PORTRET/ Në celuloidin e Ilia Terpinit, mjeshtrit të objektivit

Nga Leonard Veizi

Në spitalin parizien, atje në Francë, ku ndodhej për kurim, ka bërë pak humor me infermieren e turnit, duke i thënë se ishte aq fotozhenike sa, po të bënte një film, do ta zgjidhte në kastin e aktorëve. Edhe nëse nuk është pikërisht kështu, patjetër që ka ndodhur diçka e përafërt, sepse të njëjtën skenë ma pati rrëfyer kur ndodhej në të njëjtat kushte, po në një spital të Parisit. Natyrisht, ai as që e ka menduar se pas pak ditësh do të ikte nga kjo jetë. Vërtet ishte 82 vjeç, por për këdo që e pyeste kishte vetëm një përgjigje: 35. Në entuziazmin e tij të përhershëm, dihej se sapo pikaste diçka të bukur, e fotografonte dhe si komplimentin më të mirë të rastit thoshte se pamja e parë i jepte të drejtën ta zgjidhte për një kinoprovë. Dhe nuk para gabonte në shije. Ky ishte Ilia Terpini, operatori i mirënjohur i ish-Kinostudios, por dhe i shumë televizioneve.

Kemi qenë miq. Por kjo nuk e justifikon bërjen nga ana ime të një portret lapsi. Ajo çfarë e justifikon ka të bëjë me punën e tij të palodhur si operator e drejtor fotografie dhe pasionin e madh për imazhin e mbetur në celuloid. Nuk e kam të vështirë të bëj portretin e një mjeshtri si Ilia Terpini, apo Lluit, siç e thërrisnin miqtë e vjetër. Veç më duhet pak kohë dhe shumë letra. Sepse dhe jeta e tij ishte shumë dinamike. Në vitin e largët 1998 kemi punuar bashkë në një televizion të quajtur “Alba”, unë gazetar, me një laps e bllok në xhep, ai operator me kamera në krah e një aparat fotografik të cilin nuk e hiqte asnjëherë nga gjoksi. Pa dyshim ka qenë një fotograf me emër. Në ish-Kinostudion “Shqipëria e Re”, gjithashtu e mbanin një prej më të mirëve në objektiv. Sepse dhe jeta e tij ishte e lidhur gjatë gjithë kohës me fiksimin e kuadrit. Madje, siç është shprehur vetë, me fotografinë ishte marrë që prej moshës 6 vjeç, kur i ra në dorë një aparat. Dhe pikërisht aparati fotografik iu bë pjesë e jetës, një mekanizëm në dukje i ftohtë e pa emocion, që në duart e tij prodhonte shumë jetë. Njihet si realizuesi i disa ekspozitave me foto. Por në arkiv janë regjistruar me emrin e tij 26 filma artistikë, mbi 50 dokumentarë, pa folur për kinoditarë e kronika lajmesh. “Me këtë ua merrje mendjen çupave kur ishe i ri?”, e pyeta një herë, teksa lëvizja gishtin tregues duke bërë sikur po shkrepja një foto. Dhe Ilia i qeshur, që e mbante shakanë edhe po ta teproje ca, ma ktheu. “Vetëm çështje pune. Më duhej të bëja qindra foto për të gjetur një që t’i përshtatej rolit”. “E kë ke gjetur ndonjë nga këto që ka bërë emër?”, e ngacmova unë, sepse po përgatitesha të bëja një intervistë me të dhe më duheshin ca elemente për të ndërtuar pyetësorin. “Janë disa, por unë mund të mburrem me tre prej tyre.” - ma ktheu. Kureshtisë sime nuk u ngut t’i përgjigjej.

Ta marrim nga fillimi. Shtyhemi prapa në kohë. Ilia Terpini u diplomua te Shkencat e Natyrës, dhe u emërua mësues, e më pas drejtor, në shkollën 8-vjeçare në Aranitas të Mallakastrës. Por takimi me Mandi Koçin, operatorin veteran të Kinostudios, do t’ia ndryshonte rrjedhën e jetës. Ilia m’u shpreh se ishte ky mjeshtër i filmit shqiptar, që kur u njoh me albumet e tij të fotografive, i sugjeroi studiot e kinemasë. Shans, jo shaka. E kush nuk e ndërronte Aranitasin e Mallakastrës me Tiranën. Vërtet drejtor shkolle, por Kinostudioja ishte ëndrra e kujtdo. Dhe kështu karriera filloi... asistent-operator në filmat “Debatik” e “Komisari i Dritës”, dhe si titullohet operator, vazhdoi me “Ballë për Ballë”, “Mësonjëtorja”. “Dimri i fundit”, “Kush vdes në këmbë”, “I teti në bronz”, “Gunat përmbi tela”, “Kapedani” etj. Punoi me regjisorët Dhimitër Anagnosti e Viktor Gjika, por nuk ia prishte askujt që kërkonte ta kishte në ekip.

Ky ishte Llui.

Më shpjegoi se për rolin e ‘Mimoza llasticës’, regjisorja Xhanfize Keko i kërkoi ndihmë, pasi e kishte filmin e parë. “Zhaklinën e pashë të dilte nga shkolla, te kryqëzimi i Tiranës së Re. Besoj ishte në klasën e parë. Me mbiemrin Dhimojani u prezantua. Kishim kërkuar në gjithë Tiranën dhe nuk kishim ndeshur në një tip të tillë. Ishte fëmijë shumë interesant. Xhanfizeja e pëlqeu menjëherë. Zhaklina e dha pritshmëritë e saj në atë film dhe pas kësaj pati disa role të tjera”, më pati rrëfyer Ilia me një krenari të ligjshme. “Po mirë, - vazhdova ta ngacmoja unë, - Zhaklinën zbulove, jo Merlin Monronë”. “Lëre Merlinin në punë të vet, - ma ktheu Ilia, - zbulimi i Yllka Mujos ishte një bum i vërtetë”. “Paske qenë si Marko Polo, - ia ktheva, - s’ke lënë gjë pa zbuluar”. Ilia qeshi. Nuk mërzitej kurrë ai.

Por ndalemi tek Yllka Mujo, aktorja super e kinemasë dhe e teatrit shqiptar. Është roli i Almës te filmi “I teti në bronz” me regjisor të mirënjohurin Viktor Gjika dhe skenar të Dritëro Agollit, i cili i nisi xhirimet në vitin 1969. Ilia Terpini më sqaroi: “Grupi ynë i punës kishte 20 ditë që po punonte për zbërthimin e skenarit tekniko-regjisorial. Ishte marrë vendimi për të gjithë aktorët që do të interpretonin në film, nga Sandër Prosi në rolin e mjekut e Mevlan Shanaj në rolin e Ibrahim Kovaçit, e deri te Vangjush Furxhi në rolin e Arifit. Por mungonte vetëm një, Alma. Fotografova të paktën 150 vajza nëpër shkollat e mesme të Tiranës, por Alma nuk ishte aty”. E kështu në një kërkim të pareshtur, të përhershëm, lodhës a terrorizues ndoshta, duhej gjetur gjithçka e munguar deri në atë çast, por gjithsesi e imagjinuar apo supozuar gati në një ekstrem të paperceptueshëm. Në fakt, ajo ishte diku atje, midis gjimnazistëve të shumtë që kërkonin të binin në sy pas bankave, por ende nuk e shihte njeri. Blici i aparatit fotografik ishte shkrepur mbi portretet e shumë vajzave të kryeqytetit, por Alma as që identifikohej mes tyre. Kur shpresat kishin humbur, krejt papritur ajo doli në skenë, pak e druajtur gjithsesi, por krejt e magjishme njëherazi... Kjo ishte pak a shumë situata përpara fillimit të realizimit të filmit “I teti në bronz”, ku rastësia i dha kinemasë shqiptare njërën prej aktoreve më të mira të saj në vite. Operatori i mirënjohur më tregoi se si e kishte zbuluar talentin e 15-vjeçares, së cilës iu besua roli i Almës në filmin e Viktor Gjikës. Në këtë rrëfim të tij ai më pati thënë se bashkë me Viktorin kishin rënë dakord të merrnin një studente nga Lushnja, që përafrohej me portretin e Almës personazh. “Nuk isha fort i sigurt për këtë gjetje dhe sërish i sugjerova regjisorit të kërkonim një ‘Almë’ tjetër. Por Viktori ma ktheu: ‘Për tri ditë nisemi në Korçë, do të zbatojmë planin e punës, ndaj vajzës t’i pritet kostumi’. Mirëpo ndodhi që po atë natë, i shoqëruar nga bashkëshortja ime, Aurika, shkuam në Teatrin e Operas, për të parë një koncert. Binte shi dhe te streha e Pallatit të Kulturës shoh një vajzë me një portret shumë interesant. ‘Shiko-shiko, - i them bashkëshortes. - Ku s’e kemi kërkuar dhe ajo qenka këtu. Po, kjo është Alma’. Dhe e thirra. Vajza jo më shumë se 15 vjeç erdhi pranë dhe na përshëndeti. Ndërhyri ime shoqe. “Është nxënësja ime, e kam ngjitur vetë në skenë’. I thashë që, nëse mundej, të nesërmen të paraqitej në Kinostudio për një kinoprovë. Dhe ajo pranoi. Të nesërmen që në mëngjes takova Viktor Gjikën dhe i them me gojën plot: ‘Kam gjetur Almën’. Por Viktori ma ktheu: “Ç’thua Ilia, s’kemi kohë për shaka”. Ndërkohë Yllka ishte shfaqur në fillim të rrugicës që të çonte për në atelie dhe unë e drejtova vështrimin e Viktorit për nga ajo. “Qenka interesante. Ilia, shpejt bëji nja dy fotografi’. Pasi pa fotografitë, Viktori kërkoi menjëherë që vajzës t’i bëhej një kinoprovë. Edhe në këtë pikë Yllka ia doli për mrekulli. Ajo interpretoi më mirë se kushdo tjetër që kishte provuar për të njëjtin rol. Atëherë i dorëzuar pa kushte, Viktor Gjika urdhëroi: “Yllkës t’i pritet kostumi i Almës. Pasnesër fillojmë xhirimet”.

Dhe për ta nxitur më tej e ngacmova sërish: “Zhaklina, Yllka..., goxha aktore janë. A ka më...?”.

Ilia nuk mbaron me kaq e më thotë: “Matilda Makoçin e zbulova në oborrin e Politeknikumit”. “Epo tani ia kalove edhe Kolombit”, - ia pata me humor. “Lëre Kolombin, - ma ktheu Ilia entuziast për atë që kërkonte të më tregonte. - Na duhej një aktore e re për rolin e Emës në filmin ‘Kërcënimi’, një prodhim i vitit 1981, me regjisor Mark Topallaj. Pasi kisha parë plot vajza në gjimnazet e Tiranës, më rekomanduan të shkoja te Politeknikumi. Kur shkova në shkollë ishte pushimi i madh dhe të gjithë nxënësit ishin jashtë. Matilda Makoçi më ra menjëherë në sy. Kishte një vështrim shumë interesant”. Dhe kishte të drejtë Llui. Vështrimi i saj ishte aq depërtues, sa nuk e la fotografin të mendonte për një portret tjetër, ndoshta më të mirë se aq. “I thashë se kush isha, cili ishte qëllimi im dhe i propozova që të nesërmen të vinte në Kinostudio, për të bërë disa fotografi e një kinoprovë. Ajo pranoi dhe të nesërmen erdhi në ambientet e Kinostudios. Bëmë fotografi të mrekullueshme. Matilda ishte shumë shprehëse. Por në fund regjisori nuk e zgjodhi për rolin e Emës. Ç’është e vërteta, Matilda tregonte një karakter më të thellë, ndërsa regjisori mendonte se “vajza spiune” në film duhej të kishte një natyrë më të lehtë. Megjithatë fotografitë  e Matilda Makoçit qarkulluan në duart e shumë regjisorëve, dhe po atë vit ajo u mor për rolin kryesor te filmi “Si gjithë të tjerët”. Unë them se Matilda Makoçi pa dyshim ka qenë një nga aktoret më të mira që ka prodhuar Kinostudio”.
Llui ishte i veçantë në llojin e tij. Në televizion nuk përtonte të jepte eksperiencën e vyer. E urrente të punonte në studio. “Bëjmë një kronikë në Dajt, vetëm brenda të mos rrimë”, më thoshte ato kohë kur ishim partnerë e bënin kronika lajmesh pa fund. Por Ilia nuk kishte punuar vetëm me njerëzit e artit. Disa qindra metra film të regjistruar nën syrin e tij u takojnë figurave kryesore të politikës. Në këtë mori karakteresh ka regjistruar Enver Hoxhën, Mehmet Shehun, Ramiz Alinw por dhe Sali Berishën, Fatos Nanon e Leka Zogun. “Kinostudio duhet të ishte kudo, - justifikohej duke ngritur supet, - ndaj kam xhiruar Hrushovin, Çu En Lain, princin Sianuk, Toni Blerin, Manolis Glezosin, Moris Torezin, Shtrausin, papa Vojtilën e Nënë Terezën”. Ai vazhdoi të ishte i dashuruar thellësisht me objektivin deri në çastet e fundit, edhe pse vitet që mbante mbi supe duket sikur nuk ia lejonin të ishte po aq pasionant sa vite parë. Për punën e palodhur mbante titullin “Artist i merituar”, “Medaljen e punës”, “Çmimin e Republikës’, “Medalione në 6 festivale filmi”, “Çmim kombëtar për fotografinë artistike”, por dhe Urdhrin “Mjeshtër i madh”. E në fund të fundit ky ishte Ilia Terpini, apo Llui siç e thërrisnin miqtë e vjetër të Kinostudios. 

Publikuar në gazetën FJALA

Viktor Gjika nuk pranoi vajzën e Enver Hoxhës në film

  

Ilia Terpini, Leonard Veizi - në studio

nga Leonard Veizi

-Në një kërkim të pareshtur, të përhershëm, lodhës a terrorizues ndoshta, duhej gjetur gjithçka e munguar deri në atë çast, por gjithsesi imagjinuar apo supozuar gati deri në një ekstrem të paperceptueshëm. E pas kësaj, që në përballjen e parë dukej thuajse absurde, duhej marrë në analizë çdo detaj i anashkaluar, paralele në një strukturë asimetrike, portret më i thellë në përmbajtje apo më i mprehtë vështrimi, në një lojë pa zë a pantonimik. Por ndodhte, që gjithçka e cila dukej gati e pamundur, bëhej krejt më e thjeshtë se kaq, pikërisht atëherë kur shpresat ishin zhbërë dhe ambientimi me absurdin kishte krijuar një konfort të ri. Pikërisht atëherë, gjithçka shprishej dhe padyshim ajo që deri në atë çast ishte cilësuar vetëm si “e supozuar” papritur kishte marrë një vlerë konkrete e reale, pikërisht aty, në celulozë, ose pak më tej, në një fytyrë njerëzore që priste me ankth fundin e gjithçkaje, në duhej ta kalonte pragun, a të mbeste përtej… Alma. Ajo ishte diku atje, midis gjimnazistëve të shumtë që kërkonin të binin në sy pas bankave të shkollës, por ende nuk e shihte njeri. Blici i aparatit fotografik kishte shkrepur mbi portretet e të paktën 150 vajzave të kryeqytetit, por Alma as që identifikohej mes tyre. Kur shpresat kishin humbur, krejt papritur ajo doli në skenë, pak e druajtur gjithsesi, por krejt e magjishme njëherazi… Kjo ishte pak a shumë situata përpara fillimit të realizimit të filmit “I teti në bronz”, ku rastësia i dha kinemasë shqiptare një prej aktoreve më të mira të saj në vite. Operatori i mirënjohur, Ilia Terpini, “Mjeshtër i madh” rrëfen për “Shekullin” se si e zbuloi talentin e 15- vjeçares Yllka Mujo, të cilës iu besua roli i Almës në filmin e regjisorit Viktor Gjika.

Mbi çfarë baze përzgjidheshin talentet e reja të cilave u besoheshin role në kinemanë shqiptare?

Fillimisht mbi bazën e një fotografie. Pra, fotozhenia e pretendentit për aktor. Më pas bëhej dhe një kinoprovë, ku komponentët e përshtatjes fizike, figurës, zërit e interpretimit duhet të ecnin paralelisht? Kemi pasur shumë raste kur fotografia ka qenë shumë e mirë, por interpretimi nuk është ngritur asnjëherë në nivel.

Si fotograf e operator i Kinostudios, a keni zbuluar ndonjë aktor apo aktore që më tej ka pasur rezultate në fushën e kinemasë?

Në të vërtetë ato janë disa, por unë mund të mburrem të paktën me tre prej tyre: Zhaklina Dhimojanin, Matilda Makoçin e Yllka Mujon.

Për cilin rol u përzgjodh Zhaklina Dhimojani?

Për rolin e Mimozës tek “Mimoza Llastica”. Regjisorja Xhanfize Keko e kishte filmin e parë, dhe për këtë, mua si operator i filmit, më kërkoi ndihmë sidomos në gjetjen e “Mimozës”. Mbaj mend që Zhaklinën e kam parë të dilte nga shkolla, besoj duhet të ishte në klasën e parë, tek kryqëzimi i Tiranës së Re atje ku tani është monumenti i Uillsonit. Kishim kërkuar në gjithë Tiranën dhe nuk kishim ndeshur në një tip të tillë. Ishte një fëmijë shumë interesant dhe Xhanfizeja e pëlqeu shumë. Zhaklina e dha pritshmëritë e saj në atë film dhe pas kësaj pati disa role të tjera.

Ndalemi tek Yllka Mujo. Për çfarë roli bëhet fjalë?

Është roli i Almës tek filmi “I teti në bronz” me regjisor të mirënjohurin Viktor Gjika dhe skenar të Dritëro Agollit, i cili nisi xhirimet në vitin 1969. Ne si grup pune kishim 20 ditë që po punonim për zbërthimin e skenarit tekniko –regjisorial. Ishte marrë vendimi për të gjithë aktorët që do të interpretonin në film, që nga Sandër Prosi në rolin e mjekut dhe Mevlan Shanaj në rolin e Ibrahim Kovaçit e deri tek Vangjush Furxhi në rolin e Arifit. Por mungonte vetëm një, Alma.

Si do të përzgjidhej ajo?

Fotografova të paktën 150 vajza nëpër shkollat e mesme të Tiranës dhe disa të tjera gjatë zhvillimit të një spartakiade që bëhej në atë kohë. Njëra prej tyre ishte shumë interesante dhe në fotografi ishte fotozhenike. Unë e njihja këtë vajzë. Nga të gjitha këto, Viktori pëlqeu një nga vajzat e spartakiadës, pikërisht atë që i rekomandova dhe unë. “Kjo është shumë interesante, – më thotë. – Si e quajnë?” “Pranvera Hoxha, – i them unë. – Është vajza e Enver Hoxhës”. Viktori shtangu. “Bo, bo mo Ilia, – më thotë. – kjo është shumë interesante, por është bela ta marrim  në grupin e xhirimit. Filmi do bëhet në Korçë, kjo po është në moshën e adoleshencës, po na lidhet me ndonjë djalë andej dhe ec e të merresh me udhëheqjen pastaj”.

Dhe u anulua pjesëmarrja e saj në film?

Natyrisht që po. Madje Pranverën e takova pas disa ditësh dhe ajo më pyeti. “Çfarë u bë me filmin? Unë i mora leje babit dhe ai është dakord”. U zura ngushtë dhe ia ktheva: “Po kërkojmë akoma se nuk e kemi gjetur Almën”.

Por si u gjet Alma e vërtetë?

Në fakt Alma u gjet disa ditë më vonë, kur unë i propozova Viktor Gjikës një tjetër fotografi të një studenteje nga Lushjna. “Në rregull, – tha Viktori, – kjo do të jetë Alma”. Mirëpo unë nuk isha shumë i sigurt për këtë gjetje dhe sërish i sugjerova regjisorit të kërkonim një ‘Almë’ tjetër. “Ilia, për tre ditë nisemi në Korçë, do zbatojmë planin e punës, ndaj vajzës t’i pritet kostumi”, më tha Viktori. Mirëpo ndodhi që po atë natë, i shoqëruar nga bashkëshortja ime Aurika, shkuam në Teatrin e Operas, për të parë një koncert. Binte shi dhe tek streha e Pallatit të Kulturës shoh një vajzë me një portret shumë interesant, dhe menjëherë mendova se ajo ishte gjetja e duhur. “Shiko-shiko, – i them gruas time, – Ku se kemi kërkuar dhe ajo qenka këtu. Po kjo është Alma”. Dhe e thirra. Vajza jo më shumë se 15 vjeç erdhi pranë dhe na përshëndeti. “Si të quajnë?, e pyeta. “Yllka Mujo”, m’u përgjigj. Atëherë ndërhyri ime shoqe. “Po  kjo është nxënësja ime, e kam ngjitur vet në skenë të këndojë”.

Çfarë i propozuat Yllka Mujos?

I thashë që nëse mundej, të nesërmen të paraqitej në Kinostudio për një kinoprovë. Dhe ajo pranoi. Të nesërmen që në mëngjes shkova e takova Viktor Gjikën dhe i them me gojën plot: “Viktor, kam gjetur Almën”. Por Viktori ma ktheu: “Ç’thua mo Ilia, Almës i është qepur kostumi dhe pasnesër nisemi për të Korçë”. Mirëpo ndërkohë Yllka ishte shfaqur në fillim të rrugicës që të çonte për në atelie dhe unë e drejtova vështrimin e Viktorit për nga ajo. “Ç’është kjo picirruke”, tha regjisori që po e shihte nga larg. Por kur Alma u afrua ai ndryshoi mendim duke thënë: “More po qenka interesante kjo. Ilia bëji nja dy fotografi”. Pasi pa dhe fotografitë Viktori kërkoi menjëherë që vajzës t’i bëhej një kinoprovë. Edhe në këtë pikë Yllka ia doli për mrekulli. Ajo interpretoi më mirë se kushdo tjetër që kishte provuar për të njëjtin rol. Atëherë i dorëzuar pa kushte Viktor Gjika urdhëroi: “Yllkës t’i pritet kostumi i Almës dhe pasnesër ekipi do të niset për në Korçë se do fillojmë xhirimet e filmit”.

Dhe kështu u përfitua një Yll kinemaje?

Pa diskutim. Yllka më pas do të merrte shumë role të tjera si në filmat “Malet me blerim mbuluar”, “Zonja nga qyteti”, “Rrugicat që kërkonin diell”.“Taulanti kërkon një motër”. Por ajo do të shkëlqente fort dhe në skenën e teatrit me shumë e shumë role të tjera.

***

Matilda Makoçin e zbulova në oborrin e Politeknikumit

Vështrimi i saj ishte aq depërtues sa nuk e la fotografin të mendonte për diçka tjetër, ndoshta më të mirë se aq. Atij i kishin ngarkuar detyrën e vështirë për gjetjen e një personazhi rinor në filmin e ri që po përgatitej për t’i realizuar. Dhe ai nuk kishte përtuar të shkonte gjimnaz më gjimnaz për të realizuar fotografitë e atyre që i shëmbëllenin parafytyrimit të personazhit në letër. Ishte krejt e vështirë, sepse përveç shëmbëlltyrës do të duheshin edhe disa komponentë të tjerë, që nuk ishin aspak të favorshme për të përzgjedhurat e kryeqytetit. Duke folur për një aktore të talentuar si Matilda Makoçi, Ilia Terpini rrëfen: “Na duhej një aktore e re për rolin e Emas në filmin “Kërcënimi” një prodhim i vitit 1981 me regjisor Mark Topallaj. Pasi kisha parë plot vajza në gjimnazet e Tiranës, me rekomanduan të shkoja tek Politeknikumi, sepse dhe aty kishte një grup vajzash që binin në sy. Kur shkova në shkollën e rekomanduar ishte pushimi i madh dhe të gjithë nxënësit ishin jashtë. Matilda Makoçi më ra menjëherë në sy. Kishte një vështrim shumë interesant. I thashë se kush isha, cili ishte qëllimi dhe i propozova që të nesërmen të vinte në Kinostudio, për të bërë disa fotografi e një kinoprovë. Ajo pranoi dhe të nesërmen erdhi në ambientet e Kinostudios. Bëmë fotografi të mrekullueshme në disa vende. Matilda ishte shumë shprehëse. Por në fund regjisori nuk e zgjodhi për rolin e Emës. Ç’është e vërteta Matilda tregonte një karakter më të thellë, ndërsa regjisori mendonte se “vajza spiune” në film duhej të kishte një natyrë më të lehtë, pra një vajzë që manipulohej. Përveç kësaj ai mendonte se një aktore pa përvojë mund të mos e përballonte rolin. Kështu për filmin “Kërcënimi” ai përzgjodhi aktoren Rajmonda Bulku e cila ishte angazhuar edhe më parë në kinema. Ndërsa Matilda Makoçi, ishte një personazh, fotografitë e së cilës qarkulluan në duart e shumë regjisorëve, dhe po atë vit ajo u morr për rolin kryesor tek filmi “Si gjithë të tjerët”. Unë them se Matilda Makoçi padyshim ka qenë një nga aktoret më të mira që ka prodhuar Kinostudio”.

 

***

YLLKA MUJO

Ilia Tërpini më mori për dore e më hapi dritaren e kinemasë!

“Ilia Tërpini, është artisti i parë që më mori për dore e më hapi dritaren e kinemasë! Atëherë studioja për kanto në Liceun Artistik. Pas një njohje rastësore me të, edhe për shkak se bashkëshortja e tij Aurika ishte drejtuese artistike e korrit, ku unë këndoja, më propozoi të bëja një provë për të luajtur në film. Këtë propozim unë e pranova menjëherë. Ilia Terpini është një artist me cilësi të mrekullueshme, njerëzore dhe artistike, model i njeriut punëtor dhe i palodhur, me energji të rralla dhe me një optimizëm që e dallon dhe e zbukuron jetën e tij dhe të tjerëve që i qëndrojnë pranë. Gëzoj një respekt të veçantë për të edhe për faktin se në shoqërinë artistike të tij kam mësuar se çdo të thotë të jesh përherë i ri, me një dashuri të pakufishme për ta jetuar jetën bukur dhe me art. Pas filmit tim të parë, “I teti në bronz” me regji të Dhimitër Anagnostit, hera e dytë gjithçka do te ishte më e lehtë. Dhimitër Anagnosti më besoi rolin e Lilo Labes tek filmi “Malet me blerim mbuluar” kur isha 17- vjeçare. Nga ajo kohë unë do të mendoja për një rrugë ndryshe nga ajo e këngës”. 

Ilia Terpini dhe Leonard Veizi

Publikuar në SHEKULLI më 26.05.2013

PORTRET/ Ilia Terpini: Puna e palodhur me filmin. Si i zbulova yjet e kinemasë shqiptare

nga Leonard Veizi

Nuk e kam fare të vështirë të bëj portretin e një mjeshtri si Ilia Terpini, apo Lluit, siç e thërrasin miqtë e vjetër. Veç më duhen shumë faqe letre, një libër i tërë del mbase. Sepse dhe jeta e tij është shumë dinamike. Të paktën 15 vjet më parë me Ilian Terpinin kemi punuar bashkë në një televizion të quajtur “Alba”, unë gazetar, me një laps e bllok në xhep, ai operator me kamera në krah e një aparat fotografik të cilin nuk e hiqte asnjëherë nga gjoksi. Jemi miq të vjetër tashmë. Ia njohim huqet njëri-tjetrit.

Ai vazhdon të jetë një fotograf me emër. Në ish-Kinostudion “Shqipëria e Re”, gjithashtu e mbanin për një prej më të mirëve në objektiv. “E kam filluar me fotografi që në moshën 6 vjeç, kur më ra në dorë një aparat fotografik, relike e luftës italo–greke” - më thotë. Dhe pikërisht aparati fotografik u bë pjesë e jetës së tij, që nuk e ka tradhtuar kurrë. Njihet si realizuesi i disa ekspozitave me fotografi. Por ka regjistruar edhe 26 filma artistikë me metrazh të gjatë si dhe shumë dokumentarë, mbi 50 të tillë, duke thyer në këtë mënyrë rekordin e operatorëve të Kinostudios.

Me këtë ua merrje mendjen çupave kur ishe i ri, i them dhe lëviz gishtin tregues sikur bëj fotografi. “Thjesht çështje pune, - ma kthen Ilia duke qeshur. - Më duhej të bëja qindra foto për të gjetur një që t’i përshtatej rolit”. E kë ke gjetur ndonjë nga këto që ka bërë emër, e ngacmoj. “Janë disa, por unë mund të mburrem të paktën me tre prej tyre”. Cilat janë, e pyes. Por ai nuk ngutet, kërkon t’i zbulojë ngadalë.

Por ta marrim nga fillimi. Kthehemi ca në kohë. Ilia mbaroi fakultetin e Shkencave të Natyrës, dhe u emërua mësues në shkollën 8-vjeçare në Aranitas të Mallakastrës. Drejtor i saj më pas. Por një takim me Mandi Koçin, operatori veteran i Kinostudios, do të ndryshonte rrjedhën e jetës së tij. Ilia më thotë se ishte ky mjeshtër i filmit shqiptar, që kur u njoh me albumet e tij të fotografive, i sugjeroi studiot e kinemasë. Shans jo shaka. E kush nuk e ndërronte Aranitasin e Mallakastrës me Tiranën. Vërtet drejtor shkolle, por Kinostudio ishte ëndrra e kujtdo. Dhe kështu karriera fillon... asistent-operator në filmat “Debatik” e “Komisari i Dritës”, dhe si titullohet operator, vazhdoi me “Ballë për Ballë”, “Mësonjëtorja”. “Dimri i fundit”, “Kush vdes në këmbë”, “I teti në bronz”, “Gunat përmbi tela”, “Kapedani” etj. Punoi fort me regjisorët Dhimitër Anagnosti e Viktor Gjika, por nuk ia prishte askujt, tjetrit që kërkonte ta kishte në ekip.

Ky është Llui.

Më shpjegon se për rolin e ‘Mimoza llasticës’, regjisorja Xhanfize Keko i kërkoi ndihmë pasi e kishte filmin e parë. “Zhaklinën e pashë të dilte nga shkolla, tek kryqëzimi i Tiranës së Re, atje ku tani është monumenti i Uillsonit. Besoj ishte në klasën e parë. Me mbiemrin Dhimojani u prezantua.  Kishim kërkuar në gjithë Tiranën dhe nuk kishim ndeshur në një tip të tillë. Ishte fëmijë shumë interesant. Xhanfizeja e pëlqeu menjëherë. Zhaklina e dha pritshmëritë e saj në atë film dhe pas kësaj pati disa role të tjera”, rrëfen Ilia me një krenari të ligjshme. Po mirë, - vazhdoj ta ngacmoj unë, - Zhaklinën zbulove, jo Merlin Monronë. “Lëre Merlinin, - ma kthen Ilia, -  zbulimi i Yllka Mujos ishte një bum i vërtetë”. Qenke bërë si Marko Polo, - i them, - s’ke lënë gjë pa zbuluar. Ilia qesh. Nuk mërzitet kurrë ai.

Por ndalemi te Yllka Mujo, aktorja super e kinemasë dhe teatrit shqiptar. Është roli i Almës tek filmi “I teti në bronz” me regjisor të mirënjohurin Viktor Gjika dhe skenar të Dritëro Agollit, i cili nisi xhirimet në vitin 1969. Ilia Terpini më sqaron: “Grupi ynë i punës kishte 20 ditë që po punonte për zbërthimin e skenarit tekniko -regjisorial. Ishte marrë vendimi për të gjithë aktorët që do të interpretonin në film, që nga Sandër Prosi, në rolin e mjekut dhe Mevlan Shanaj, në rolin e Ibrahim Kovaçit, e deri te Vangjush Furxhi në rolin e Arifit. Por mungonte vetëm një, Alma. Fotografova të paktën 150 vajza nëpër shkollat e mesme të Tiranës por Alma nuk ishte aty”.

E kështu në një kërkim të pareshtur, të përhershëm, lodhës a terrorizues ndoshta, duhej gjetur gjithçka e munguar deri në atë çast, por gjithsesi e imagjinuar apo supozuar gati në një ekstrem të paperceptueshëm. Në fakt, ajo ishte diku atje, midis gjimnazistëve të shumtë që kërkonin të binin në sy pas bankave të shkollës, por ende nuk e shihte njeri. Blici i aparatit fotografik kishte shkrepur mbi portretet e shumë vajzave të kryeqytetit, por Alma as që identifikohej mes tyre. Kur shpresat kishin humbur, krejt papritur ajo doli në skenë, pak e druajtur gjithsesi, por krejt e magjishme njëherazi... Kjo ishte pak a shumë situata përpara fillimit të realizimit të filmit “I teti në bronz”, ku rastësia i dha kinemasë shqiptare një prej aktoreve më të mira të saj në vite. Operatori i mirënjohur, Ilia Terpini, më tregon se si e zbuloi talentin e 15-vjeçares, të cilës iu besua roli i Almës në filmin e Viktor Gjikës. Ai thotë se bashkë me Viktorin kishin rënë dakord të merrnin një studente nga Lushnja, që përafrohej me portretin e Almës personazh. “Por nuk isha fort i sigurt për këtë gjetje dhe sërish i sugjerova regjisorit të kërkonim një ‘Almë’ tjetër. Por Viktori ma ktheu: ‘Ilia, për tre ditë nisemi në Korçë, do zbatojmë planin e punës, ndaj vajzës t’i pritet kostumi’. Mirëpo ndodhi që po atë natë, i shoqëruar nga bashkëshortja ime Aurika, shkuam në Teatrin e Operas, për të parë një koncert. Binte shi dhe te streha e Pallatit të Kulturës shoh një vajzë me një portret shumë interesant. ‘Shiko-shiko, - i them gruas time. - Ku s’e kemi kërkuar dhe ajo qenka këtu. Po kjo është Alma’. Dhe e thirra. Vajza jo më shumë se 15 vjeç erdhi pranë dhe na përshëndeti. Ndërhyri ime shoqe. “Është nxënësja ime, e kam ngjitur vet në skenë të këndojë’. I thashë që nëse mundej, të nesërmen të paraqitej në Kinostudio për një kinoprovë. Dhe ajo pranoi. Të nesërmen që në mëngjes shkova e takova Viktor Gjikën dhe i them me gojën plot: ‘Viktor, kam gjetur Almën’. Por Viktori ma ktheu: “Ç’thua Ilia, s’kemi kohë për shaka”. Ndërkohë Yllka ishte shfaqur në fillim të rrugicës që të çonte për në atelie dhe unë e drejtova vështrimin e Viktorit për nga ajo. “Qenka interesante. Ilia shpejt bëji nja dy fotografi’. Pasi pa dhe fotografitë, Viktori kërkoi menjëherë që vajzës t’i bëhej një kinoprovë. Edhe në këtë pikë Yllka ia doli për mrekulli. Ajo interpretoi më mirë se kushdo tjetër që kishte provuar për të njëjtin rol. Atëherë i dorëzuar pa kushte, Viktor Gjika urdhëroi: “Yllka Mujos t’i pritet kostumi i Almës. Pasnesër ekipi të niset për në Korçë. Do fillojmë xhirimet”.

Zhaklina Dhimojanin, Yllka Mujon, - i them, - goxha aktore janë, personazhe interesantë kanë interpretuar.

Por Ilia nuk mbaron me kaq. “Matilda Makoçin e zbulova në oborrin e Politeknikumit”, - më thotë. Epo tani ia kalove edhe Kolombit, - ia pat me humor.  “Lëre Kolombin, - ma kthen Ilia entuziast për atë që do të tregojë. -  Na duhej një aktore e re për rolin e Emës në filmin ‘Kërcënimi’, një prodhim i vitit 1981 me regjisor Mark Topallaj. Pasi kisha parë plot vajza në gjimnazet e Tiranës, më rekomanduan të shkoja te Politeknikumi, sepse dhe aty kishte një grup vajzash që binin në sy. Kur shkova në shkollë ishte pushimi i madh dhe të gjithë nxënësit ishin jashtë. Matilda Makoçi më ra menjëherë në sy. Kishte një vështrim shumë interesant”. Dhe ka të drejtë Llui. Vështrimi i saj ishte aq depërtues sa nuk e la fotografin të mendonte për diçka tjetër, ndoshta më të mirë se aq. “I thashë se kush isha, cili ishte qëllimi im dhe i propozova që të nesërmen të vinte në Kinostudio, për të bërë disa fotografi e një kinoprovë. Ajo pranoi dhe të nesërmen erdhi në ambientet e Kinostudios. Bëmë fotografi të mrekullueshme në disa vende. Matilda ishte shumë shprehëse. Por në fund regjisori nuk e zgjodhi për rolin e Emës. Ç’është e vërteta Matilda tregonte një karakter më të thellë, ndërsa regjisori mendonte se “vajza spiune” në film duhej të kishte një natyrë më të lehtë, pra një vajzë që manipulohej. Megjithatë Matilda Makoçi, ishte një personazh, fotografitë e së cilës qarkulluan në duart e shumë regjisorëve, dhe po atë vit ajo u mor për rolin kryesor te filmi “Si gjithë të tjerët”. Unë them se Matilda Makoçi padyshim ka qenë një nga aktoret më të mira që ka prodhuar Kinostudio”, më rrëfen Ilia Terpini.

Llui është i veçantë në llojin e tij. Në televizion nuk përtonte të jepte eksperiencën e vyer. E urrente të punonte me kamera statike për biseda studioje. “Ikim bëjmë një kronikë në mal të Dajtit, vetëm brenda të mos rrimë”, më thoshte ato kohë kur ishim partnerë e bënin kronika lajmesh pa fund.

Ai vazhdon të jetë i dashuruar thellësisht me kameran edhe pse vitet që mban mbi supe duket sikur nuk ia lejojnë të jetë po aq pasionant sa dhe kohë parë. Por ai nuk ka ndryshuar aspak. Optimist i pandreqshëm dhe i motivuar për gjithçka në jetë. Çdo ditë gdhihet me të njëjtin mendim në kokë, qëndron gjatë gjithë ditës nën shoqërinë e saj, dhe natën shtratin do ta ndanin bashkë po të kishte mundësi. Por ndërhyn bashkëshortja: Mjaft me të, - i thotë. - Mirë ditën, por dhe natën... E megjithatë ai nuk e braktis. Ajo fle në dhomë, bashkë me ta dhe të nesërmen rituali është i njëjtë, madje më pasionant. Ai e ndjen atë, në gjithçka që lëviz, në gjithçka që fut në kujtesë, në gjithçka mbartin mbi vete, ai dhe ajo së bashku. Lëvizin bashkë si një trup dhe kur shkëputen, e ndjen se nuk bën dot pa të. E dashuron...

Por Ilia nuk ka punuar vetëm me njerëzit e artit. Disa qindra metra film të regjistruar nën syrin e tij të vëmendshëm, i takojnë vetëm figurave kryesore të politikës shqiptare. Në këtë mori karakteresh, ai ka regjistruar që nga Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Ramiz Alia e deri tek Sali Berisha, Fatos Nano e Leka Zogu. “Kinostudio duhet të ishte kudo, - më thotë, - prandaj kam xhiruar Hrushovin, Çu En Lain, Princin Sianuk, Toni Blerin, Manolis Glezosin, Moris Torezin, Shtrausin, Papa Vojtilën e Nënë Terezën”. Këta të demokracisë i njoh se kemi punuar bashkë, por më trego ndonjë detaj nga udhëheqësit e diktaturës. “Në të vërtetë, marrëdhëniet e mia me Enver Hoxhën ishin shumë të mira, ndonjëherë dhe miqësore. Por kujtoj se kryeministri i atëhershëm, Mehmet Shehu, nuk kishte ndonjë simpati të veçantë për operatorët. Ai ishte e kundërta e Enverit në raport me punën e kineastëve”. Kam dëgjuar se Enveri kishte të dhëna prej artisti, e ngacmoj. “Enver Hoxha ishte mjeshtër i shfaqjeve përpara kamerave, - më rrëfen Ilia. - Ai e kuptonte se kur operatori ishte gati për ta filmuar dhe gjithnjë pozonte shkëlqyeshëm, i qeshur dhe energjik. Nuk e harroj një rast kur Enver Hoxhën e ktheva nga rruga”. Nga rruga e komunizmit, - e ndërpres unë i habitur me kast. Ilia qesh. “Atë rrugë e kishte marrë ai, - më thotë, - se ktheja dot unë”. Më pas, Ilia kujton se gjatë një vizite në uzinën “Traktori”, Enver Hoxha takon një punëtor me titullin “Hero i Punës Socialiste”.  E papritura ndodhi. Operatori ishte ngjitur në një pikë të lartë për të filmuar një plan të përgjithshëm. Epo të gjitha nuk bëhen dot. I gjendur përballë një fakti kokëfortë, Ilia Terpini me kamera në sup i afrohet Enver Hoxhës për t’i thënë: “Shoku Enver, nuk ju filmova dot kur u takuat me “Heroin e Punës”. Operatori thotë se Enver Hoxha nuk e bëri aspak të gjatë, por me një kthesë mjeshtërore, kthehet pak hapa mbrapa dhe e pyet Heroin për “diçka”. Këndi i duhur, fokus, ndriçim... dhe plani realizohet.

Mirë me Enverin, por ti ke punuar dhe me Leka Zogun, - i them. - I ke marrë të gjitha teserat e partive, më duket. “Asnjë,  - më thotë me bindje. - Kam vetëm teserën e profesionistit. Unë bëj detyrën atje ku më thërrasin. Imazhet i shërbejnë arkivës. Unë për këtë punoj”.

Ky është Ilia, apo Llui siç e njohin miqtë e vjetër të Kinostudios. Për punën e palodhur të tij është titulluar “Artist i merituar”. Mban “Medaljen e punës”, “Çmimin e Republikës’, “Medalione në 6 festivale të filmit”, “Çmim kombëtar për fotografinë artistike” por dhe Urdhrin “Mjeshtër i madh”.

Postuar në ResPublica më 04 Tetor, 2014 02:22