, prof. Omari i thotë “bëhet edhe
kështu si thotë Leka” dhe u miratuan, për t’i hapur rrugë një presidenti
republike dhe një kryeministri që ishte Fatos Nano. Filluan grevat, me Valiasin
kryesisht. Ra qeveria “Nano” dhe u krijua qeveria e Stabilitetit me mandat të
shkurtër, deri nga maji e shumta. Ajo ra nën nëntor dhe në të morën pjesë
tanët. Ajo ra për moskryerje të reformave, të pazotësisë për të ndryshuar, për
mosmarrje të masave për të arrestuar drejtuesit komunistë. U dha një ultimatum
dhe dolëm nga qeveria. U krijua në qeveri teknike me Vilson Ahmetin. U ndërpre
puna e nisur për hartimin e një Kushtetute të re, ne shkuam edhe në Venecia,
etj., dhe në mars e shumta e mbaronim Kushtetutën. Fakt ky që nuk përmendet
asnjëherë. Dhe më pas u bënë zgjedhjet e 22 marsit, që shënojnë përmbysjen
reale të sistemit komunist në Shqipëri. Dhe nëse duhet festuar ndonjë Çlirim,
edhe ky është Çlirim nga komunizmi.
Qeveria
e parë demokratike u drejtua nga Ju. Me sa para e gjetët buxhetin e shtetit në
kohën që u ulët në karrigen e kryeministrit?
S’kishte para fare. Në thesar kishte një
2-3 milionë dollarë
Çfarë
i bëtë një shteti pa para?
Kishte filluar një sistem taksash,
kishte tregti dhe kishim ndihmat, nga operacioni “Pelikan”, nga Banka Botërore
dhe FMN-ja, ku gjatë kohës së qeverisë së Stabilitetit u bë anëtarësimi në to.
Mjafton të them që ndihmat ushqimore të “Pelikan” mbajtën gjallë shqiptarët, dy
vjet buxheti i shtetit mbahej nga to. Bashkërisht caktohej çmimi dhe shiteshin.
Rreth 120 milionë dollarë u futën në buxhetin e shtetit në 2 vjet nga shitja e
këtyre ndihmave. Kishte ndihma që vinin nga të tjerë, nga shtete të veçanta,
p.sh mbaj mend që patatet erdhën nga Greqia, portokallet po andej Italia sillte
ndihma të veçanta, përveç këtyre të Europës, kishte ndihmë amerikane, vaj,
grurë. Me këto u mbajtëm 2-3 vjet sa filloi reforma ekonomike që nisi që në
muajin e 2-të dhe të 3-të të qerverisë. Me çfarë rroge e filluat punën si
kryeministër? Më të vogël sesa truprojat e mia. 22 ose 24 mijë lekë(të vjetra).
Ju
thatë se qeveria e Stabilitetit nuk përmbushi një sërë kushtesh përfshirë dhe
arrestimin e përfaqësuesve të nomenklaturës së lartë komuniste. Në fakt kjo gjë
u realizua gjatë qeverisjes së PD-së, ku u arrestua përpos tyre edhe
ish-kryeministri Fatos Nano. Si u motivua e gjitha kjo?
Me Fatos Nanon nuke filluam ne këtë
muhabet. E filloi vetë partia e tij, qeveria e Stabilitetit që drejtohej nga njerëzit
e tij për “Levante&co”. Është një histori e gjatë që mbase nuk i intereson
më publikut. Ndërkohë Ramiz Alia dhe Nexhmije Hoxha u vunë në bankën e të
akuzuarve... Jo, më përpara është arrestuar Nexhmije Hoxha dhe pastaj të
tjerët. Nexhmije Hoxha nuk kishte funksion zyrtar prandaj u gjetën shpërdorimet
ose një formë jo e rregullt.. Për fat të keq, po të lexosh edhe ju gazetarët,
kur shkruani për arrestimet e asaj kohe, nuk lexon të vërtetën, mund t’i gjeni
te gazeta “Minerva” online, këto ditë, se përse janë dënuar ata. Janë dënuar
për genocid, për internime, për burgime, për vrasje në kufi dhe një pjesë e
ministrave të Brendshëm, edhe për prishjen e dosjeve. Pra mendoj se është e
domosdoshme që opinioni publik të informohet, që t’i thuhet e vërteta dhe këto
të vërteta të dokumentohen. Pjesa tjetër bën pjesë në kujtime, në dëshmi, të
cilat unë që kam ndërmend të shkruaj më gjatë për këtë punë, kam që në vitin
1992, që mbledh çdo dëshmi të atyre që flasin, për të parë se çfarë thonë, sesi
kanë ndryshuar datën, njëherë kështu e njëherë ashtu, si ndryshojnë fjalët e të
tërë historikun. Historia ka rregulla, është shkencë dhe nuk është në dorë të
kujtdo që ta bëjë si të dojë. E them këtë sepse është tepruar. Nuk mund të
mashtrohet publiku, ai që mashtron është rrezik për ata që drejton. Kjo është
arsyeja që unë nuk kam shkuar më atje. Nuk dua të jem pjesë e atyre që më
gënjejnë, dhe që gënjejnë për diçka që e kemi në zemrat dhe në mendjet tona siç
është krijimi i PD-së dhe përmbysja e komunizmit. Ajo është një rrugë e gjatë.
Dikush mund ta bënte më mirë, të afrohej, të bënte vërejtje, të votonte kundër,
këto janë rrugët e demokracisë. Jemi te gjyqet ndaj Nomenklaturës.
Në
fakt e arriti qëllimin dënimi i përfaqësuesve të saj?
Nuk ka qëllim, pasi dënimi është dhënie
e drejtësisë.
Pas
fitores së vitit 1992, kemi humbje të terrenit nga ana e PD-së. Kam parasysh
humbjen e referendumit për Kushtetutën dhe zgjedhjet lokale ku mori goxha vota
PS-ja
Nuk morën më shumë vota sesa PD-ja. Unë
kam botuar artikull, sepse këtu mashtrohet gjithnjë dhe njerëzit quajnë të
vërtetë atë që u pëlqen. Duhet ta heqim këtë zakon se nuk kemi asnjë dobi. Këto
bëjnë që, duke mos thënë të vërtetën, kthehemi në palë të kundërta dhe krijohet
një hendek i madh, siç është krijuar në Shqipëri që ka mundësuar ekzistencën e
dy poleve në krye të partive, familja, çetë apo pol, quajeni si të doni, që
ndërsejnë grupin kundër njëri-tjetrit. Dhe këtë hendek nuk e kapërcen dot sepse
quhesh tradhëtar.
Megjithatë
Kushtetuta nuk kaloi...
Nuk kaloi për arsye nga më të ndryshmet.
Nuk është tema e sotme për të folur. Nuk ndodhi ndonjë gjëmë. Pas kushtetutës
vazhdoi puna si përherë. U keqinterpretua, nuk na lanë kohë të bënim shpjegim.
Diku
nga shtator i vitit 1996, ministri juaj Ridvan Bode bëri deklaratë për punën e
parave me fajde...
Ishim angazhuar që para delegacioneve,
që në korrik përpara Bankës Botërore, të Bankës Europiane të Investimeve që dha
paratë për rrugën Vorë-Durrës, FMN-së, ambasadave të huaja që do t’i mbyllim
fajdet. Ka një letër të timen që në muajin gusht, që kur pamë që nuk po kalonte
një muaj dhe nuk po mbylleshin, dhe Bode erdhi nga FMN, nga takimi vjetor,
deshën ta merrnin në intervistë dhe më pyeti mua. “Thuaji ato që të thanë”, - i
thashë, dhe Bode bëri atë apel, që mbeti në vesh të shurdhët. Ajo është një
histori që do hetuar imtësisht, gjë që dihet. Ne i mbyllëm afër zgjedhjeve,
“Popullin”, “Fondacionin Xhaferri” dhe u rihap. I kemi hedhur edhe në gjyq. Dhe
u rihap me këshilltarë që vinin nga jashtë etj. Sigurisht, nuk kishte mundësi
qeveria t’i mbyllte me ligj, këtë gjë e kishte Banka e Shqipërisë, tregun
financiar. Unë në mitingjet që kam shkuar, kam thënë, ka dëshmitarë për këtë,
janë të botuara, që t’i fusnin paratë në Bankën e Kursimit. Kam luftuar me aq
sa mund të luftoheshin për të ruajtur paratë, qemë të zot që t’i shpërndanim,
dhe lamë nja 130 milionë dollarë në Banka të cilat nuk dihet kurrë se ku
vajtën. Se bankat kanë një gjë të keqe: ta shkruajnë se ku i çon paratë.
Pse
u ndanë në dy blloqe: Kryeministri kishte qëndrim tjetër, Presidenti qëndrim
tjetër për fajdet?
Opinionet e njëri-tjetrit për një rrugë
më të mirë të zgjidhjes.
Në
kohën e qeverisë tuaj u hap bursa, e cila nuk funksionoi më deri më sot...
Sepse shpresonin që me letrat me vlerë,
me ndërmarrje strategjike, të privatizoheshin aksione, po themi “Banka e
Kursimit”, 51% mund t’i shiteshin një të huaji, 49% që i mbante shteti. I
përdorte për aksione apo letra me vlerë të të përndjekurve, pronarëve dhe orë
së dorës derisa të ktheheshin në private. Pra do të kishin një treg të tyre.
Për fat të keq të gjitha këto u shitën në një dorë, që nga AMD-ja, që nga Banka
Kombëtare Tregtare që u shit për 1 dollar tek, jo milion; Banka e Kursimit dhe
plot banka të tjera që ishin: Bujqësore, Telekomi, Albpetroli, minierat me
koncesione.
Në
çfarë kushtesh dhatë dorëheqjen në marsin e ’97-ës?
Sepse u tha që duhet të ikë qeveria që
të stabilizohet vendi, kur isha i bindur, ambasadorëve që vinin e kërkonin
këtë, që për 15 ditë pa qeveri, do plasi zjarri. Filloi zjarri për 3 ditë.
Askush nuk ju kërkon llogari, por quhet sikur të vrarët u bënë gjatë kohës kur
unë isha në kryeministri. Por nuk janë vrarë gjatë kësaj kohe. Një në Vlorë
dihet se përse është vrarë, nuk është vrarë nga trazirat.
Nga
ajo ditë deri më sot ju nuk keni qenë pjesë integrale në kuptimin, funksionare
në Partinë Demokratike. Është zgjedhja juaj apo nuk ju kanë afruar më?
Në radhë të parë është zgjedhja ime, por
partia ata që morën përsipër të drejtonin partinë, duke na zëvendësuar neve që
punonim për partinë, menduan që t’i kalonin fajet e tyre te të tjerët. Unë nuk
jam nga ata që pranoj fajet e të tjerëve dhe përgjegjësitë e të tjerëve. Pranoj
vetëm fajet e mia. Dhe kjo qe arsyeja që nga njerëz të tillë nuk punohet. Ashtu
si nuk mund të punoj me njerëz që mashtrojnë për një gjë fare pa rëndësi, në
kuptimin material, por shumë e rëndësishme në kuptimin shpirtëror, siç është 12
Dhjetori. Është turp kur më pyesin këto ditë njerëz, më marrin në telefon, më
vjen turp t’ju them pa ftesë. Mbase për ftesën u kujtuan të ma dërgonin, meqë
Mesila Doda tha që s’kishe ftesë për 8 Dhjetorin, festa që është e vetmja është
12 Dhjetori, krijimi i Partisë Demokratike. Partia Demokratike erdhi në pushtet
edhe për 8 vite të tjera.
Në
fakt a e realizoi ajo mandatin në atë që duhej të bënte, në atë që kishte
premtuar? Gjithsesi ju mbeteni pjesë e Partisë Demokratike.
Them që jo. Unë kam bërë një artikull
për analizën e zgjedhjeve dhe kam thënë që duhej të merrte një sërë masash PD,
se s’ka më absurditet, po marrim një temë fare elementare me vështirësi të
mbrojtshme apo të debatueshme, gjendjen e shkollave të larta dhe shtetërore, që
sot lihet në heshtje. Universitetet private ishin lënë në programin e Fatos
Nanos, rrezik ndonjë mund të ketë filluar edhe atëherë. Shkollat e mesme dhe
8-vjeçare u hapën që në kohën tonë, dihej që do t’u vinte radha dhe
universiteteve, sigurisht që jo kaq shumë absurde, dhe kjo gjendje duhej
sistemuar. Dihet që çdo gjë e keqe e ka një fund. Edhe jeta e njeriut që s’mund
të quhet e keqe e ka një fund, jo më shkolla jo të përshtatshme etj. Dhe dalin
t’i mbrojnë po ata të cilët indirekt për nga pazotësia e tyre, për nga
mbrapshtësia e tyre, për nga interesat e tyre, (thashë nga pazotësia se mbase
nuk e kuptoni se ç’po bënin), merrnin urdhra për t’i bërë, dilnin t’i mbronin.
Duhej bërë ajo që sot njihet në Itali, duhej ngritur ajo që njihet si Këshillit
Komunal të Zgjedhjeve të Romës, ku ka plasur një skandal miliardash të bandave
mafioze, dhe quhet “A zerare”, t’i bëjmë zero strukturat. Dhe unë propozova
atëherë që në përputhje me rregullat e Partisë Demokratike të kalohet në
zgjedhjet “Një anëtar, një votë”, duke filluar nga poshtë-sipër, dhe jo nga
sipër-poshtë që kthehet në emërime. Në përzgjedhje, që ishte një familje dhe u
bënë dy familje, dy persona që deri dje mbase nuk e dinin që kishte Parti
Demokratike, nuk i hiqesha e drejta askujt, por propozova që të gjitha ata që
kishin qenë ministra dhe në kryesi gjatë këtyre 8 viteve, të ktheheshin në
anëtarë siç tha kryetari. Caktoheshin 5 koordinatorë, nga ata që mbesin në
Këshill Kombëtar,brenda një kohe të shkurtër të krijonin një statut, gjë që unë
e kisha bërë me kohë, propozuar nja 20 herë, dhe në detaje, siç bëhen zgjedhjet
nga poshtë-sipër, të hartohej një program i cili nuk mund të jetë i njëjti
program, që nuk mori votat. Ne mund të themi që ishte një program i mirë, nuk
mori votat, nuk i pëlqeu. Ti mund të gatuash një gjellë shumë të mirë, dhe unë
nuk e ha se s’dua të ha. Do ndërrosh pjatën. Sigurisht do bësh gjellë. Pra do
bësh një gjë të dobishme, një program i cili merr parasysh edhe kërkesat, e
ndërkombëtarëve që në këtë rast e këshillojnë vendin tonë, që japin paratë, se
nuk t’i japin po nuk bëre ca gjëra që i mendon siç duhen bërë, disa reforma
strukturore të ekonomisë, të shtetit të së drejtës, drejtësisë, territorialit
etj. Ky statut i përmirësuar me “Një anëtar, një votë”, do të fillonte dhe një
fushatë ku do të marrin pjesë dhe të tërë këta që thamë në bazë, por jo
koordinatorë që nuk i njeh njeri sot, e nga bëhen anëtarë kryesie e
departamentesh, kush e di se si, do t’i bënin një thirrje të djathtës për të
ngritur në këmbë, duke përfituar edhe nga fakti që filluan fushata me aksione
me goditje të përqendruar të pastrimit të detit, dekorata, portretet e Enverit
etj, për të kuptuar që pinjollët e komunizmit, që u ka mbetur sahati në ’90, i
gënjen mendja se në mes të Europës do të bëjnë...Po të ishte se e lejonte
Europa këtë...
Ndërkohë
kemi një kryetar të ri të Partisë Demokratike...
Është i emëruar, nuk është i zgjedhur
për mua. Nuk kam ndonjë ankim si person.
-Dosjet -
Të
kalojmë në një problematikë tjetër. Ju më parë e prekët çështjen e dosjeve duke
thënë që: Shumë vite më parë u mundua të eliminoheshin një pjesë e dosjeve. Sot
konkretisht, po kërkohet fort hapja e dosjeve dhe lustracioni.
Kërkohet lustracioni, dekomunistizimi
dhe hapja e dosjeve. Nuk është përdorur asnjëherë si term “hapja e dosjeve”,
por është preferuar si një term për të majtën, e cila e di mirë, siç e di dhe
unë që i kam lexuar të tëra platformat, që shumica e bashkëpunëtorëve të
fshehtë të sigurimit, që quhen informatorë, agjentë, strehues, rezidentë, kot
që komandoheshin nga operativët legalë dhe ilegalë, merreshin me rrethana
shtrënguese, me faje të vogla, faje të mëdha, me kërcënim për burg, të bënin
dhe një proces fiktiv gjyqësor, të çonin në Vain, në dy-tri vende të tjera, ku
pandehje se ishe në burg, me një gjyq fiktiv që nuk qe në gjykatë por qenë
njerëz të sigurimit, me prokurorë fiktivë, një hetuesi fiktive, të dënonin, pra
fiktivisht, po të vije firmën, të falnin. S’është për t’u habitur që shumë veta
janë thyer, për fatin e tyre të keq, për dëmet që mund t’u kenë shkaktuar të
tjerëve, ashtu siç ka nga ata, të bindur që janë heronjtë e heshtur,
vullnetarisht e kanë bërë këtë gjë si komunistë,punë e tyre. Por që të merresh
me këtë kategori vetëm dhe të bësh sikur nuk e di, që ka hartues të politikave
për vrasje, hartues të ligjeve për vrasje, për shpronësime, për dhunim të
individit për një fjalë goje, dhe këta hartues që janë nga Komiteti Qendror e
poshtë, nga qeveria dhe struktura, maja e shpatës e diktaturës së
proletariatit, që është sigurimi i shtetit, me gjithë këta operativët, me
hetuesit, që bënin një shkollë trevjeçare, gjashtëmujore, tremujore, për të
bërë këtë punë. Ishin ata që dënonin, po të pyesësh një mik tëndin që ka qenë
në burg, sa ta jepte dënimin? Janë të rralla rastet që gjykata në burg ta jepte
më pak apo më shumë se sa të thoshte hetuesi, sepse vendoste partia me
sigurimin e shtetit. Pra këta njerëz të mos preken. Lustracioni prek këta, në
një sërë postesh që merren vendime dhe hartohen politika në një strukturë të re
shoqërore, që është ajo e tregut të lirë, e shtetit të së drejtës dhe e të
drejtave të njeriut, sistemit demokratik, këta njerëz vazhdojnë të bëjnë. Ti e
di që një këpucë të shtrembëron këmbën, pastaj kjo këmbë shtrembëron këpucën e
re. Nuk janë këta njerëz që do bëjnë politikën e re, strukturat e reja
ekonomike, as të zbatojë këtë. Të mënjanohen, nuk i heq asnjë njeriu asnjë të
drejtë, vetëm në këto poste. Nuk janë poste të mëdha, ministra, drejtorë etj.,
bosët e medias...
Pra
sipas platformës tuaj duhet të fillojë me lustracionin?
Lustracioni ka edhe këtë të drejtën
tënde të qytetarit, tashmë që janë të sistemuara dosjet, për të hapur dosjen e
vet, për ta parë. Po deshën parlamenti dhe shqiptarët do t’i krijojë trazira,
le t’i lexojnë edhe emrat. Më i vjetri që di unë është informator i ‘43. Në
qoftë se duan edhe stërgjyshërit t’i dinë kë kanë pasur, nuk do jetë fort e
këndshme ta dinë, megjithatë nuk kam ndonjë kundërshtim. Por, dy gjëra duhet të
dinë shqiptarët: Meqenëse po gënjehen, kanë qejf të gënjehen dhe gazetarët kanë
qejf të thonë gënjeshtra, prishja e dosjeve ka filluar që në vitin ’88, urdhrat
e para deri në ’90. Të tërë që janë tiranas dhe në moshë të rritur, e dinë që
në bodrumet e ministrisë u hapën ambientet e reja ndërmjet Ministrisë së
Ndërtimit, dhe aty brenda kishte “brumatriçe” le të themi, që të tëra dosjet
bëheshin kat, që me firmën e Hekuran Isait dhe deri te Irakli Koçollari, nga
’91 deri në fillim të ’92, pa ardhur ne, urdhra për djegien e dosjeve. Por ka
edhe një libër, që unë e kam sekret, ku është tërë mënyra se si ruhet arkivi,
dhe cilat dosje nuk hiqen kurrë, kanë ruajtje të përhershme. Nën pretekstin,
nën këto urdhra, në këto telegrame, se nuk kam më përgjegjësi, nuk dënohet më
njeri për “agjitacion e propagandë”, të gjitha këto dosje janë kot dhe hidhen.
Ti nuk gjen. Pra, shumica e këtyre të cilët ndiqeshin për këtë punë, nuk ka
dosjen e ndjekjes, sepse janë një sasi e madhe dosjesh për ata që janë jashtë,
për ato që janë brenda, për denoncimet, dosje pune të spiunëve, dosje pune të
operativëve, dosjen tënde të përndjekjes, por janë regjistra të cilët ruhen
thuajse në dy kopje, se janë të rrethit, Drejtorisë së Punëve të Brendshme dhe
që ndodhen në Drejtorinë Qendrore 4 në Tiranë, të cilat janë të plota dhe mund
të hetohen dhe kur të zhargaviten. Pra të mos na gënjejnë se janë vënë dorë,
etj., që dëgjojmë të mburren se i dinë, që i kam parë, edhe në qoftë se do të
nxjerrësh në televizion që kam dy dosje, me ligj Prokuroria duhet të nesërmen
ta thërrasë, t’i thotë: Eja këtu, dorëzo dosjen dhe thuaj kush t’i ka dhënë? Ne
e dimë, se i shpëtoi. Ne e dimë këtë punë, që shumë prej tyre, sidomos ata të
brezit të ri, u përdorën edhe nga SHIK-u, dhe e tha edhe Fatos Klosi në një
emision, mua ma thanë (sepse nuk shoh TV). Tha që: I kemi përdorur. Siç
përdoren edhe sot. Sepse arsyeja bazë ishte të mbrojmë demokracinë dhe njerëzit
sepse të tillë persona shantazhohen, nga ata të cilët i futën në Partinë
Demokratike. Saqë shtrohet pyetja: I morën për t’i përdorur, por edhe ua dhanë.
E para, se unë e di që pati në fillim, ashtu si filloi nga dhjetori të
merreshin njerëz të tillë. E dyta, meqenëse unë si Nënkryetar i Kuvendit kisha
kontakt me ambasadorët, ligjin gjerman, çek dhe hungarez ma prunë, dhe kështu
që me ndihmësit e mi që në shtator e kishim gati ligjin, i cili nuk u miratua,
por e përdorëm. Nuk emërohesh njeri në tërë ato poste, pa u kontrolluar dhe në
qoftë se kishte të tillë në këto poste, po themi që Shërbimi Informativ vinte
dhe ma thoshte. Nëse Shërbimi Informativ me urdhra që i di ai, nuk m’i tregonte
mua si kryeministër që drejtoja këtë proces, unë nuk kisha ç’i bëja. Por më
vonë e merrja vesh se kishte dashamirës që vinin më informonin, kujdes se në qendrën
tonë të punës vinte e bënte këtë punë. Digjeshin, dhe kur qenë të
nomenklaturës, të kryeministrit, dhe jo pak qenë të tillë nga ministra,
Zv/ministra, drejtorë, rektorë, isha unë që i thërrisja. Kuptohet që për një
tip jo agresiv, tip jo agresiv si unë, ishte siklet se kishe punuar tre muaj me
të apo gjashtë muaj. Kontrolloheshin të gjithë ata që do shkonin nëpër
ambasada, të policisë, të SHIK-ut etj. Në qoftë se janë mbajtur, janë mbajtur
në mënyrë të rregullt të tillë. Ligji u bë në ’95 kur presioni i perëndimit qe
maksimal, por ne që në mars të këtij viti kemi kontrolluar tërë kryesitë e
partisë. Edhe më përpara, thashë, nuk emërohej njeri në tatime, në doganë, në
rezervën e shtetit që vareshin nga unë.
Dosjen
tuaj e keni parë?
Po.
Çfarë
kishte në të?
Plot gjëra. Çfarë bisedash bënim, çfarë
thoshim, ëndërronim, etj...
Domethënë
keni qenë i skeduar mirë?
Kam pasur edhe aparat përgjimi në
shtëpinë time në Laprakë, hequr në korrik. Ka dhe një incident që është botuar
në të përditshmen “MAPO” dikur. Ato parafabrikatet i kanë telat jashtë.
Njerëzit që merrnin një apartament parafabrikat, hapnin kanale në beton dhe
kunati me ca çuna të fortë elektriçista i hapnin me dalta dhe vajta të masja sa
tela duheshin që të futeshin brenda, kabëll që të duronte rezistenca. Dhe gjej
policë tek apartamenti që më kishin dhënë mua, kati i mesit, apartamenti 17.
Unë nuk kisha çelësin, se e kisha marrë autorizimin. Nuk më lanë të hyja, se më
thanë: Ka hyrë një hajdut e po masim gjurmët. Unë nuk i dhashë rëndësi dhe ika.
Më vonë e mora vesh në dosjen time. Dhe te “MAPO” thuhej që meqenëse m’u dha
mua ky apartament, montohej aparati i përgjimit. Në apartamentin pas meje, një
dhomë iu mor dikujt, d.m.th policia i tha që nuk është e juaja.
Shpëtuat
kur erdhët në apartamentin e ri pranë Presidencës?
Diku nga korriku janë hequr. Kanë qenë
7-8 vende në Tiranë që kishin të tillë. Tani përgjimet janë përgjime që bëhen
kudo. Por përgjimet për opinionin që kishte ligj për opinionet e tua kritike,
të mund të dënoheshe, nuk ka më nen të tillë. Dhe në qoftë se përgjohen,
përgjohen për punë të pista. Nuk ka asnjë interes të dijë se ç’mendojmë ne. Ne
mund ta themi shqip siç po e them unë tani, që s’dua të të shoh bojën X apo Y,
të votoj kundër teje. Nuk ka pse të na jepen për zbulime të mëdha, që u gjet
bunkeri i Enver Hoxhës. Nuk ka qenë bunkeri i tij. Ka qenë vendkomanda në rast
lufte. Dhe vendkomanda të tilla ka në çdo vend. Unë kam qenë atje, dhe nuk ua
kam fshehur siç bëjnë njerëzit nëpër rrjetet sociale, kompani, gazetarë etj.,
që kush qenë këta që mbajtën sekret këtë qeveri Demokratike, thotë njeri për 13
vjet kanë pasur dhe se kanë bërë, nuk ka ç’ju duhet njerëzve. Ajo dihet që ka.
Kërkuam t’i dimë, na i prunë. Këtë vajtëm e kontrolluam ta dinim si ishte
gjendja. Kam vajtur e kam parë brenda. S’ka pasur aty as kapele të Enverit,
asgjë brenda, kam parë dhomën e kryeministrit, zyra etj., dhe dhamë urdhra të
ruhen siç ruhen. Në qoftë se Këshilli i Mbrojtjes, Këshilli i Sigurisë
Kombëtare vendos që nuk i duhen strehime Shqipërisë, ju e dini që kanë të
gjithë, të sofistikuara që të luash mendsh, këto tonat janë primitive,
katundarësh, se aq janë mundësitë e Shqipërisë, ose Shtëpia me Gjethe. Më
dërgon njëri një mesazh sot se do bënte një emision, sikur çfarë do bënte. Të
tërë e dinë se çfarë ka qenë ajo shtëpi. Unë kam lindur atje. Ka qenë shtëpia e
doktor Jovan Basho, miku i babait tim dhe unë kam lindur në atë shtëpi. Edhe e
morën vesh se e shkrova në FB. Ka qenë përveçse mik i babait, mjek shumë i mirë
edhe i familjes mbretërore. E m’u vunë: Oburra se do shkruajmë për ty. Çfarë
ka? Përgjohen sot? S’përgjohen atje, përgjohen në një vend tjetër. Ka ligj për
përgjimin, këtë e dinë të gjithë. Ka kufizime, ka edhe atë që kur të përgjon
duhet që pas tre muajsh në qoftë se nuk ka asnjë arsye, duhet të vënë në dijeni
që je përgjuar dhe të japin material që të likuidohen se janë çështje
personale. Është privatësia. Jo si ndodh tek ne që del ky apo ai dhe thotë që:
Më ka thënë babai që janë dy ose tre spiunë.
Nga
’91 që thatë se janë ekzekutuar dosje, janë bërë ekzekutime të reja të dosjeve
në vitet më pas?
Nuk kam dijeni, por sa kam qenë unë nuk
ka ndodhur. Kam dhënë mjete materiale që të sistemohet arkivi. Kam ndihmuar
arkivin e të dyja ministrive, kam qenë kundra ndarjes së arkivit. Kam propozuar
që duhet të jetë një arkiv i tërë i Ish-Ministrisë së Punëve të Brendshme, që
ashtu siç Arkivi i Komitetit Qendror, duhet të jenë të hapur për këdo kur nuk
preket interesat kombëtare, domethënë informatorët, çështjet e gjurmimeve të
ambasadave etj, por mbase në ligjin e përgatitur duhet të shtohet edhe një pikë
sipas modelit gjerman, që studiuesit kanë të drejtë të shohin dosjet për të
kuptuar mekanizmin. Se po dëgjojmë të flasin persona që s’i kanë parë
asnjëherë. Nuk njohin strukturat e Sigurimit të Shtetit, nuk njohin platformat,
të cilat dhe sekretari i Parë i Rrethit citonte vetëm një pjesë të tyre, sepse
quhej material tepër sekret. Janë të hartuar, nuk janë me ligj shteti, por janë
me vendim të Byrosë Politike. Pra ishte një strukturë që do garantonte mbajtjen
e pushtetit me çdo mënyrë. Hapja e dosjeve, lustracioni, dekomunistizimi, deri
në hapjen e dosjeve që individi ka të drejtë të shohë dosjen e tij në qoftë se
ruhet, por për mendimin tim, me gjithë ligjet që kemi shkruar, që të botohet
lista e plotë e të tërë atyre që përndiqeshin. Dosje 2A, 2B përpunim aktiv, të
gjithë ata për të cilët ka pasur denoncime, që të mos dalin siç dalin shumë
heronj që i ndiqte sigurimi. Të dinë se cilët janë meqenëse mund të mos ketë
ruajtur asgjë nga dosja e tyre. Ka dhe nga ata që janë përjashtuar si
informatorë, se mashtronin, nuk tregonin të vërtetën. Çdo informator
kontrollohej nga aparatet tekniko-operative, kontrollohej dhe me një të dytë.
Dhe ai që ishte njeri i ndershëm, por nga frika e kishte bërë këtë punë ose
ishte penduar, kam lexuar dhe dosje të tilla që kanë thënë: Nuk dua të bëj më.
Dhe i ishte hequr vërejtje operativit, pse e ka marrë pa rrethana shtrënguese.
Të fuste në burg. Këta njerëz duhet të dihet cilët janë, por kishte të tilla
gjëra që ai vinte tek ti, spiuni tënd, informatori apo agjenti, dhe e kishte të
përcaktuar se çfarë duhej të pyeste. Unë kam parë që informatorit i jepet
porosi se çfarë duhet të thotë. Është për të ardhur keq që njerëz të afërm kanë
denoncuar të afërm. E tillë qe atmosfera. Sepse në Shqipëri për fat të keq, je
o me mua o kundër meje! Dhe në momentin që ti shkruan, të vërsulen. Mjafton
diagonal të lexosh blogjet e disa gazetave, po e lëmë fjalorin e turpshëm,
asnjeri nuk merret me çështjen që po i bën dikush, por i bëjnë biografinë si në
kohën e parë. Merren me të shara, më fyerje, e ngatërrojnë. Në kohën e Enverit
thuhej: trockist, revizionist, armik, sabotator, tani ka i korruptuar, spiun,
sigurims, kontrabandist, vjedhës korrenti etj.. Lustracioni është i domosdoshëm
në qoftë se duam të ndahemi nga e kaluara. Nuk prek shumë njerëz, por bën shumë
mirë. Kam parë gjatë këtyre viteve persona që të emërohen, të bëhen deputetë
dhe ata që unë kam hequr, sigurisht që zihem ngushtë. Nuk e harroj një rast ku
ata të cilët punuan me mua për këto punë, merrnin në telefon për të qeshur. Nuk
kam asgjë me ta, i takoj në rrugë. Dihet që s’kanë bërë dëm, por kanë qenë të
lidhur. Dhe dikush i përdor, të jeni të sigurt që përdoren kundër atyre që nuk
janë dakord me vijën e atyre që i përdorin. Shtrohet dhe problemi: disa
mendojnë jo disa po, sa rëndësi ka?! I kanë marrë për t’i përdorur apo ua jep
dikush për t’i përdorur? Kjo do të ishte shumë keq nëse ka ndodhur. Që unë e di
se ka një libër Mitro Çela, ku thotë që filani, ish-Zv/ministër i brendshëm, u
tha që kemi dhënë urdhër që të futen bashkëpunëtorët. Sa më shumë. Është një
mënyrë normale e këtyre strukturave për të luftuar kundërshtarët. Por nuk është
se ta jepnin tonin. Dëmtonin por nuk jepnin tonin. Dhe kur e pëson, domethënë
është punuar sipas mendjes së tyre. Kanë mbizotëruar këta njerëz. Dhe
kundërshtarët me këta luftonin. Prandaj është mirë të mos jenë. Janë shumë 24
vite, thamë e duam si Europa, dhe Europa i ka bërë këto punë në vendet e
lindjes që kanë hyrë, edhe pse kanë qenë mbrapa nesh, na kanë kapërcyer. Thamë
duam liri-demokraci, dhe demokraci do të thotë pjesëmarrje dhe transparencë.
Pra vota ime të numërohet dhe të jetë votë siç janë standardet. Një anëtar, një
votë. U bë zgjedhja e një sekretari të Përgjithshëm. Ishin tre veta. Nuk i
kuptova mirë votat, por m’i thanë mbrapa, i pari, i dyti, i treti. I pari nuk
mori gjysmën e votave, dhe sipas çdo statuti demokratik duhet të bëhet
balotazh. Nëse fitonte po ai i parë, ama dihet që gjysma e do atë nga kjo
treshe, ata që votuan për ty, duan operatorin jo Lekën. Kjo shkelje e statuteve
bën që të ketë në krye një...dhe po flasim se unë isha personi që po merresha
me statutin e partisë, dhe kjo qe arsyeja që e ndjeja që diçka nuk shkonte në
zotësinë tonë për mënyrën e votimit. Por nuk dinim. Ne bëmë këtë gjë. Dhe u
shkel pikërisht në ’96 dhe atëherë filloi tatëpjeta. Ne kishim bërë që në qoftë
se Këshilli Kombëtar kishte 100 veta, do të votonin për 150 veta. Mirëpo kur
fillon të bëhen marifete, pra nuk është më demokraci, mjafton që 52 veta t’i
japësh një copë letër ku i thua: Nr. 74 apo tjetër, këtyre jepja votën, dhe
gjysma garanton pushtetin. Dhe treçerek i Këshillit Kombëtar bëhet me ty. Pra
ti garanton votën kur mund të mos e kesh të sigurt. U shkel në ’96. Vihej i
tërë këshilli kombëtar i mëparshëm, plus minimumi gjysma e tyre suplementarë të
rinj, plus kryetarëve që zgjidheshin po në këtë mënyrë, nuk ishin të
përhershëm, bëheshin deputetë, s’mund të ishin kryetarë, kjo erdhi duke u
perfeksionuar, ndërsa mbrapa filloi duke u thjeshtuar. P.Sh: në ’97, meqenëse
unë nuk vajta në Kuvend, për shkak të fushatave shpifëse, denigruese, kam
hedhur njerëz në gjyq për atë punë dhe i kam fituar të gjitha, nuk vajta. Dhe u
hoq neni që deputetët janë anëtarë të Këshillit Kombëtar. Kësaj radhe më thanë,
meqenëse ish-kryeministrat janë anëtarë të Këshillit Kombëtar, duhet të
paguajnë kuotat; unë nuk kam shkuar. Këto quhen marifete “at persona”. Dhe këto
marifete të bëjnë të pandershëm. Kush e ka bërë, turp t’i vijë. Do kemi kohë
t’i lajmë. Nuk ikim nga kjo botë pa...Kemi filluar t’i shkruajmë kujtimet, kemi
dokumentacion të plotë, nuk do të lëmë pa i thënë. Mundohemi të themi vetëm
kaq: Mos mashtroni më shqiptarët! Historia nuk të vjen më mbrapa, siç thoshte
dikush. Dhe siç thoshte Benedeto Kroçe: Nuk e ndryshon dot dhe po ta kesh bërë
që ke bërë gabim. Zotësi është që kur e bën një punë keq, ta bësh mirë. Kur e
ke bërë mirë, ta bësh më mirë. Kur nuk e bën dot mirë një punë, më mirë mos e
bëj atë. Këtu është zotësia e qeveritarëve. Kush mendon që, që ditën e parë ata
që shkruan në fillim, se dëgjojmë që bëhen propozime për premtimet që ka thënë
Partia Socialiste. Po ato premtime janë nga atë që nuk bëhen, dhe pastaj meqë
pala tjetër po e shan e po i thotë: po gënjen, s’po mban premtimet, sajon
marifete të tipit: kaq veta të punësuar etj. Puna është: pa pjesëmarrje dhe
transparencë nuk ka demokraci. Pa votë të lirë brenda partisë, nuk ka
demokraci, dhe pa parti të demokratizuara nuk ka. Asnjë parti sot nuk është e
tillë siç janë partitë në perëndim ku bëhen votime primare. Keni shembullin e
Amerikës por edhe vendet e tjera ku deputetët zgjidhen me këtë mënyrë, me
minimum zgjidhen nga partia për meritat, të tjerët i cakton baza e partiake. Jo
si këtu që kemi një ligj të turpshëm, aspak demokratik, që kryetari vendos tërë
deputetët dhe pastaj, nga një zgjedhje në tjetrën, digjen ata që gabimisht
thonë pa e dëgjuar kryetarin, që thonë një mendim apo ia thotë dikujt që ia çon
kryetarit, ku krijohen strukturat. Kur vendoset dhunë, autoritarizëm, krijohen
menjëherë strukturat informuese, ata që quheshin spiunë, dhe struktura
disinformuese, për të çoroditur ata që nuk janë të një mendjeje dhe opinionin
publik. Nuk mund të jenë të emëruar deputetët. Ata i zgjedh populli. Por mund
t’ia japësh ti, t’i marrësh votat e popullit, qa më tepër të Shqipërisë, se
votohet për inat të atij tjetrit, dhe t’ua japësh atyre që do ti. Vetëm se
punojnë me ty, me gruan tënde, djalin apo kushërinjtë.
Dua
t’u bëj dhe një pyetje të fundit. Si një rezyme në ditën e themelimit të
Partisë Demokratike, në 24 vite sa i ka dhënë ajo Shqipërisë?
PD përmbysi regjimin. Në atë artikull që
bëra unë për zgjedhjet, meqenëse një ambasador tha: Këto zgjedhje janë të
njëjta me 22 marsin, bash më 22 mars u përmbys një sistem i dhunës, gjakësor,
në 23 qershor u përmbys një qeveri dhe një qeverisje. Të tjerat janë
diametralisht të kundërta. Ka dhënë një kontribut, ashtu siç mund të ketë bërë
edhe gabime, ashtu siç mund të ketë bërë zgjidhje jo të drejta, ka bërë
programe jo të mira, politikë individësh, etj. I tregon historia. Siç po flas
unë, flasin dhe të tjerët. Ka shifra, që nuk janë botuar asnjëherë shifrat e
vërteta të zhvillimit ekonomik. Për shembull thoshin këtu ca vite e më parë, që
e rritëm rrogën 15%, shifra më e lartë e rritur ndonjëherë. Në kohën time, qeveria
demokrate thoshte qeveria ime. Shumë sende kanë ndryshuar me kontributin e
qeverisë demokratike. Dhe në qoftë se dikush mendon të qeverisë duke mbyllur
gojën e duke shpërfillur opozitën, e bën për të keqen e vet. Është opozita për
vërejtje, ajo që të drejton në rrugë të drejtë, para se të mahisen gabimet e
tua. Që t’i bërtasësh apo ulërish. Nëse kjo opozitë që dje ka qeverisur, ka
bërë faje, ke Prokurori, shko çoje. Por mos u justifiko që nuk bën. Dërgoja ti.
Pastaj në Shqipëri nuk është ndonjë gjë e madhe. Prokurorët janë hequr nja 15 a
20 herë. Një më shumë a një më pak nuk bëhet ndonjë mëkat i madh. Po të duash
të vësh drejtësi, duhet të vësh drejtësi që të rregullosh sistemin e
drejtësisë. Duhet të bësh drejtësi sociale. Nuk mund t’i presësh dritën atij që
është i varfër. Po sigurisht që i vë një kuotë. Do t’ia presësh atij që e
vjedh, dhe sigurisht ai bën krim, një aksion penal, tjetra është
administrative. Detyrimisht duhet bërë. E kemi filluar që në kohën time këtë
punë, por atëherë ishte më pak, nuk ishte si sot kjo strukturë. Me vjedhje kaq
masive të cilat kanë rënduar keq një pasuri disa miliardëshe, del me humbje.
Mendimi im të administrohen me specialistë, se shohim që merren sipas asaj që
quhet parcelizimi i politikës. Kjo parti ka këtë drejtori të përgjithshme, ka
këtë ministri, këto janë të sajat. Dhe shpërndahen të gjithë nga teknicienët
dhe programi politik ai që vendos se si të bëhet. Por as nuk duhet si të vihet
rendi në përputhje me ligjet. Sipas rregullave, me vendime, askush nuk duhet të
ankohet se përse pritet korrenti, atij që e vjedh, askush nuk duhet të ankohet
ndaj atij që s’e paguan, dhe që detyrimet duhet të shlyhen, me masa lehtësuese,
afate kohore, duke bërë barrë të pronës, siç e kanë vendet e tjera, dhe duke
ndihmuar të varfrit. Jam i sigurt se pasi të sistemohet, do të vihet re një
ulje e konsumit të energjisë. Ligji duhet zbatuar.
Postuar në ResPublica më 13 Dhjetor,
2014
Epopeja e lavdishme, me aksion vullnetar, nisi pas viteve
2000 kur kryetar Bashkie ishte Edi Rama, e në krye të Qeverisë një herë Nano e
një herë Meta. U dhanë leje ndërtimi pa kriter. 9 kate, përcaktonte ligji. Edhe
me parking poshtë. Kujt i thua… Pak ndërtues e kanë respektuar, për më tepër i
kanë futur dhe nga 2-3 kate shtesë.
