 |
| Mexhit Prençi |
E kam ndjekur me vëmendje krijimtarinë tregimtare dhe
romanore të Leonard Veizit. Që në tregimet e para vlerësoj talentin dhe prirjen
psikologjike për të zhbiruar botën komplekse të personazhit çka është veçori e
personales artistike të tij. Këtë qasje e ka aplikuar me sukses edhe në romanin
“Lora” që u promovua si libër me vlera nga krijues, gazetarë, miq e shokë të
autorit, dy muaj më parë. Romani është shkruar në mënyrë të tillë që lexuesi
hyn natyrshëm në marrëdhënie me tekstin, pa ndonjë imponim apo trysni të
autorit, siç ndodh në prozën e angazhuar, përkundrazi sipas shijeve, dijeve dhe
nivelit të leximit e kulturës së tij, gjykon me liri të plotë dhe merr atë që
ai shikon, percepton dhe përjeton.
2
Theksoj kryeherës se romani “Lora” është reflektim i
realitetit historik dhe aktual real, më i përsosur se ai i jetës, siç do ta
analizoj në vazhdim të kësaj optike kritike. Është roman shumëdimensional si në
rrafshin e formës ashtu edhe të përmbajtjes, madje edhe shumëkuptimorë e
shumëmesazhorë. Ndryshe nga krijuesit që nuk i kushtojnë vëmendjen e duhur
strukturimit të veprës, Veizi e ka vlerësuar maksimalisht si komponent
substancial i romanit.
3
Shestimi dhe vizioni i shkrimtarit nis rrëfimin artistik të
romanit, me kulmin e një tragjedie. Në hotel Apolon një grua është masakruar me
trembëdhjetë thika ngulur në atë pjesë të trupit që shkodrani me humor e quan
“vendlindje”; - aty fillon rrugëtimi i formësimit të njeriut nga një çast
kënaqësie, të cilën Petro Mako në një kontekst tjetër e shpreh me togfjalëshin:
“çast lumturie ku na zë nëna me babin”. Kjo qasje moderne pasurohet me elemente
të tjerë të modernes, realistes, artistikes dhe estetikes gjatë procesit të
formësimit të strukturës së romanit me përmbajtje historike dhe aktuale reale,
mishëruar artistikisht.
4
Masakra e tmerrshme dhe e llahtarshme duhej hetuar, zbuluar
dhe gjykuar. Pikërisht këtu zë fill “arkitektura” e ngrehinës së romanit.
Fantazia është e jashtëzakonshme dhe e arsyeshme. Përmbajta e realitetit
jetësor të cilën autori e ka marrë nëpërmjet hulumtimit, vëzhgimit, perceptimit
dhe përjetimit të ngjarjeve e personazheve realë të realitetit dhe nga
informimi i gjerë prej medias elektronike dhe asaj të shkruar (falë të qenit
gazetar profesionist) e ka orientuar autorin që romanin ta formësojë në shumë
plane, kohë e vende të ndryshme dhe në shumë dimensione, pa rregulla strikte.
5
Në dukje të parë ngjarja tragjike preston për një roman
policesk. Disa, të tillë e konsiderojnë. Unë mendoj ndryshe. Mënyra si e ka
shestuar autori, duke vendosur si linjë kryesore zbulimin e vrasësit, të jep
përshtypjen e parë si roman policesk, mirëpo përtej të
dukshmes shquaj se elementi policesk është mjet, mundësi dhe
hapësirë për autorin për të shprehur shqetësimin dhe qëndrimin e qytetarit dhe
shkrimtarit për realitetin e shoqërisë sonë zhytur në kriza të gjithanshme, në
rrafshe të ndryshme: politike, juridike, administrative, sociale, morale, etj.,
ku pleksen dukuri të korrupsionit, prostitucionit, mafies, amoralitetit etj.
Menaxhere, paraja dhe pushteti.
6
E konsideroj gjetje të mrekullueshme qasjen ku shpaloset me
përparësi pikërisht kjo esencë kuptimore problematike, nëpërmjet përshkrimit a
r t i s t i k dhe rrëfimit p s i k o l o g j i k të ngjarjeve, situatave,
rrethanave dhe të veprimeve psikofizike të personazheve në mjedise të ndryshme
e të larmishme, ku elementët psikologjikë përshkojnë edhe ato policeskë në
integrim të admirueshëm ku zbutet linja policeske dhe forcohet tonaliteti i
linjës psikologjike drama e personazheve dhe trazimi i botës së brendshme të
tyre, veçanërisht te protagonistëve.
7
Nëpërmjet linjës kryesore të thyer, me spirale dhe zigzage
të Grabovës si protagonist i romanit, i cili pas masakrës së Lora Emerson,
largohet nga Shqipëria dhe lëviz në disa qytete e shtete të Europës; gërshetuar
me linjën e hetimit për zbulimin e kriminelit, - jepet një tablo e gjerë dhe e
thellë e realitetit historik dhe aktual. Në fokus: prostitucioni, korrupsioni,
krimi, raportet e individit me veten dhe shoqërinë; të policisë me prokurorinë,
Interpolin dhe shërbimet informativë të huaja; si dhe dramatika dhe tragjikja e
dy personazheve protagonistë dhe marrëdhëniet e dukshme e të padukshme të shumë
personazheve në ngjarje e situata të ndryshme e të larmishme.
***
Një kompozim i tillë paraqet vështirësi gati të
pamundshme, ku risku dhe guximi janë në garë sfidimi. Veizi ia doli me sukses.
8
Romani është shumështresorë dhe shumëplanësh; përmban një
pasuri të madhe ngjarjesh, situatash, karakteresh të ndryshëm dhe vende veprimi
në ajër e në tokë, në qytete dhe shtete, në hotele, aeroplanë, shtëpi, rrugë, në
mjedise të pafundme: në Tiranë, Rinas, hotel Apolon; në rrugën Fortuzi, Tirana
e Re, në prokurori; në Torino, Romë, Vjenë, aeroportin e Vjenës; në Gjermani,
Mynih, në selinë e Shërbimeve Federale të Inteligjencës Gjermane: në linja të
ndryshme avionësh, Interpol Roma, policia britanike, etj., etj. Gjithashtu
romani përmban personazhe të shumtë e të veçantë, si në bëmat e tyre, në
veprimet psikofizike, ashtu edhe si figura komplekse dhe të individualizuara ku
më të realizuarat janë Rron Grabova, Lora Emerson, Drin Kelmedi etj.
9
Ngjarjet, personazhet, situatat e rrethanat, tërë përmbajtja
e romanit “Lora”, siç e cika më sipër, janë reflektime të botës reale, por nuk
janë identikë me realitetin historik dhe aktual real, përkundrazi janë fikshën.
Identifikimi i artit me jetën, në prozën me temë historike dhe aktuale, nga
disa që lozin rolin e kritikut pa qenë profesionistë, është gjykim empirik,
amatoresk që shfaqet herë pas here në festat e librave që promovohen dhe në
media. Shprehjet: X-s roman është pasqyrë e realiteti, Y-lon ngjarje është
tëpkë si në jetë dhe ky apo ai personazh janë realë, - bien ndesh me thelbin e
krijimtarisë letraro-artistike e cila është fikshën, nuk është jetë, realitet. Romani i Veizit nuk
është i tillë, është fikshën, realitet artistik.
***
Termi “pasqyrë e realitetit” përdorej në kritikën
tradicionale të letërsisë realiste dhe natyraliste, por edhe nga kritika e
angazhuar marksiste-leniniste enveriste. Te “Lora” autori me një fantazi jo të
zakonshme krijon realitetin artistik duke aplikuar forma të realistes e
modernes në ndërtimin e linjave të shumta dhe të kujtimeve e retrospektivave,
ashtu edhe në gërshetimin e tyre në procesin e zhvillimit të veprimeve,
ngjarjeve dhe personazheve nga një vend në tjetrin, nga koha e shkuar në të tashmen
dhe nga e tashmja ne të shkuarën.
10
Është një punë strukturore me vështirësi të lartë realizuar
me inteligjencie dhe mjeshtëri. Në strukturim aplikohen elemente të një
realizmi në zhvillim dhe jo forma lineare e letërsisë tradicionale strikte. Përkundrazi
autori aplikon formën fugale me kronologji të lirë, e cila nuk e konsideron
letërsinë jetë, por realitet fikshën, - reflektim i tij. Sipas formës fugale
aranzhohen sekuencat kohore, që do të thotë, gjëja e parë dhe ajo e fundit nuk
vijnë sipas radhës, por sipas pranëvënies, kontrastit dhe kontrapunktit.
Aplikimi i një strukturimi të tillë nga Veizi arrin vlera tematike,
përmbajtësore, artistike, estetike dhe mesazhore.
11
Ndër vlera cilësore konsideroj edhe stilin e autorit, i cili
shfaqet në nivele të ndryshme, në të gjithë komponentet e veprës: herë i qetë e
herë i vrullshëm, herë i shtruar e herë me ritëm të lartë, lirik e dramatik
sipas situatës e ngjarjeve dhe bëmave e dramave të personazheve, sa arrin edhe
nivele të epërme në disa përshkrime e rrëfime artistike, sidomos në monologët e
protagonistit, Rroni Grabova në dyluftim me veten. Stili në këtë roman shfaqet
edhe me elemente të publicistikës në rrafshin e informacionit, integruar në
stilin artistik, ku proza rrjedh natyrshëm dhe këndshëm. Dinamika e romanit ku
jepet gjithçka në lëvizje, është pikërisht stili i autorit si element
inkadeshent që përshkon çdo qelizë të tij.
***
Një stil i tillë është i pranishëm edhe në përsëritjet e
disa situatave apo ngjarjeve që kanë të njëjtin thelb dhe strukturohen në forma
të ndryshme në linjën Rroni-Lora dhe në atë të hetimit. Sipas meje, redaktimi i
disa syresh do të ishte një vlerë e shtuar artistike e romanit.
12
Ndër vlerat me peshë specifike më të lartë, spikat
portretizimi psikologjik dhe fizik i dy personazheve protagonistë Rron Grabova
dhe Lora Emerson, të cilët janë formësuar si personazhe kompleks, të dyzuar, të
veçantë, me bëma të këqija të detyruara nga realitetit i egër ekzistencial dhe
nga qasjet e gabuara të tyre në luftë për të mbijetuar. Janë personazhe
dramatikë e psikologjikë edhe realist edhe absurd. E mira dhe e keqja, e bukura
dhe e shëmtuara jetojnë brenda tyre dhe shfaqen në situata të ndryshme
dramatike, tragjike e lirike; në momente e situata të veçanta tek ata shfaqet
edhe njerëzorja.
***
Në formësimin e tyre elementi psikologjik dhe elementi
artistik enigma “ç’do të ndodhë më tej” të shkrira në njëra-tjetrën bartin
peshën specifike të vlerës së spikatur të romanit. Të dyja këto përshkojnë
tejembanë edhe komponentët e romanit, veprimet psikofizike dhe bëmat e
personazheve dhe ngjarjet e situatat, - realizuar me vërtetësi artistike, - një
çelës ky, që tërheq lexuesin ta këndojë romanin gjer në fund.
13
Mjetet artistike autori i përdor me sens, duke mënjanuar
estetizmin, që vihet re në prozën e sotme moderne. Proza e Veizit nuk vuan nga
kjo dobësi, ajo ka nevojë për zhvillimin e mëtejshëm të saj, të pasurohet edhe
me elemente të surrealizmit, realizmit magjik dhe të letërsisë së absurdit,
duke ruajtur përparësinë e elementit realist që e merr nga bota reale mbi të
cilën ngihet fantazia e jashtëzakonshme. Bashkë me këtë mendoj se edhe mendimin
filozofik i mishëruar artistikisht duhet të futet dhe integrohet në prozën e
Veizit. Kësisoj proza e shkrimtarit do të fitonte dimensione të reja ku teksti
artistik do të arrinte nivele të reja semantike me shtresa e nënshtresa edhe
tropologjike për ta çuar më tej këtë mënyrë të shprehuri shumë të fuqishme.
Këtë ia mundëson fantazia e tij pjellore dhe e arsyeshme me të cilën autori,
aplikon sensin e masës dhe realizon ekuilibrat, pa kaluar në estetizëm, as pa
rënë tradicionalizëm, thjeshtëzim apo natyralizëm.
14
Si konkluzë: Romani “Lora” sipas meje është ndër veprat më
me vlerat të prozës së shkrimtarit Leonard Veizi, si në rrafshin e shestimit,
strukturimit artistik pa rregulla strikte që mishëron artistikisht një
përmbajtje të gjerë e të thellë si reflektim i realitetit historik dhe aktual
real, ku rrëfimi dhe përshkrimi artistik përshkon subjektin, ngjarjet, linjat,
personazhet dhe veprimet e bëmat e tyre psikofizike me origjinalitet. Autori
nuk shpjegon as ngjarjet as bëmat dhe veprimet psikofizike të personazheve, as
shkaqet dhe pasojat e tyre, por i paraqet ato në lëvizje, ndeshje, konflikte
dhe dramat që ato shpalosin, çka lexuesin e vë ne mendime, e bën të dialogojë e
monologojë me veten dhe merr ato që ai sheh, zbulon dhe percepton sipas nivelit
të leximit nga më i thjeshti e gjer te ai më i larti.
***
Autori shumë pse-ve nuk u jep përgjigje si p.sh. kush e vrau
Lorën?!. Dikush mund të mendojë për Rron Grabovën, një tjetër për Shërbimet e
Fshehta, një i tretë dyshon për tutorët e saj.... etj.
Mendoj se është pikërisht kjo mënyrë të shkruari që intrigon
lexuesin ta këndojë librin me një frymë gjer në fund dhe ta vërë në mendime,
për të vërtetën, të bukurën dhe të shemtuaren
No comments:
Post a Comment