Mrekullia e Durrësit, një botë antike poshtë asaj moderne

Shënime udhëtimi
 
Nga Leonard Veizi
 
Nëse do të gërmosh pak në tokën e Durrësit, me shumë gjasa do të ndeshësh në mure të lashta, në ndonjë amforë a enë balte, e ndoshta dhe në ndonjë relike më me vlerë se kaq. Poshtë Durrësit të ri, sa në tokën bregdetare po aq dhe më në thellësi të detit, shtrihet Epidamni, apo Durrahu
Edhe pse një qytet modern, bota antike e Durrësit është përveçse e mistershme dhe shumë e magjishme...
 
...Tanimë mund të thuhet se Durrësi është një qytet ku nuk e kupton mirë në jeton të shkuarën antike ku në amfiteatër gladiatorët vrasin luanët, apo në një periudhë moderne me ndërtime solide prej betoni ku asgjë nuk merr kuptim pa qasje në rrjetin wireless. Dhe kjo është një bashkëjetesë e vazhdueshme, e përhershme...
Sa herë shkoj në Durrës, në mënyrë të përsëritur e të pandërprerë do të bëj një vizitë në qendrën antike të saj dhe jo rrallë edhe në Muzeun Arkeologjik. Sepse mund të ngopesh duke shëtitur në rrugët e tij, duke parë detin përmes xhamave të lokaleve që rreshtohen njëri pas tjetrit e duke ngrënë peshk e midhje. Por vështirë të ngopesh me historinë.
Në Ilirinë e lashtë qyteti fillimisht është quajtur Epidamnos për nder të mbretit që u mor më së shumti me fortifikimin e terrenit. Më vonë qytetit iu shtua edhe një emri i dytë si Dyrrah sepse mbreti Dyrrah, nipi i Epidamnosit, ndërtoi portin. Ky emër i qëndroi më shumë kohës për të ardhur deri në ditët tona, por tanimë si Durrës.
Sot Durrësi është një qytet sa modern aq edhe antik. Dhe ndoshta do të ishte më mirë që të ishte shumë më tepër antik dhe aspak fare modern. Sepse një qytet modern mund ta ndërtosh kudo. Por një antik, për më tepër si Durrësi, vështirë ta gjesh.
Amfiteatri antik i tij, më i madhi dhe më i rëndësishmi, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Ballkan, është ndërtuar në fillim të shekullit të II pas Krishtit gjatë sundimit të perandorit Trajan. Ai mbetet një nga më madhështorët e botës antike dhe një nga amfiteatrot më të bukur romakë.
Në kohën kur u ndërtua Amfiteatri konsiderohej një kolos i arkitekturës antike. I bërë nga një strukturë tullash dhe gurësh, Amfiteatri përbëhet nga një fasadë dykatëshe e zbukuruar me harqe dhe kolonada me pamje nga qendra e qytetit.
Në Fjalorin Enciklopedik ai përshkruhet me vlera të veçanta arkitekturore dhe artistike dhe mund të krahasohet me monumentet e kësaj periudhe të Pompeit dhe Kapuas në Itali. Amfiteatri ka trajtë elipsi me diametër 120 metra dhe lartësi rreth 20 m. Shkallarja për shikuesit e veshur me pllaka të bardha merrte 15-18 mijë veta, ndërsa në arenë zhvilloheshin luftimet mes skllevërve,  gladiatorëve si dhe shfaqe të ndryshme sportive dhe artistike. Të paktën kështu na thotë guida zyrtare e afishuar në një kënd të tij.
Për kalimin në vendet e ndenjes shërbenin një sistem galerish dhe shkallësh të mbuluara me qemer. Amfiteatri është ndërtuar me njohuri të plota teknike. Kjo dhe numri i madh i vendeve dëshmon për lulëzimin e Durrësit në shekujt e parë pas Krishtit. Në shekullin X në një nga galeritë e tij u ndërtua një kapelë e vogël me mure të veshura me mozaikë.
Ky amfiteatër ka arkitekturë romake dhe ndërtimi i tij në qendër të qytetit 350 m larg detit, fillon në rrafshin e arenës 5,5 m mbi nivelin e detit, ndërsa 2/3 mbështetet në kodër.
Amfiteatri i Durrësit është zbuluar në vitin 1966 nga bashkëpunëtori i vjetër shkencor Vangjel Toçi, vit në të cilin kanë nisur disa ekspedita të sektorëve kërkimorë e shkencorë, shqiptare e të huaja. Në mënyrë intensive gërmimet janë përqendruar në vitet 1967-1970 të cilat detyruan zhvendosjen e 55 familjeve dhe prishjen e 33 banesave private për t’i hapur rrugë zbulimit të ndërtesës antike.
Në shekullin IV me ndryshimet ekonomiko-shoqërore në jetën e qytetit për shkaqe historike, amfiteatri nuk shërbeu më si vend shfaqesh dhe u la pas dore.
Me gjithë punën e madhe të bërë për zbulimin e tij, një pjesë e Amfiteatrit të Durrësit ka mbetur i pa gërmuar.
Një tjetër monument me mjaft interes i Dyrrahut është “rotonda”, një ndërtim rrethor me diametër 40 metra. Rreth monumentit lartësoheshin 40 kolona mermeri me trup të sheshtë dhe kapitele korintikë, karakteristikë për fundin e shekullit të V pas Krishtit. Në qendrën e tij ndodhet një bazament rrethor me tri shkallë, i cili mendohet të ketë qenë një shatërvan. Hapësira e ndërmjetme është shtruar me pllaka guri gëlqeror. Materiali i paktë arkeologjik nuk lejon datimin e saktë as edhe përcaktimin e sigurt të destinacionit të monumentit. Për këtë arsye janë hedhur hipoteza të ndryshme që e konsiderojnë atë nga forum të kohës së Adrianit. Por me sa duket kemi të bëjmë me një treg të ndërtuar me shumë gjasë nën mbretërimin e perandorit Anastas që ka ndërtuar gjithashtu edhe muret që rrethojnë qytetin bizantin. 
Përreth Amfiteatrit, ndeshesh dhe me muret e qytetit. Tabelat orientuese të prezantojnë dhe disa detaje nga historia e lashtë. Në to thuhet se muret janë ndërtuar nga perandori bizantin Anastasi i Parë në shekullin e IV pas Krishtit. Mendohet se Perandori e mbrojti qytetin me një radhë muresh prej tulle nga të cilat sot kanë mbijetuar disa fragmente. Lartësia e tyre fillestare mendohet të ketë qenë 18 metra.
Pas Anastasit të Parë, ishte perandori Justinian që përforcoi muret rrethuese edhe me kulla të vogla vrojtimi sipër tyre.
Perandoria Osmane ishte e fundit që la gjurmët e saj në muret rrethuese.
Kulla Veneciane, e lartë 9 metra, është një tjetër atraksion i rëndësishëm i historisë së vjetër të Durrësit, si një nga objektet më të njohura të qytetit. Kulla u ndërtua në shekullin XV mbi rrënojat bizantine.
Zonat antike në Durrës janë të shumta, por padyshim, zhvillimi i vrullshëm i qytetit-port dhe ndërtimet e shumta, kanë dëmtuar jo pak botën antike të nëndheshme, e cila me siguri po të dilte e gjitha në sipërfaqe do të na tregonte një Durrës më të bukur se ky që kemi sot.