Lypja, ky “profesion” kaq i paguar

Nga 

Leonard Veizi

Mund të futemi në një debat të kotë e pa bereqet, nëse do të shkonim përtej në kohë për të gjetur se cili është profesioni më i vjetër në botë. Se ca e ca thonë se është ai i kurvërisë, pra i prostitucionit. Mirëpo ca të tjerë thonë se gjithçka ka nisur nga lypja.

Në një ditë të zakonshme plazhi, ulem në barin e preferuar me detin përballë dhe marr të pi një kafe 60-lekëshe. Meqenëse më duhet të blej dhe një gazetë 30-lekëshe, preferoj të pi ujë kazani që të mos shpenzohem me ujët e bidonëve 80-lekësh. Sa pa ngritur të rrufis kafen ia beh lypësi i parë:

-Xhaxhi, më jep njëqind lek.

Bela e madhe, shfrej me vete. Si s'na u ndanë këta lypsët as në ditët e pushimit. E filloj me lypsa në mëngjes, e mbaroj me lypsa në darkë. Më duhet t’i kërkoj drejtorit rritje rroge me qëllim përballimin e shpenzimeve. Fus dorën në xhep:

-Ja ku e ke një 200-çe.

Lypësi ia fut vrapit pa më falënderuar fare. E mo varja, sikur ka bërë mësim në shkollë mbi normat e edukatës. Ngre filxhanin dhe i hedh një sy lajmeve të politikës. Më shqetëson qamet ecuria e parlamentit të ri që do të mblidhet në vjeshtë. Jo, se nuk dimë dhe kë do të kemi ministra, pasi thonë se këtë herë kryeministri do ta mbysë fare, do ta mbushi kabinetin me femra. Mirë e ka, punohet me meshkujt?

Sa dua të kaloj te rubrika e kronikës së zezë, se varet kujt i kanë zënë pritën e s’kam parë as lajmet e darkës, ia beh përsëri lypësi.

-Xhaxhi, më jep një dyqind lekësh.

Ou... paska dorë të rëndë ky.

-Ore, para dy minutash më kërkove 100 të dhashë 200, e rrite pazarin tani?

-Nuk isha unë, - shfajësohet tjetri.

Do jenë binjakë, mendoj. Epo domosdo, sa pjellin këta...

Fus dorën në xhep: Ja ku e ke një 100-çe dhe mos më hajde më.

Lypësi ia fut vrapit.

Mbeti kamerieri pa bakshish, them me vete.

Marr të hap gazetën te faqja e kulturës, meqenëse vitet e fundit një në çdo dy shqiptarë o bën një monografi, o një libër me poezi. Dhe përherë pres të dalë ndonjë i njohuri im aty, o një fqinj, o një koleg. Kur ia beh një alamet gruaje, në pamje të parë e fortë sa mund të tërhiqte pas vetes një qerre të ngarkuar. Zgjat dorën:

-Më jep ndonjë lek.

Mirë të paktën. Kjo kërkon sa t’i japësh, nuk të vë tarifë.

-Mamaja e atyre dy të tjerëve je ti? – e pyes i bezdisur sa më s’ka.

-Jo, nuk i njoh.

Fus dorën  në xhep, për djall kam një 10 mijë lekësh.

-Ik i them se s’kam të vogla... dhe si për të larë gojën i shkrehem: Dhe shko puno më mirë.

Nuk është se nuk më vjen keq për një njeri që të shtrin dorën. Por këta mor të keqen, me organizimin që kanë, e kalojnë ku e ku rrogën time, duke bërë të paturpshmin nëpër tavolinat e lokaleve.

-Po ku ka punë mo vëlla, - ma kthen ajo e pezmatuar që nuk i doli gjë nga dora ime.

Ke të drejtë moj motër, flas me vete. Mirë e ka thënë ai i madhi: S’ka as punë as profesionistë.... apo s’ka profesionistë së punë ka sa të duash. Qenkam trashur keq. Se mbajtkam mend hiç.

Sa pa mbaruar fjalimin me veten ia beh lypësi i katërt.

-Më jep ndonjë lek sa të blej një byrek.

Domethënë ky kërkonte 300 lekë të vjetra. Dhe po të vazhdonte kështu me siguri lypësi i pestë do më kërkonte para sa për të blerë një sufllaqe ose një tullumb me sherbet.

Kthej kokën e kërkoj ndihmën e kamerierit:

-Ça bohet kështu, ma zunë kafen në fyt.

Kamerieri e nxori lypësin jashtë lokalit.

Unë mblodha gazetën dhe u ngrita të largohem nga lokali. Më mirë të merrja një varkë e të rrija në mes të detit, se të paktën aty nuk kishte lyps që më gjente. Le po nuk mora vesh as të rejat e ditës.

Dal në shëtitoren para lokalit. Lypësit ishin aty. Në një koordinim perfekt me njëri-tjetrin. Dhe në proces e sipër kishte gra të mbetura me barrë që vazhdonin lypnin në emër të fëmijës ende të palindur dhe të tjera gra me një foshnjë disamuajshe, që gjithashtu lypnin në emër të fëmijës që sapo kishte lindur.

"Kush e di sa u shkon dita e punës", u zgërdhiva unë me veten time. Për të njëjtën të ardhur, më duhej të përballesha çdo ditë me karaktere që ta bëjnë jetën më malore nga sa është. Por meqenëse është një punë karriere, ne e vlerësojmë të ndeshemi përditë me gjithfarë njerëzish që nuk janë në karrierë, dhe të ç'vlerësojmë atë të lypësit.

Kur Karl Marks shkroi “Kapitalin” e foli për “mbivlerën”, - pra: vlera që një punonjës krijon mbi vlerën e fuqisë së tij punëtore, - nuk kishte parasysh këtë kategori njerëzish.

Në fakt ia vlen ta bësh lypësin, jo atë që kërkon shumë para, por atë që kërkon qindarka. Te e fundit nuk paguan asnjë detyrim në shtet. Se shteti për ccdo të ardhur, nuk të merr as pak, por 15 përqind të shumës. Paratë e fituara nga lypësit nuk tatohen. Dhe askush nuk e di se sa është xhiroja e tyre totale, vjetore. Sepse po të bëhet një llogari e tillë, me siguri del shumë.

Dhe si për ironi të të gjithë kësaj, një mik më rrëfeu se si një djalë, ndoshta tek të 30-tat, vinte çdo mëngjes në plazh, nga një qytet i afërt, parkonte makinën e tij "Benz", në një hije peme, vishte rrobat e punës, ku njëra prej këmbëve dukej si e gjymtuar, dhe si lypte tërë ditën në darkë ishte në shtëpinë e tij duke bërë llogaritë. Por për djall, Shqipëria është e vogël, dhe njerëzit e njohin njëri-tjetrin. Por kjo nuk do të thoshte asgjë. Sepse në konceptin e këtij djaloshi, funksiononte vetëm një gjë: të fitonte para pa u lodhur e pa e vrarë mendjen hiç.

Ndërkohë, por në ambientet e plazhit, njerëz pa profesion e të pa kualifikuar, digjen e piqen në diell për të na siguruar kokat në pikun e diellit dhe plazhit, duke thurur çadra kashte, dhe e bëjnë me zellin me te madh, duke shpenzuar kohë e fuqi. Të tjerë akoma, nuk u mjafton përcëllimi nga rrezet e diellit, por qëndrojnë mbi një zgarë ku pjekin misra. Dhe kjo tek e fundit quhet punë që vlen për t'i siguruar paratë me djersën e ballit, dhe jo të mëshirës.

Me siguri zanati i lypjes duhet të jetë më i vjetri në botë. Thonë se lypja faqen ta nxin, por pa gjë nuk të lë. Mirëpo kjo sentencë nuk ka më vlerë për ditët e sotme. Sepse sot lypja është profesion, madje një aktrim i vërtetë. As Akademia e Arteve nuk të mëson dot të bësh një personazh lypës të besueshëm.

Filmi “August Rush”, një dramë muzikore e regjisorit amerikan Kirsten Sheridan na mëson se si organizohet sot rrjeti i lypësve dhe muzikantëve endacakë që u bien veglave dhe këndojnë nëpër cepat e trotuareve të qyteteve të mëdha. Më parë se kaq këtë na e kishte mësuar “Oliver Tuist”, i shkrimtarit të njohur britanik Çarl Dikens.

Lypsaria, sot e në kohët e kaluara ka qenë gjithmonë në të njëjtën paralele me prostitucionin. Mund të haheshin me njëra-tjetrën se kush bënte më shumë para.

Tek e fundit, një prostitute i del djersa nga kurrizi për të marrë ca para. Lypësit e kanë më mirë, o rrinë e ngrohen në diell me nga një karton në qafë e dorën e shtrirë, ose vijnë vërdallë nëpër tavolinat e bar-kafeneve.

Në lokal nuk mund të pish dot një kafe i qetë. Ca vite më parë çdo dy-tri minuta të vinte një njeri që të ofronte cigare e çamçakëzë. Sot kjo lloj tregtie është rregulluar. Por lypësit nuk i rregullon dot. Ata i ke po aty. Dhe pamja është e njëjtë, e përhershme: Gra që mbesin çdo vit me barrë dhe kërkojnë para, dhe fëmijë të vegjël që nuk njohin asnjë gjë tjetër nga jeta përveçse para qyl nga njerëz që u ndodhen ca qindarka në xhep.

Jemi mësuar tashmë me pamjen e tyre.

 

Violeta Manushi, forca dramatike e aktores dhe shkëlqimi në komedi

Ishte aktore qysh nga krijimi i Teatrit Kombëtar. U nda nga jeta më 27 korrik 2007 në Tiranë në moshën 81 vjeçare

 

 

Nga Leonard Veizi

A mund të harrohet Ollga. Ollga e Stefanit që la qytetin e shkoi në Marenë. Ollga ore... që kërkonte një dhëndër me korrespodencë për ndihmësmjeken Meli, qoftë dhe si Koçi që bënte breshka dhe zhaba në allçi.

-Fle çupa. Nënë zeza mendohen. Hajd se do t’ia gjejmë fillin. Se një stan me krushka, me kushërira kam. Epo ndonjë mos një nga soji i tyre nga soji i burrave do gjendet. Epo ja: Niqka një, Donika e Miços dy, Dhorka... uuu e bën Dhorka e bën, tre, Marigoja e Katit u bënë...

Ajo është Violeta Manushi, e dashuruar marrëzisht pas skenës. E ndoshta për këtë shkak nuk pati vend për dashuri të tjera në zemrën e saj.

 

...“Kam Dëshirë të vdes në skenë. Unë u lidha me skenën. Skena ishte shtëpia ime, rolet ishin fëmijët e mi, ndërsa kolektivi–familja ime”. Kështu ishte shprehur herë pas here ajo nëpër biseda e intervistat që kishte dhënë në të gjallë të saj.

Violeta Manushi, ka krijuar një boshllëk të madh me mungesën e saj. Ishte një personalitet i pakrahasueshëm, pasi me talentin që kish, sfidoi vështirësitë e jetës dhe rolet e skenës. E identifikuar me emra të ndryshëm personazhesh, jo rrallë atë e thërrisnin në intimitet por dhe ambiente publike si Teto Ollga, Olimbia e Polivaq Opingarit apo Rita e xhaxhi Theofanit që ngarkoi mushkat e shkoi. Por ajo mbahet mend fort edhe për rolin e vjehrrës së Spiridon Gaqe Neçuleskut, tek komedia “Valsi i Titanikut” shkruar nga autori i njohur rumun Tudor Mushatesku. Vjehrra posesive që e terrorizonte dhëndrin e saj:

-Më bëjnë sytë mua apo kjo kapela është bojë jeshile? Je në vete ore, plak njeri me një tufë kalamajsh ke blerë kapelë jeshile. Pty... të marroftë Zoti. More tutkun, ç'kujton ti se do të të lejoj të na vish këtu me kapelën e të vdekurit në kokë. Të pashë dhe një herë që e vure, fishek jashtë.

 

Fillimet

Violeta Manushi ishte aktore qysh nga krijimi i Teatrit Kombëtar që aso kohe emërtohej si Teatri Popullor.

U lind në 6 mars 1926 në Voskopojë të Korçës. Edhe pse babai i saj kishte dëshirë që ajo të bëhej mësuese, karriera e saj do të kalonte nëpër një tjetër rrugë. Pas martesës së motrës në Tiranë, shpërngulet edhe ajo vetë për në kryeqytet. Nis punë si tipografe në shtypshkronjën “Dielli” për të qëndruar aty deri në çlirimin e Shqipërisë. Ashtu siç është shprehur dhe vetë, Violeta, e cila më 1945 ishte pranuar dhe si komuniste në celulën e Korçës, urdhërohet të marrë pjesë në një shfaqje teatrore! Në vitin 1946 festohej për herë të parë 1 maji dhe do të vihej në skenë një vepër e Viktor Eftimiut, me regji të Sokrat Mios. Në ato vite ishte problem të gjeje aktore për të interpretuar rolin e një vajze. Meqë prova e Violetës doli mirë, u këmbëngul që ajo të kalonte në teatër.

Ndër vite ajo i veçua si një figurë, që si rrallëkush do të mund ta përballonte lojën në skenë. Bashkë me të tjerët e brezit të saj, hodhën themelet e Teatrit Kombëtar. Ata që e njihnin mirë janë shprehur se bashkë me themelet e teatrit, Violeta Manushi ndërtoi edhe shtëpinë e saj. Sepse për të Teatri dhe shtëpia ishin një. Vetëm 20 vjeçe u regjistrua në shkollën e parë dramatike, të hapur pranë Teatrit të Shtetit më 1946. Dëshmitë e atyre kohëve thonë se u shqua menjëherë për vërtetësi, spontanitet e natyrshmëri të rrallë, por edhe disiplinë e vullnet të hekurt.

 

Skena e filmografia

Më së shumti, Violeta Manushi mbahet mend për realizimet e saj kinematografike; janë 18 të tilla. Mund të veçohet dhe gjyshja tek “Përtej mureve të gurta”, apo nëna e kirurges Vera tek “Plagë të vjetra”. Por në fakt një rol plot batuta është ai i Frosës, vjehrrës së Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv tek “Rrethimi i vogël”.

-Oh ishim aq mirë, ishim aq rehat. Po kujt i vajti ndër mend të të bëjë kryetar ty. Po ç’qe ajo ditë e mallkuar që na i nxirose jetën, na i nxirose...

Puna dhe rolet e saj e kthyen në një nga ikonat e Teatrit Kombëtar. Ajo interpretoi të paktën 100 role në teatër! Në dramën “Orët e Kremlinit” luajti njëherësh tre role, duke shënuar kështu një rekord origjinal. Mbetet e vlerësuar si një aktore e madhe, që ka shkëlqyer njësoj si në komedi ashtu edhe në dramë.

Ka interpretuar qe tek prodhimi i parë kinematografik shqiptar, filmi “Tana” më 1958, e deri tek “Trishtimi i zonjës Shnajder” në vitin 2005. Një distancë kohore prej gati 50 vitesh. Për rolin e teto Ollgës tek “Zonja nga qyteti” në vitin 1977, fitoi Medaljonin e Festivalit të Filmit.

Më pas shkëlqeu në rolet protagoniste si në komeditë “Gratë gazmore të Uindsorit” dhe “Morali i zonjës Dulska”, por dhe si Beti tek “Arturo Ui”.

Nga dramaturgjia kombëtare interpretoi me shumë sukses Olimbinë te “Karnavalet e Korçës”, Zyhranë te “Fytyra e dytë”, dhe teto Ritën te “Pallati 176”, duke u transformuar tërësisht në secilin prej këtyre roleve.

-Marjeta të lutem, se ti nuk e di çka thënë Vani për mua. Ka thënë që unë jam nepërkë me shtatë gjuhë. Për nënën time ka thënë që është shtrigë që ha burrat...

Pas 13 vite shkëputje, regjisori Kiço Londo ringjit në skenë Violeta Manushin me “Profesioni më i vjetër”. Ndërsa në maj 2004, po ajo, rrëmben suksesin në skenën e Teatrit Kombëtar, me tragjikomedinë “Streha e të harruarve”.

 

Nderimi

Violeta Manushi është dekoruar me rastin e pesë vjetorit të Teatrit, me Medaljen e Punës,

Ka marrë Urdhrin “Naim Frashëri”. Më vitin 1969 është nderuar me titullin Artiste e Popullit

Më pas ka marrë Çmimin e Parë të Republikës, për figurën e Ollgës.

Por është vlerësuar edhe me titullin “Qytetare Nderi” e Tiranës.

U nda nga jeta më 27 korrik 2007 në Tiranë në moshën 81 vjeçare.

Gjithçka artificiale

Nga 

Leonard Veizi

 

Njeriu është munduar ta bëjë gjithmonë e më të mirë jetën e tij. Dhe ia ka arritur. Ka ngritur mbi tokë një mekanizëm gjigant industrial, për të prodhuar nga gjilpërat e makinave qepëse e kopsat e këmishëve deri te raketat kozmike, me të cilat ka nisur të eksplorojë një segment të papërfillshëm të Universit.

Dhe pse më shumë se 3500 vjet njeriu luftoi sipas të njëjtit parim: me shpatë mbi kalë dhe ndriçohej natën me anë të urave të zjarrit, duhet thënë se 150 vitet e fundit përparimi teknologjik ka qenë i mahnitshëm.

Tanimë, në ecjen marramendëse që po bën industria dhe laboratorët si pararendëse e saj, duhet të përgatitemi se gjithmonë e më tepër do të ballafaqohemi me ato që quhen: prodhime artificiale. Janë pikërisht këto elementë artificialë, që nis me oksigjenin e presuar në një bombol, të cilat do të na mbajnë në jetë.

Fjala vjen: prodhimet bujqësore OMGJ tanimë janë bërë pjesë e kulturës tonë. Por së shpejti do të kemi edhe prodhim shtazor OMGJ. Pra: mish sintetik. Dhe OMGJ ia kalon ku e ku plehut kimik dhe superfosfatit që ndihmonin në rritjen e prodhimit.

Për të gjitha këto zhvillime, njeriu ka pasur një indikacion që e ka vënë në dijeni, edhe pse në psikikën e tij ana vizuale e asaj çfarë i është ofruar nuk është marrë si e tillë.

“Lucy” është film francez i vitit 2014 me regji dhe skenar të Luc Besson. Në të luajnë aktorë të njohur si Scarlett Johansson e Morgan Freeman. E që të mos merremi me përmbajtjen e filmit po shkojmë drejt e te përfundimi i tij: Lucy, një personazh femër, nën efektin e një droge sintetike shumë të fuqishme, fiton aftësi gjithnjë e më të zgjeruara fizike dhe mendore, si telepatia, telekineza e udhëtimi në kohë. Kapaciteti i trurit të saj nën ndikimin e kësaj droge rritet nga 10 përqind në kushte normale, për të kapur ekstremet e saj. Dhe sa më shumë zgjerohej kufiri i trurit, aq më e aftë bëhej ajo në të gjitha dimensionet. Kur arrin 100 përqind të kapacitetit cerebral personazhi zhduket duke u zhvendosur në hapësirën kozmike.

Edhe pse fantashkencë, filmi jep të kuptosh se me rritjen e kapacitetit cerebral, njeriu mund të bëjë çudira, të cilat në kushtet e përdorimit të 10 përqind të kapacitetit, - aq sa e ka një njeri normal, - nuk do ta arrinte ta ëndërronte dot.

Deri tani njeriu me aftësitë e tij, duke vënë në zbatim teknologjinë, ka mundur që shumë gjëra deri dje natyrale, në mungesë të tyre t'i zëvendësojë me artificiale. Dhe kjo u vjen në ndihmë gati 8 miliardë njerëzve që gjallojnë mbi këtë tokë.

Lajmet e fundit bënë të ditur se në Emiratet e Bashkuara Arabe, në përpjekje për të sfiduar temperaturat e larta është stimuluar shiu artificial. Janë përdorur dronë që fluturojnë mbi re, të cilët lëshojnë ngarkesa elektrike, në mënyrë që të grumbullohen retë e të lëshojnë reshje.

Sa për borën artificiale ajo ka kohë që është futur në trend e nuk mungon as atje ku nuk ka rënë asnjëherë.

Nga ana tjetër, multimiliarderi Bill Gates, - që i ka vënë detyrë vetes të shpëtojë botën, - ka bërë thirrje për konsumin e mishit sintetik të viçit në mënyrë që të ulen emetimet e gazeve serë që çojnë në ndryshimin e klimës. Sipas studimeve besohet se viçi është një kontribues masiv në emetimet e metanit të fuqishëm të gazit serë. Mishi sintetik, i prodhuar nga kulturat qelizore të kafshëve “in vitro” nuk kërkon therjen e kafshëve.

Pra gjithçka artificiale.

Dhe nëse nëpër markata, nga nesër e tutje do të gjeni mish artificial, mos mendoni se asortimentet e tjera të tavolinës do të jenë natyrale. Ato do të jenë po aq artificiale, por jo si mollët, dardhat e bananet plastike që mbahen për zbukurim mbi syprinën e frigoriferit.

Një tjetër film “Inteligjenca artificiale” prodhim i vitit 2001, me regji të Stiven Spilberg, shkon deri aty sa të na thotë se në një kohë jo fort të largët, industria do të prodhojë veç robotëve që do vihen në shërbim të njerëzve për punët e shtëpisë, edhe fëmijë, me ndjenja të vërteta, për ata prindër që duan të adoptojnë një të tillë.

Pra, një fëmijë artificial që do t’i dhurojë dashuri nënës që do ta “rrisë”.

Ky film, edhe pse po aq fantashkencë, të vë në mendime. Në shumë raste, mendja njerëzore e ka të vështirë t’i kuptojë këto ndryshime, dhe të ambientohet me to.

Por duket se shumë nga filmat e prodhuar në kohë, e që janë konsideruar si argëtues, si pjesë e zhanrit të fantashkencës, vite më vonë kanë vërtetuar se diçka e përafërt ka ndodhur. Në mos ka ndodhur ekzaktësisht siç është parashikuar. Në njëfarë mënyre kinemaja, por dhe letërsia e gjinitë e tjera të artit i paraprijnë vetë shkencës, ashtu si Zhyl Verni dikur me trillimet e tij shkencore.

Dhe si xhevahir mbi gjithçka që deri tani ka prodhuar dora njerëzore, duke u udhëhequr nga truri i tij, është zemra artificiale. Për këtë organ kaq jetësor specialistët thonë se ka më shumë avantazhe në trupin e njeriut, se ajo natyrale.

Sot po jetojmë me mjete e asortimente artificialë. Se çfarë do të ndodhë nesër askush nuk e di. Veç në daltë ndonjë Nostradamus i ri, e të na përcjellë përmes kuartinave imazhet e së ardhmes.

O sa mirë me ken shqiptar... dhe jo anglez

Nga Leonard Veizi

 

Sa të mirë jemi ne shqiptarët. Jemi të mirë sa nuk thuhet. Pavarësisht se të mirën rrallë ia dimë vetes. Sa për të tjerët, ajo dihet, ata s’na e dinë e s’na e dinë.

E kemi sharë veten sa jemi lodhur. Edhe të tjerët na kanë sharë e s’kanë lënë gjë pa na thënë. Tregohet si anekdotë se në ato fillime të demokracisë kur u lëshuam nga hekurat ku na mbanin mbyllur, na dinin njerëz me bisht.

Epo... bota e qytetëruar i ka këto paranoja.

Pastaj filluan akuzat e tjera: Një herë se vramë ca serbë andej nga Friuli italian, herën tjetër se i premë mjekrën një prifti grek ortodoks, e pastaj që po kapnim me shpejtësi tregun e drogës e prostitucionit në Angli, Zvicër e Gjermani. Të thuash ti që këto vese të ndyra njerëzore i kishim shpikur ne e po ia shpërndanim perëndimit me qëllim që ta “minonim” nga brenda.

Iku dhe kjo valë... Ujërat rrodhën e gjërat sikur u qetësuan ca.

Këto damka i kemi mbajtur edhe kur nëpër shkolla e Italisë apo të Greqisë, fëmijët e emigrantëve shqiptarë dilnin gjithmonë të parët, aq sa u duhet të ngrinin dhe flamurin e shtetit.

Prandaj them, se tek e fundit nuk jemi aq të këqij. Gjithçka ka një njësi matëse, me kë do të përballesh, për të kuptuar se cili je?

Mirëpo këtë herë na ndriti fati, pasi ka dhe të tjerë që kanë dalë ku e ku më keq se shqiptarët. Fjala vjen, a matet horrllëku i një shqiptari, të dehur me raki Skrapari, me atë të një anglezi të dehur me birrë apo uiski Skocez?

E kam fjalën për finalen Euro 2020 që në 2021 u luajt në Wembli.

Ajo që ndodhi para se të niste ndeshja finale Itali-Angli, ishte sa skandaloze aq edhe qesharake. Londra, një kryeqytet botëror, që ndotur e gjitha e qe bërë si tualet publik. Se mos thoni që e bënë shqiptarët, ore... Rrjeti u mbush me pamje të çuditshme. Njerëz që pinin, rrihnin, hidhnin gjithfarë mbeturinash në tokë, aq sa rrugët e kryeqendrës britanike dukeshin si ato të lagjeve periferike në qytetet e Bangladeshit.

Kështu është kur shan të tjerët e nuk sheh pjellën tënde.

Rrugët e Londrës ishin mbushur plot me mbetje ushqimesh, qese e kanoçe birre. Pisllëk ngado.

Anglezë të dehur e të qelbur, dukeshin sikur vinin nga kryqëzatat. Vetëm shpatat u mungonin. Dhe shyqyr me kaq thuaj... Qëllimi i tyre ishte një: të identifikonin italianët e t’u binin me shqelma bythëve. Të shkretët italianë. Në ’43-shin kur Benito Musolini kapitulloi aq sa e varën me kokë poshtë, gjermanët i ekzekutonin pa paralajmërim ushtarakët e Fashos, të cilët i cilësonin si tradhtarë. Për së fundi me italianët e kishin kapur anglezët.

Në një farë mënyre, anglezët për disa orë u kthyen si në mesjetën e hershme, ku pasi garnizoni romak lëshoi territorin, vendasit shkuan e shkatërruan banjat me ujë të ngrohtë që ushtarakët i kishin ngritur për t’u larë sipas rregullores së tyre, një herë në javë, çdo të shtunë. Mirëpo fiset angle, saksone e vikinge që u sulën të merrnin në zotërim tokën britanike, nuk e njihnin ujin.

Epo, kohë të vjetra, ç'ti kujtojmë.

Ja kështu ndodhi edhe në kohët super moderne, megjithëse Tamizi kalon mespërmes Londrës, aq sa të lajë të gjitha mëkatet e njerëzve që jetojnë aty rrotull.

Me sa duket ka të bëjë me thirrjen e të parëve.

Mirëpo lavdi Zotit që në shqiptarët nuk u ndodhëm pranë në këtë rast. Pra nuk ishim ne iniciatorët e rrëmujës, siç ndodh rëndom të na e veshin, kur nuk ka dëshmitarë e kamera sigurie. Ata ia bënë vetes. Domethënë trimat anglezë me vandalizma e skena dhune, kërkuan një fitore, për të cilat Zoti i ndëshkoi: Kupën ua dha fakirëve italianë që ta çonin në Romë. Anglezët mbetën me gisht në... gojë.

Ç'është e vërteta, edhe unë desha që trofeu të mbeste në Londër. Se edhe në ‘66-tën me brekë nëpër këmbë e mori Anglia botërorin, finalja e të cilit gjithashtu u luajt në Wembli. Po që s’kanë pikë shansi këta anglezët. Që nga koha kur Maradona u bëri një gol me dorë e s’pati sistem VAR që ta kapte.

Që në adoleshencën e hershme kam pasur prirje ndaj kulturës anglo-saksone, fiks si avokat Ngjela që e thotë në televizor sa herë i bie rasti. Për pasojë, isha tifoz edhe me kombëtaren angleze. Se kështu është, kur nuk të përfaqëson dot kombëtarja jote, vete e gjen një kombëtare tjetër t’i bësh fresk. Po hajd, mo, si të gjithë shqiptarët, që shumica ishin me Italinë, dhe ata që mbeteshin ndaheshim mes Gjermanisë, Holandës, ca e ca ishin me Brazilin e ca të tjerë me Argjentinën. Ne të Anglisë numëroheshim me kokrra. Por kjo nuk di pse na bënte më superior. Tek e fundit ishim tifozë me një skuadër të jashtëzakonshme... që nuk fitonte asnjëherë. Ishte koha kur nga bankina drejtonte Bobi Robson, i ftohtë e ironik, por gjithsesi krenar, si një britanik i vërtetë. Edhe aso kohe, tifozeria angleze e tillë ishte, e dhunshme. Edhe atëherë meazallah se fitonin.

Besoj ka ende shumë nga ata që e kujtojnë, 29 majin e vitit 1985, kur luhej finalja e Kupës së Kampioneve në Belgjikë. Përballeshin Juventusi me Liverpulin në stadiumin “Hejsel” të Brukselit. Por, ndryshe nga ç’pritej, ajo ndeshje nuk ishte thjesht një lojë futbolli. Tifozeria ekstreme britanike shkaktoi dhjetëra viktima. Me tifozët e Liverpulit u bashkuan edhe ata të Çelsit dhe kështu nisi sulmin ndaj tifozëve kundërshtarë. Nga pesha e trysnia e njerëzve bie tribuna duke zënë poshtë shumë prej tifozëve. Të vdekurit ishin 39, ndër të cilët 32 italianë. Mbi 600 të plagosur. Të gjitha kanalet televizive transmetuan pamje “live” nga “Hejsel” atë çfarë çfarë po ndodhte.

Eh italianët e shkretë, kanë bilanc lufte me anglezët.

Ndërsa ne shqiptarët jemi rehat nga ajo anë. Vetëm një herë na ndriti ylli e të futeshim deri tek finalet e një evropiane. Këtë herë e ndoqëm ndeshjen te klubet e lagjeve dhe përveç ndonjë basti kë humbur, asgjë tjetër nuk na bënte merak. Na kishin harruar krejt ndërsa në qendër të vëmendjes kësaj radhe ishin huliganët anglezë që rrihnin italianët, ashtu siç i kishin rrahur dhe më parë, me dru.

Kësaj radhe po, shqiptarët rrinin gjithë qejf para televizorit duke parë spektaklin e ofruar pa para. Ndaj me të drejtë u lejohej të brohorisnin: O sa mirë me ken shqiptar... ohe...

Ylli i kuzhinës italiane zbret në “Taiwan”-in e Tiranës

Inovacion dhe finesë, në menynë e tavolinave të restorantit në qendër të kryeqytetit

 

Nga Leonard Veizi

 

Me xhaketë të bardhë, jakë rrethore e përparëse të zezë, nuk është e vështirë ta identifikosh. Për më tepër që në krahun e majtë, në vend të një xhepi ku vendoset një shami hundësh e duarsh, stilolapsi e një bllok shënimesh, apo paketa e cigareve me gjithë çakmak, ka të shkruar emrin e tij me germa të zeza: “Alessio Biondi”.

Ai është shefi i ri i kuzhinës së restorantit tek i mirënjohuri “Taiwan”...

 

 ...Ka lënë Romën, një nga qytetet më të famshme të botës, për të mbërritur në Tiranën plot diell të kësaj vere të nxehtë. Dhe nuk është më një rast aq sporadik, sa të përbëjë lajm, se tek e fundit një italian erdhi të punojë në Shqipëri. E se Shqipëria e stabilizuar tanimë, nga një vend që transportonte emigrantë me varka e anije, punëson personel nga vendet evropiane edhe pse BE-ja ende na sheh vëngër e nuk na i hap derën e shtëpisë. Megjithatë për çdo vit në Shqipëri, italianët bëhen edhe më të shpeshtë, si rezidentë sezonal por edhe të përhershëm në plot raste.

Gjithsesi mbërritja e tij, si shef kuzhine, në një prej restoranteve më në zë të kryeqytetit shqiptar, padyshim është një ogur i mirë. Dhe kjo sigurisht që përbën lajm. Jo si lajmi që SPAK po u vë prangat të korruptuarve, por si një risi që edhe në Tiranë do të gjesh po të njëjtën cilësi ushqimi që ka në restorantet e klasit Italia, Spanja apo Franca. Sepse shefat të tillë kuzhine, nuk është se gjenden duke bërë xhiro tek shkolla e hoteleri-turizmit, kur merr rrugën për të shkuar në Kombinat...

 

Ambjentimi

Ka veç pak ditë në Shqipëri, por duket se është ambientuar shpejt, dhe natyra mesdhetare e shqiptarëve ende nuk e ka çuditur. Fluturimi 90 minutësh nga Fiumiçino për të Rinas, ka qenë emocionues gjithsesi, edhe pse mund të mos këtë qenë fort argëtues. Por udhëtimi për në qendër të kryeqytetit, trafiku ekspresiv e herë-herë pa rregulla, punimet nëpër rrugë dhe sidomos boritë e makinave që bien kohë e pa kohë, me siguri ia kanë dalë t’i tërheqin vëmendjen...

Quhet Alessio Biondi, krejt brun e mesdhetar në pamje të parë, dhe aspak ashtu siç mund ta përfytyrojnë shqiptaret, se me rregull treshi, sipas mbiemrin i bie të jetë një leshverdhe e me sy bojë qielli. Por kjo nuk ka kurrfarë rëndësie, sepse në të vërtet ai është një mjeshtër i asaj që gatuan dhe i asaj që kuron tek një pjatë elegante e plot shije.

Në një kohë rekord e të papërfillshme, ai ka nisur të organizojë punën me stafin shqiptar, sipas stilit të tij këtë herë, dhe jo për të vazhduar atë çka ka lënë paraardhësi i tij. Me delikatesë por gjithsesi me këmbëngulje, në një farë mënyre ai kërkon t’u japi si mesazh shqiptarëve se ka ikur koha e pjatave të ngarkuara me mish, me qofte, djathë baxhoje, asortimente të tjera yndyrore, e një djall e di tjetër çfarë, për të ardhur në një meny ku shkrihen së bashku disa elementë; produktet, gatimi dhe vetë servirja. Gjithçka me finesë e sqimë, siç mund ta cilësojmë për ca e ca.

 

Menyja

Padyshim, shqiptarët nuk janë më ata të 30 viteve më parë, që ishin mësuar të hanin në mëngjesoret e Ushqimit Social, paçe-pilaf dhe ndonjë qofte zgare, shoqëruar me raki kantine. Ata tashmë po i drejtojnë vëmendjen gjithnjë e më shumë një kuzhine evropiane, e për ta thënë më saktë drejt kuzhinës italiane, e famshme në botë për cilësinë dhe risitë e saj. Ndaj dhe Alessio, si një prej më të mirëve shef kuzhine që qarkullon sa në këtë anë të kontinentit po aq dhe në Afrikë e Lindjen e Largme aziatike, këtë herë u stacionua në Shqipëri. Dhe e dini cili është shkaku kryesor? Sepse Shqipëria, sipas tij, me gjithë hapin e madh cilësor që ka bërë në këto vite tranzicioni të gjatë e me përdredhje, sërish mbetet një merkatë e virgjër.

 

Jetëshkrimi

Në jetëshkrimin e tij profesional thuhet se: “është entuziast dhe inovativ me aftësi krijuese, perceptues në trajtimin e problemeve dhe sfidave, personalitet i këndshëm dhe mendjehapur”.

Në vitin 1991 ka marrë diplomën e kualifikimit për hoteleri e shërbim kuzhine në Institutin Profesional “Alberghiero di Fiuggi” të Romës. Në vitet ‘91-’93 studion e merr diplomën e maturës. E si të mos mjaftonte kjo për pesë vite me rradhë, në periudhën kohore 1993-1998, ka ndjekur leksionet për master në Institutin e Arteve Superiore Kulinare "Etoile", të Venezias. Gjatë kësaj kohe ai ka bashkëpunuar si asistent me shefat kryesorë të Italisë së asaj kohe, - por dhe evropiane, - ku ka perfeksionuar të gjitha teknikat më të mira të gatimit. Dhe pas kësaj nisi karriera e vërtetë.

 

Eksperienca

Ai e ka nisur si shef kuzhine në Grand Hotel “Aleph” në Romë për të shkuar më pas në në “Grand Hyatt” në Dubai të Emirateve të Bashkuara, në “Al Faisalya” të Riadit në Arabinë Saudite, e prej këtej ka vrapuar më në lindje, deri në “Starvvood” të Bankokut Tajlandez. Por ka punuar gjithmonë si shef kuzhine kësaj radhe në Antigua Barbuda, koleksioni "Oetker" e gjithashtu në restorant "Trasaço" të Grupit Gana në Afrikë, Shefi Ekzekutiv në "La Meridien" të Bora Boras... e po t'i numërosh të tjerat me radhë, do lodhesh sigurisht.

Padyshim që një aset i tillë, merr vlera të veçanta në Shqipëri, e cila edhe pse shumë afër me Italinë, në kulturën e ushqimit vazhdon të jetë goxha larg saj.

 

Risia në "Taiwan"

Nuk është se Alessio ka mbërritur në Shqipëri për të edukuar shqiptarët me një mënyrë të re ushqimi. Sepse tek e fundit, një restorant si ai i “Taiwan”-it, që e ka punën të ngritur prej vitesh, është i "sulmuar" nga një klientelë e zgjedhur dhe më së shpeshti e huaj, që do të thotë se praktikisht, klientët janë të siguruar dhe presin atë që nuk e kanë hasur deri tani, diçka ndryshe nga ajo që është ofruar në tavolinat e restoranteve më të mira të Tiranës. Dhe një gj֝ e tillë padyshim do ta kthejë “Taiwan”-in në një pikë referimi të konsoliduar

Ndërkohë që po aq, gjithkush “ka lëpirë gishtat” nga kjo mënyrë e re gatimi, tërheq pas vetes të tjetër klientë, vendas jo më pak, që kërkojnë t’i largohen ushqimit tradicional, me mëlçi qengji e plënca viçash, për të shijuar atë që mund ta ketë përfytyruar në rastin më të mirë, por që nuk e ka gjetur dot kund.

Restoranti ka vendosur të bëjë një hop cilësor, gjë që do ta çonte "brendin"  edhe më lart nga sa është tani. Dhe për këtë duhej një emër i mirë si shef kuzhine, një dorë që t’ua kalonte të gjithëve. Në përpjekje e sipër ashtu siç rrëfen dhe drejtori i “Taiwan”-it, Taulant Shahini, në një dyzinë a më shumë curriculum-esh që kishin mbërritur në postën elektronike, kishte veçuar atë; Alessio Biondi-n.

 

 

Intervista

I qetë dhe i vetëkontrolluar, Alessio Biondi nuk nguron aspak t'u përgjigjet disa pyetjeve të shkurtra të gazetës "Fjala", edhe pse në vendin e ri të punës nuk ka veç pak ditë që ka filluar:

 

Cili ishte përshtypja e parë me Shqipërinë?

Shqipëria është një vend në rritje, por që mendoj se ka nevojë akoma më shumë për t’u rritur në nivelin kulinar.

 

Meqenëse jemi në situatë pandemie, përpara se të mbërrinit, jeni vaksinuar?

Natyrisht jam vaksinuar. Madje me "Jonson & Jonson".

 

Përgjithësisht kuzhina shqiptare ka anuar nga ajo orientale. Cila është filozofia juaj për të përcjelle të renë në artin e gatimit?

Ne do sjellim kulturën dhe teknikat e gatimit që për momentin ende nuk janë të njohura në Shqipëri. Në përgjithësi njerëzit janë të mësuar dhe të edukuar me kulturën e ushqimit. Por unë do të prezantojmë pjata të reja, teknika të reja dhe dalëngadalë njerëzit do të mësohen me një nivel më të lartë kuzhine. Nga ky çast e më pas ne së bashku mund të arrijmë një nivel më të lartë në gatim. E pas kësaj mund të vazhdoni vetë.

 

Çfarë ju ofron Shqipëria të cilën nuk ua ofron Italia apo një vend tjetër, që vendosët të vini këtu?

Për një profesionist si unë, praktikisht Shqipëria është një merkatë e virgjër. Kjo ka të bëjë dhe me pjesën e bashkëpunimit, për të njohur të tjerë profesionistë të fushës, për ta çuar nivele më të larta gatimin. Kjo do të thotë që drejtuesit e restorantit, pronarët e tij, kanë kuptuar se ka ardhur çasti që duhej rritur niveli.

 

Mendoni që ambienti i këtij restoranti do t’u japi mundësinë të shfaqni aftësitë tuaja?

Unë kam menduar gjithmonë që të punosh me njerëz të kulturave të ndryshme të rrit dhe personalisht dhe profesionalisht. Kam punuar gjithandej, në Azi dhe Evropë. Shpresoj dhe Shqipëria të më japi kënaqësi. Këtu kam gjetur djem dhe vajza të mrekullueshëm dhe shpresoj të kënaqem duke dhënë më të mirën time.

 

Mendoni se gjithçka mund të përmirësohet aq sa duhet?

Në qoftë se nuk do të kishte vend për përmirësim unë nuk do të isha këtu.

 

 

 

 

 

Luksi i vdekjes përballë jetës pa vlerë

Nga 

Leonard Veizi

 

“Kur të vdes le të më hedhin në plehra, le të më hanë qentë”, citonte dialogun ballisti Dane Brinja i dramës “Maro Mokra”, që teatri i Korçës e ngjiti në skenë shumë e shumë vite më parë.

Dhe Dane Brinja, që në një krah mbante dyfekun, por dorën tjetër e kishte të zënë me shishen e rakisë,  me këtë donte të thoshte se për sa jemi gjallë na duhet të mendojmë si të hamë e të pimë, se për pas vdekjes do gjendet një njeri sa për të na hedhur në gropë. E në mos në gropën e varrezave, të paktën te togu i plehrave, se për gjë tjetër njeriu nuk është më.

Në një kontekst të përgjithshëm e jo shumë filozofik, thënia të çon drejt asaj që një herë e një kohë vdekja ishte fort e lirë dhe jeta e shtrenjtë. Prandaj dhe njerëzit kapeshin me thonj e dhëmbë, për të jetuar, qoftë edhe një sekondë më shumë

Sot vdekja nuk është aq e lirë sa të të hedhin në plehra e të të hanë qentë e uritur.

Sot vdekja është e shtrenjtë.

Madje, është luks.

…sa qejf të vdesësh…

Dhe në këtë kuadër, me pak grotesk të zi, gjëja më me pak vlerë mbetet Jeta.

“Ta dija se çdo hiqja në jetë do doja të mos kisha lindur”, shëtit sa një gojën e njërit po aq dhe te të tjetrit kjo sentencë pa autor, apo me bejtexhi të harruar tashmë.

Por kjo është utopi. Sepse lindja nuk është në dorën tënde. Prandaj ajo që erdhi më pas, po nga anonimi popull, ishte e modifikuar për merak:

“Ta dija çdo hiqja do kisha vrare veten me kohë”.

Kjo po, ha debat.

Në Shqipëri, ne çdo ditë do të dëgjojmë për vrasje me armë, aksidente automobilistike me humbje jete, por dhe vetëvrasje, herë me armë zjarri e herë më armë të ftohta, çfarë të na gjendet në dorë tek e fundit. Gjithkush prej nesh është i rrezikuar në këtë mënyrë. Domethënë: e ka hanxharin pas qafe.

Me këtë jemi mësuar tashëm, nuk na bën përshtypje. Dhe aq shumë ftohët e shohim një gjë të tillë sa pesë minuta pasi kemi marrë lajmin se një 19 vjeçar u vra në një sherr sezonesh, e kemi qarë me “oiii”, papritur kujtohemi se përveç kanalit informativ që na mbush me lajme të zeza, ka dhe kanale të tjera pot lajle e lule.

Jeta është e bukur, duhet jetuar.

-Më mirë këngët italiane se sa këto meselera me xhixhilera. Bushi, të keqen vëllai, ktheje pllakën.

Dhe Bushi i “Gjeneral gramafonit” e ktheu “pllakën” se në një kanal tjetër kishte filluar... “Përputhen”.

Gjatë një turi shëtitës, kur personazhet e “Përputhe” mbërritën në Shkodër, të rinjtë e qytetit, por dhe të fshatrave përreth, u turrën si të marrë t’i shihnin nga afër idhujt e rinj të televizionit. Kujt i ndriste shansi bënte dhe ndonjë selfie me ndonjërin prej të famshmëve.

Por asnjëri prej këtyre të rinjve nuk mori iniciativën, të grupoheshin e të ndiznin nga një qiri për 19 vjeçarin të pafajshëm që u vra në Velipojë, ditën e parë të punës. Jeta e pajetuar e një të riu është shumë herë më e rëndësishme se sa dashuriçkat e stimuluara në një format televiziv, ku produksioni për të shtuar numrin e klikimeve, u bën një ekskursion protagonistëve, në qytetet e mëdha brenda territorit të Shqipërisë, por pa harruar bashkim-vëllazërimin me trevat përtej piramidës shtetërore që nuk ruhet më as me ushtarë e as me klon.

Kur u njoha me pamjet që kishin bërë xhiron e rrjetit e kishin dalë matanë, mendova mos kishte ardhur për koncert Elvis Presli, me sytë jeshil e pantallonat kauboj. Se vetëm për të adhurueset linin leshtë e kokës nëpër sallat e koncerteve. Mirëpo u kujtova se Elvisit kishim nja 50 vjet që ia kishim ngrënë drekën dhe hallvën bashkë me të. Dhe ai nuk ishte si Llazari që u ngrit nga varri... e të na këndonte përsëri.

Do jetë Majkëll Xheksoni, - u kujtova në çast. – I kuruar deri në detaj, bardhosh, me flokë të zeza e pantallonat tub. Edhe për atë namin e zi bënin tifozët. Sidomos, pasi ndërroi dhe lukun. Por dhe kjo më shkoi kot, sepse u kthjellova që edhe Majkëlli kishte nja 10 a 12 vjet që na kishte lënë triskat. Mirëpo ca miq e shokë, që nuk donin të më shihnin në ditë të hallit, më dhanë informacionin e saktë, duke më zgjeruar dhe horizontin në fakt. Ndaj si u njoha me precedentin e paparë në anët tona. E në vend që të ndihesha krenar për këtë arritje epokale, u pataksa:

-Kështu të ketë katandisur kështu dhe Shabani ynë...

Kjo tregon edhe një herë se ne si popull, nuk e vlerësojmë fort jetën. Dhe shoqëria civile nuk angazhohet shumë në evenimente të tilla. Ah po... nëse cenohet bytha e ndonjë “ylberisti”, kanë për borxh të dalin në televizor e të dënojë me forcë fenomenin në fjalë. Por një aksident ku shuhet jeta e një familje dhe një vrasje në konflikt e sipër, futet tek kategoria e “fatkeqësive” ose e “fatit të munguar”. Ndaj për ta nuk ka as demonstrime me pankarta e thirrje për dorëheqje, dhe as tubime në heshtje.

Me këtë ne jemi mësuar të bashkëjetojmë. Ndaj çdo ditë presim që Azraili të na trokasë te dritarja: Sot është radha jote... Ndaje mendjen: do një të përplasme me makinë, apo një koqe plumbi dhe e mbyll me nder...

Dil në rrugë po deshe...

Padyshim, përballë një jete pa vlerë, vdekja është një luks i tepërt.

In memoriam/ Gjovalin Paci, piktori befasues i dimensioneve të mëdha

Leonard Veizi dhe Gjovalin Paci

Nga Leonard Veizi

 Teksa trupi brenda arkivolit hermetizohej nga një pllakë betoni te një varrezë familjare tip mauzeole, e kuptova përfundimisht se kisha humbur një prej miqve më të çmuar. Deri atë çast gjithçka dukej në kufijtë e së pamundurës, që kishte të bënte ose me një gabim në dhënien e informacionit, ose me një trill mjekësor që e bën të vdekurin të gjallë dhe anasjelltas. Pasi lamë varrezat, drekën mortore dhe nisëm udhën e kthimit të përndjekur nga zhurma e njëtrajtshme e motorit të makinës, në heshtjen e thellë të kabinës, tek meditoja përhumbshëm e kuptova përfundimisht se do të më mungonte togfjalëshi i tij i parë me të cilën përballesha gjatë bisedave të shkurtra në celular: Ku ke hup bre burrë? Në studion e tij nuk do të më priste kush dhe nuk do të flisnim më gjatë deri në stërhollim mbi pikturën dhe filozofinë…

 

… Këmbëngulëse zilja e celularit tek binte e më dukej se po vazhdoja të përjetoja një ëndërr djajsh. Ishte 7 korrik 2018, e shtunë herët në mëngjes, dhe fakti që mbi ekran ashtu në përgjumjen mëngjesore dallova emrin e Ilir Kadisë, një mik e koleg gazetar, do të thoshte se më duhej të përballesha me diçka enigmatike, surprizuese por aspak entuziaste. “Më duket se Gjovalini ka vdekur”. Lajmi ishte vërtet shokues. Ndoshta ishte vetëm ëndrra që po vazhdonte e dot s’po zgjohesha. Telefoni m’u drodh në dorë, por nuk më ra. “Më duket se…” pra jo se “kishte vdekur vërtet”. Dyshimi ishte aq i shkurtër, sa nuk bëri të mundur asnjë grimcë lehtësimi. “Në fakt, ka vdekur”. Dhjetë minuta më pas piva një kafe të fortë me Ilir Kadinë, i cili më sqaroi situatën. Të nesërmen po në mëngjes, bashkë me Flutura Açkën e Kliton Nesturin u nisëm për në Razëm, vendi ku kishte lindur Gjovalin Paci, dhe e kishte lënë me amanet të varrosej po aty. Po ashtu si ne, nga Tirana disa dhjetëra makina të tjera ishin nisur me shokë e miq që kërkonin të përcillnin piktorin për në banesën e fundit.

 

Kliton Nesturi, Gjovalin Paci, Ilir Kadia, Leonard Veizi, Spasse Thanasi

***

Krejt i shpenguar, me flokë të rrallë, pak mustaqe, një mjekër të shkurtër, ai dukej krejt shqiptar në pamje të parë. Gjykim idiot, gjithsesi. Por teksa më sqaronte se gjak i përzier i rridhte në deje, italian nga një familje fisnike, pleksur me malësorët e Shkodrës, nuk dukej më aq ballkanas. Nisa të dyshoj në linjën e tij. Vështirë se ky lloj të ishte nga ata shqiptarët e vërtetë, pak kaçak me thikë e kobure në brez që pi duhan Taraboshi. Po t’i vendosje një shall rreth qafës, të ngjante po aq italian sa dhe piktorët e tjerë të Perëndimit latin. Por nëse në delir e sipër, atij i shkrepej të thoshte se kishte origjinë franceze, sërish do ndryshoja mendim. Dukej po aq elegant, sa një parizien.

A ishte kjo një lojë nervash…? …apo çështje perceptimi?

Me Gjovalin Pacin njihesha prej vitesh, ndoshta që në fillim të mbërritjes së tij në Tiranë. Fillimisht kishte lënë pas natyrën piktoreske të Razmës, si kishte marrë prej saj gjithçka i ishte dashur. Pastaj ishte larguar nga Shkodra, pikërisht, sepse nga ky qytet i jashtëzakonshëm nuk kishte çfarë të merrte më. Dhe së fundi kërkonte të linte Tiranën kaotike me të njëjtin arsyetim: nuk kishte çfarë të bënte më në një qytet që i kishte marrë gjithçka. Dhe jo për rastësi kërkonte të shkonte atje ku kishin jetuar të parët e tij, në Firence, ndoshta në Milano, por pse jo dhe në Romë. Gjithsesi, në Itali. Ç’rëndësi kishte kjo.

Në rrugëtimin e tij të pazakontë, mes telajosh, bojërash, dhe një trekëndëshi të vetëm që quhej kavaletë, Gjovalin Paci ishte befasues gjithmonë. Ai vazhdimisht kishte sjellë një atmosferë pikture thuajse të pangjashme, dhe po aq të ngjashme çuditërisht. Kishte dhe një filozofi interesante në atë çka artikulonte, e cila, pa dyshim përcillej dhe në tablotë e tij herë abstrakte, e herë krejt absurde. Me të njëjtën filozofi ai kishte bërë shkëputjet e tij të mëdha. Nga Shkodra erdhi në Tiranë me rrobat e trupit. Nuk e mori mundimin të thërriste një kamion taksi, ku do të paketonte kostumet, këmishët dhe kravatat, të paloste dhomën e gjumit e për më tepër të zbriste shkallëve kolltukët e dhomës së ndenjies. “Të nxjerrësh dhjamë nga pleshti”, i thonë kësaj. Gjovalini nuk e njihte këtë lloj kategorie.  Ai ishte nga ata që vazhdimisht kërkonin diçka të re. Për të nuk kishte pasur asnjëherë rëndësi dërrasat e mobilieve, as gardëroba ku ngjyra e çorapëve kalkulohet me atë të kopsave të këmishës. Për të rëndësi kishin telajot e përfunduara dhe mjetet e tjetra të punës. Vetëm kaq i duhej që kryeqytetin e egër ta mbërthente për gryke. Dhe ia doli.

-Më duhet një vapor që të transportoj pikturat në Itali, – më pati thënë së fundi, atëherë kur nisma e tij për ta kaluar përfundimisht Adriatikun bëhej gjithnjë më evidente.

Gjovalin Paci

Gjovalin Paci ishte ndër të paktët piktorë, për të mos thënë i vetmi, që mbante familjen vetëm duke shitur piktura. Koleksionistët i gjuanin së largu ekspozitat e tij. Dhe kështu ai vazhdimisht shiste. Pastaj blinte komplete të reja bojërash, kanavacë, shkollonte fëmijët dhe… pa dyshim i mbesnin para edhe për bukë me djathë. Punë e madhe. Por ai refuzoi të bënte edhe diçka tjetër, shofer taksie, apo burokrat në zyrat e shtetit. Ishte thjesht një piktor. Një tjetër kolege e tij, që rastisi të ndodhej në një tavolinë me ne, shpjegonte me plot pasion se veç Liceut Artistik dhe Akademisë së Arteve për pikturë, kishte bërë dhe një kurs parukerie, dhe se falë kësaj kishte mundur të merrte një ambient me qira ku do mund të bënte manikyr e pedikyr për nuset që do të martoheshin. Gjovalini i hodhi një vështrim zhvleftësues: Të paktën mos thuaj më që je piktore.

-Si është kjo puna e origjinës? – e pyeta një herë. Doja ta publikoja. Për të nuk kishte rëndësi në shkruaja në gazetë apo e doja për konsum personal. Unë e kisha të nevojshme të dija historinë e familjes, ndërsa ai të domosdoshme ta rrëfente. Nuk kishte më sekrete.

Leonard Veizi dhe Gjovalin Paci

– “Historia është e gjatë, duket e pabesueshme, por ajo ka ndodhur, – rrëfeu thjeshtësisht. –  Mbiemri ynë origjinal është Pacaj, që në italisht merr kuptimin “të marrët”. Pacajt ishin familje e madhe në mesjetën fiorentinase, ishin bankierë. Por kishte një rivalitet me familjen akoma më të madhe, Mediçët. Kjo u shfrytëzua nga Papati dhe Pacajt bënë një vrasje nën bekimin e papës. U vra i madhi i Mediçëve. Por mëkati më i madh është se vrasja u bë në ambientet e një kishe. Mediçët u organizuan dhe iu kundërvunë Pacëve, i vranë e i përndoqën, aq sa meshkujt e pakët që mbetën nga familja morën rrugën e mërgimit. Për rreth 60-70 vjet nuk dihej vendndodhja e tyre. Por diku mes viteve 1720-1730 nëpërmjet rrugëve që kontrollonte Venediku ata u futën si tregtarë në Shkodër. Në Razmën e atëhershme me 5-6 mijë banorë, si dhe kishën e Shën Premtes që ishte ndërtuar rreth vitit 1200, Pacajt blenë truall në pjesën e pabanuar të vendit. Ishin të huaj, por thuhej se kishin sjellë shumë pasuri me vete. Ndërtuan një shtëpi me gurë e dërrasa, me një teknologji të lartë, të panjohur nga vendasit. Ajo shtëpi ekziston dhe sot. Në derën kryesore vendosën një gur që e kishin sjellë nga Firence. Ai gur, që tregon origjinën e tyre, ka të gdhendur me daltë një kryq, të vendosur horizontalisht dhe koka e kryqit është e drejtuar nga perëndimi. Pak kohë më pas ata u dekonspiruan dhe Mediçët që ishin vigjilentë, dërguan mercenarë. Pacajt u zunë në pusi. U qëllua mbi shtatë meshkujt e mbetur gjallë nga familja. U vranë 6 prej tyre, por për fat të mirë i fundit mbijetoi i plagosur. Në kushtet e reja ai u kthye të bëjë jetën e një shqiptari dhe u martua me një shqiptare. Mbiemri ynë u transformua në Paci dhe pasardhësit u pagëzuan me emra katolikë, por të shqiptarizuar. Në Razëm një lagje ende quhet “Gil Pacaj”. Them se vrasja e bërë në një institucion fetar mori nga pas dhe mallkimin e vetë institucionit. Pacajt e kanë vuajtur një gjë të tillë për breza me radhë. Të paktën për 250 vjet vetëm një nga Pacët meshkuj jetonte. Tjetri, më i vjetri, vdiste nga shkaqe të ndryshme. Vonë Pacajt filluan të shumohen”.

Leonard Veizi dhe Gjovalin Paci

Kisha mbetur pa frymë. Histori brilante. Krejt horror, për gazetë, roman e subjekt filmi. Këto dhe ca të tjera i botova para disa vitesh në gazetën “Shekulli”. Ka ende për të eksploruar, me siguri.

-“Ore, të vërtetë e ke gjithë këtë histori?” Besoja, por po aq isha dhe skeptik. – “Shkojmë në Razëm, – më bëri një ofertë Gjovalini. – Shohim shtëpinë. Kam dhe ca dokumente të tjera që do të të bindin”. –“Çfarë thua o Gjove, – ia kthej unë. – Të na nxjerrësh ndonjë rrugë Italie, vij me vrap. Razmën ua kemi lënë turistëve për verim”. Gjovalini qeshi shpenguar. Ai ishte artist në të gjithë dimensionin e tij. Megjithëse thoshte se nuk ishte e lehtë ta merrje një titull të tillë.

Pati hapur ekspozita të çuditshme, me krijime në të gjitha gjinitë e pikturës, kompozim e portret. Punonte në disa lloj teknikash: akrilik, vaj, tempra, guashe dhe teknika të tjera grafike, bardh e zi. Paci është i pari dhe i vetmi piktor shqiptar, që arriti të ekspozojë veprat e tij në Galerinë e Komisionit Evropian në Bruksel, ku u prezantua me punime të realizuara me teknikën e akrilikut të pjekur. Gjithashtu, ai qe ndalur në disa kryeqytete evropiane, mes te cilave edhe në Frankfurt, duke ekspozuar në galerinë gjermane, “Arti në shtëpinë blu”. Me rastin e 100-vjetorit të Nënë Terezës, Gjovalin Paci gjithashtu ndërtoi një ekspozitë enkas për këtë rast. “Nënë Terezën e kam parë në ëndërr, – më tha. – M’u duk sikur ishte e varrosur dhe më thotë: Më jep dorën. Unë i jap dorën e djathtë. Ajo më flet sërish: E ke të bekuar këtë dorë. Kjo ishte një ëndërr që s’do të më shuhet nga kujtesa. Pastaj kisha dhe mbresa të jashtëzakonshme nga vizita e saj, kur erdhi në Shkodër. Atëherë pashë një grua të imët, me një veshje të bardhë e shirita të kaltër, që dukej sikur nuk prekte në tokë kur ecte, por fluturonte. Thosha me vete: Ku qëndron forca e këtij njeriu? Ajo ishte një grua në moshë, jo më e bukur, por ishte si një engjëll. Ishte vërtet një nënë, me duar të rrudhura e fraktura. Lexova korrespodencën dhe shumë libra mbi jetën e saj, studiova karakterin nëpërmjet fotografive. Isha i inspiruar. Më pas krijova një seri portretesh të saj me firmën time”.

Fatmir Boshnjaku, Orjona Tresa, Leonard Veizi, Gjovalin Paci, Ilir Kadia, Rezarta Reçi

 

***

Gjovalin Paci u nda nga jeta, pas një ataku kardiak, vetëm dy muaj pasi hapi ekspozitën e tij të fundit të titulluar “Skënderbeu”. Ishte vetëm 60 vjeç. La në mes të rrugës projekte të mëdha dhe bisedimet ku me shumë gjasa piktura e tij, e piketuar nga menaxherët ndërkombëtarë, do të kuotohej në bursat më të rëndësishme të artit bashkëkohor. Por gjithçka mbeti e pambaruar.

Orjona Tresa, Gjyljana Paci, Gjovalin Paci, Leonard Veizi - Ekspozita "Skënderbeu"

Petrit Ruka, shuhet simfonia e vargjeve

Nga Leonard Veizi

 

I lehtësuar nga vuajtjet tokësore, tani ai ka shkuar në përjetësinë kozmike. Dhe ne që na la pas nuk dimë në duhet të hidhërohemi fort apo të gëzohemi për fatin e tij, tanimë. Gjithsesi bota poetike mbeti pa vargjet e tij të mëtejshme, pasi ato që do të thurë nga sot e tutje do t’i përkasin vetëm hapësirës galaktike. Ndaj, përpara se të kalojë portën e amshimit, Shën Pjetrit që do e përcjellë për më tej, do t’i recitojë disa nga vargjet e tij, si një simfoni që do të lëvizin nga eteri për t’u përhapur në largësinë e tejskajshme...

Në rrugët bosh unë iki kuturu,

Nuk kam ku të mbytem këtë mbrëmje pa paqe,

Me kë ta pi kafen, nuk njoh asnjeri,

Tek-tuk ndonjë qen, po qentë nuk pinë kafe.

 

...Korriku, ishte pikërisht ky muaj i nxehtë e plot diell që i dhuroi frymën e parë dhe një vizion të pakonturuar të botës së përkohshme, ku qeniet e gjallë lëviznin mes tyre në një mënyrë tepër kaotike, duke e pasur të pamjaftueshëm aplikimin e një shkence ekzakte. Ndaj ai ofroi vargjet e tij për t’i bërë më të buta përplasjet inorganike.

Ishte po korriku, po aq i nxehtë me diell absolut e krejt pa reshje, ai që e mori në vete për ta dërguar në një dimension krejt estetik. Vetëm 15 ditë më pas, do të festonte ditëlindjen e tij të 67-të. Por gjërat në jetë nuk ecin ashtu siç do të donim. Dhe planet tona gjithmonë prishen nga një forcë të cilën ne as mundemi ta shohim dhe as ta kontrollojmë nuk mundemi dot. Ajo ka ligjësinë e vetë, dhe ne si qenie të dobëta na mbetet veç t’i bindemi.

Petrit Ruka u largua prej nesh. Ai na la si trashëgim një duzinë librash me vargje. Dhe ne nuk kemi përse të grindemi e t’i ndajmë ato. Sepse mund t’i kemi të gjithë, të gjitha nëse duam.

Në inventarin tim 30-vjeçar prej gazetari, me Petrit Rukën më ka mbetur vetëm një intervistë. Ishte viti 2000 dhe ai sapo kishte prezantuar për publikun, filmin e tij dokumentar “Braktisja e Madhe”. Dhe më shpjegonte se si e kishte gjetur Himarën, të braktisur e të rrënuar, ku rrugicave me kalldrëm shihje vetëm gra të veshura me të zeza, e me nga një telefon celular në dorë, në ankthin e pritjes së një tringëllime zileje nga qindra kilometra larg, ku dëgjonin zërin e bijve që kishin shkuar në emigrim. Mbi të gjithë këtë fabul, ai kishte ngritur një dokumentar që siç tha dhe vetë, nuk kishte të bënte vetëm me Himarën, por po aq dhe me Shkodrën, Kukësin, apo çdo vend tjetër të Shqipërisë, ku djemtë e vajzat në moshën më të mirë, kishin braktisur shtëpitë e tyre, lagjet e vjetra ku ishin rritur, kishin lënë arrat djerrë dhe ullinjtë e pambledhur, për të punuar nëpër ullishtet e fqinjëve tanë përtej kufijve. Dhe kjo “Braktisje e madhe” ishte dhe fatkeqësia jonë e madhe.

Petrit Ruka iu largu anga kjo botë.

Ai nuk do të jetë më midis miqve, të atyre që e thërrisnin “Petja”, si një përkëdhelim të emrit Petrit. Në kafen e zakonshme sërish do të mungojë. Dhe këtë herë nuk do të jetë ai i vetmuari, siç e perifrazon në vargjet e tij:

Në rrugët bosh zë e ndjek vetveten,

Nuk kam ku të shkoj këtë mbrëmje pa paqe,

Rrjedh muzgu i zi nga mëngët e mia,

Tek-tuk ndonjë qen, po qentë nuk pinë kafe…

 

Në jetën e tij tokësore, Petrit Ruka ka pasur një karrierë për t’u pasur zili. Sepse i kishte marrë asaj, gjithçka mund t’i marrë një poet e kineast, bazuar mbi punën e tij të pashtershme dhe padyshim mbi talentin e madh. Në jetëshkrimin zyrtar të tij thuhet se ishte lindur në Tepelenë më 21 korrik 1954. Ka kryer studimet e larta për Gjuhë-Letërsi Shqipe dhe studimet pasuniversitare për dramaturgji filmike, Akademia e Arteve të Bukura, Tiranë në vitet 1985 – 1986. Ka punuar si pedagog nё Shkollën e Mesme tё Përgjithshme, Tepelenë në vitet 1976 - 1984. Ndërsa në vitet 1986 – 1996 ka qenë skenarist dhe regjisor në Kinostudion “Shqipëria e Re” e cila pas viteve ‘90 u emërtua “Alba Film Studio”. Por ka qenë dhe Drejtor nё Teatrin Kombëtar të Fëmijëve, si dhe  Kryetar i Qendrës Kombëtare Kinematografike Shqiptare në vitet 2000 – 2005. Do ta niste rrugën e botimeve në vitin 1978 me “Rinia ime” vëllim me poezi, për të përmbyllur me “Shtatëmijë shirat e mi” poezi të zgjedhura, botuar në vitin 2008.

E veç këtyre ka realizuar më shumë se 30 vepra kinematografike si skenarist dhe regjisor.

Petrit Rukës i ishte akorduar dhe “Mjeshtër i Madh” nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Bujar Nishani me dekretin nr. 9371, Tiranë, më 18 dhjetor 2015, e me motivacionin: “Për krijimtarinë e tij letrare dhe kinematografike, si poet, skenarist, shkrimtar e publicist i shquar”.

E me gjithë këto të dhëna, ku herë superioriteti kalonte tek kineasti e herë të pedagogu, sërish e mbi të gjitha ai njihej si poet.

Petrit Ruka do të na mungojë, gjithsesi...