 |
| Arben Puto |
“Ne jemi si
vëllezërit Siamezë, kur sëmuret njëri teshtin tjetri”. Sipas kësaj sentence, që e kam huazuar nga një skenar filmi fort të njohur, dukej se Porta e Lartë e Azisë kërkonte vazhdimësinë
e vëllazërimit me shqiptarët e Europës. Ndërkohë, vështirë ta thuash se edhe
shqiptarët, të ndikuar fort nga “dashuria” 500 vjeçare, ku herë pas here u
ishte dhënë shansi të merrnin në duar frenat e vetë Perandorisë, po ndaheshin
me gëzim nga pushtuesit e lodhur. U desh veç pak muaj, pasi elita intelektuale
bëri divorcin me të “sëmurin e Bosforit”, që një tufë fshatarësh me sfurqe në
dorë, të grumbulluar rreth një prijësi me mjekër e emrin Haxhi, t’i suleshin
Pavarësisë të shpallur nga Ismail Qemali, me shprehjen sa qesharake aq edhe ndjellakeqe: “Bum babën”. Ky
ishte prologu fat-ters i shqiptarëve të Erës së Re...
...Arben Puto, profesor e studiues i
njohur i historisë shqiptare për periudhën e pavarësisë, na jep këtë tablo të
situatës në dy vitet e para kur shteti i ri Shqiptar, pa përvojë administrative,
u drejtua do kohë nga myslimani Ismail Bej ish-funksionar i ministrisë së jashtme
turke dhe ca më pak prej protestantit Vid nga dera e princërve prusianë:
Jeni
njohës i thellë i viteve 1912-1914 të historisë Shqiptare. Çfarë të rejash na
vijnë përmes studimeve tuaja?
Mund të them se pas vitit 1990 unë kam qenë
ballë për ballë me dokumentacionin, me arkivat me literaturën, tashmë i çliruar
dhe nga presioni i ideologjizimit të historisë. Natyrisht tani jam i lirë të
mos pyes më njeri, veç dokumentacioni. Libri im “Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha,
1912-1914” tani vjen si një botimi i dytë. Për herë të parë u botua në
vitin 1978. Por kanë kaluar 35 vjet, dhe sigurisht në botimin e dytë duhet parë
dhe me një këndvështrim tjetër, një ritrajtim. Më duhet të them gjithashtu se botimi
i parë është bërë në kushtet e mungesës së lirisë. Gjatë kësaj kohe kishin dalë
dokumente të reja. Pra kemi materiale të reja që e pasurojnë përmbajtjen, për
më tepër tanimë është autori që e parashtron historinë sipas bindjes së tij, në
kushtet e reja të lirisë së mendimi e krijimtarisë.
Sa
e ridimensionojnë epokën e Pavarësisë këto dokumente?
Me figurën e Ismail Qemalit, personalitetin,
veprimtarinë dhe vizionin e tij, në këtë botim të ri, jam marrë më shumë.
Patjetër që ai është ridimensionuar krahasimisht me botimin e vjetër. Por
gjithsesi figura e Ismail Qemalit nuk është tema kryesore, edhe pse është
personaliteti kryesor në libër. Por ai nuk mund të qëndrojë vetëm, sepse kjo
periudhë ka edhe elementë të tjerë shumë interesante.
Si
do ta gjente popullsinë shqiptare, Pavarësia?
Situata në vend ishte shumë e
prapambetur. Ndryshimet e mëdha dhe vetë Pavarësia ka qenë vetëm vizioni i
elitës së mendimit politik shqiptar, i Ismail Qemali, Sami Frashëri, etj. Ata e
parashikonin që kjo ditë duhet të vinte. Por vetë popullsia ishte shumë e
prapambetur. Ishte gati-gati një aventurë shpallja e Pavarësisë, sepse kishim të
bënin me një terren shumë të vështirë, jo vetëm të prapambetur por dhe rob të
fanatizmit fetar. Po e ilustroj këtë që sapo thashë me një raste. U fol së
fundmi për mbledhjen që është bërë në Tiranë në 26 nëntor 1912. Kryebashkiaku aktual
doli e tha se në Tiranë flamuri u ngrit para se të ngrihej në Vlorë. Që këtu u
duk tentativa për t’ia marrë Vlorës këtë përparësi. Por unë e kam shkruan në
libër se çfarë u tha në mbledhjen që u zhvillua në Tiranë atë ditë. Një nga
Toptanasit, Refiku, në fjalët e tij, të cilat unë i citoj nga literatura e dokumentet,
tha: “O vllazën, me hidhërim të thellë po ju njoftoj se puna e pru me u nda nga
vllaznit tanë turq. Ai flamur që u valëvit të shekuj tani duhet të zbresë dhe të
ngjisim flamurin Shqiptar. Rroftë flamuri shqiptar” Këto ishin fjalët me të
cilat ai iu drejtua masës.
“Dashuria”
për pushtuesin është një fenomen shqiptar?
Natyrisht ky nuk është fenomen
ekskluzivisht shqiptar. Është me rëndësi të veçantë të theksohet që populli i
thjeshtë, i pret këto kthesa këto përmbysje me emocionin se ç’po ndodh, çfarë
do bëhet. Sepse ndryshimet e hedhin atë në një botë të pasigurte. Kjo është thënë
dhe për Italinë në shekullin XIX. Bashkimin vërtet e arriti Garibaldi, por
Masimo d’Azelio, një nga personalitetet e larta të kohës tha një shprehje që
eksiziton në tekste: “Italia e fato, bisogno la fare la italiano”. Këto fjalë i
kopjoi dhe i botoi në gazetën e Vlorës, Kristo Floqi me një përshtatje. Ai tha:
“Shqipëria u bë, tani të bëjmë shqiptarët”. Në këtë mënyrë Ismail Qemali iu vu
një detyre shumë të rëndë. Jo vetëm nga pikëpamja e situatës së brendshme, por
dhe nga situata në planin ndërkombëtar. Unë nuk e kam thënë në libër por mendoj
se populli shqiptar, në ato vite, ka qenë më i prapambeturi në Ballkan.
Çfarë
ka ndikuar që ai të rreshtohej në fund të listës?
Mendoj se ka ndikuar konvertimi i fesë.
Praktikisht shqiptarët u integruan në fenë islame. Faik Konica në gazetën e tij
“Albania” që në vitin 1900 thoshe: “O shqiptar, thuaj ‘jam mysliman’, mos thuaj
që ‘jam turk’”
Fuqitë
e mëdha, sa e penguan apo sa e ndihmuan Pavarësinë shqiptare?
Këtë e kam trajtuar gjerësisht sidomos
Konferencën e Ambasadorëve në 1912-1913. Këtu është trajtuar çështja shqiptare
në tre aspekte. Pikës së pari: Si do të ishte statusi i saj, pavarësia apo një
lloj tjetër. Fillimisht Konferenca nuk e njohu Pavarësinë dhe pse e Kuvendi i
Vlorës shpalli atë që Luigj Gurakuqi e cilësoi: “e mosvarme”. Vendimi i tyre në
17 dhjetor 1912 mori këtë vendim. Kurse në Londër u tha: Shqipëria të bëhet
shtet autonom nën sovranitetin apo suzerainitetin e sulltanit. Këto janë
koncepte krejt të kundërta. Pra nuk ishte shkëputje. Suzerainiteti është një
lloj pavarësie, por ai që është në këtë vartësi quhet vasal. Edhe po të shikosh
shtetet ballkanike kanë qenë për një kohë të gjatë vasalë të Portet së Lartë, ndërsa
pavarësinë e plotë e krijuan pas Kongresit të Berlinit më 1878. Kjo ndodhi si
me Serbinë, Bullgarinë e Greqinë. Si të thuash, ishte një formulë që Fuqitë e
Mëdha e kishin të përshtatshme për vendet e prapambetura. Pavarësia e Shqipërisë
u njoh 7 muaj më pas në Protokollin e 29 korrikut 1912, kur të gjithë votuan për
Principatën Shqiptare.
Po
problemi i kufijve?
Çështja e dytë kishte të bënte me kufijtë.
Pikërisht aty u bë dhe nami. Shqipëria u la me 28 mijë kilometra katrore dhe një
popullsi prej 800 mijë banorësh. Gjysma e territorit dhe e popullsisë u la
jashtë këtyre kufijve. Në gazetën “Përlindja e Shqipërisë” organ i qeverisë së
Vlorës u shkrua: “U bë Shqipëria një pëllëmbë e gjatë dhe gjysmë pëllëmbe e gjerë”.
Kjo ishte një padrejtësi. Ministri i Jashtëm anglez, Eduard Grei, ishte
kryetari i Konferencës së Ambasadorëve. Ai në maj 1913 bëri një deklaratë në
dhomën e Komunës, ku tha: “Duke e parë çështjen nga një pikëpamje e ngushtë
lokale do të ketë shumë vërejtje, por qëllimi ka qenë që të rruhet marrëveshja
midis Fuqive të Mëdha, harmonia mes tyre, dhe ne bëmë gjënë më të mirë që ruajtëm
paqen në Evropë”. Praktikisht marrëveshjen e bënë duke ndarë tokat shqiptare e
duke i shkelur të drejtat asaj. Grei e pranoi që kishte copëtim të tokave
shqiptare, por e justifikoi.
Dhe
çështja e tretë...?
Çështja e tretë kishte të bënte me
organizimin e brendshëm. Por edhe këtu kishte ndërhyrje. Kuvendi i Vlorës, jo
vetëm shpalli Pavarësinë, por formoi qeverinë e parë kombëtare me kryeministër
Ismail Qemalin si dhe Vlorën kryeqytet. Kjo qeveri pati një jetë të shkurtër
dhe e kishte aktivitetin në një territor shumë të kufizuar. Por edhe pse në
kushte të vështira në 14 muaj kjo Qeveri arriti të bënte diçka. Këtë e thonë raportet
e konsujve të huaj.
-Esat Toptani, si e shkatërroi Vidin me kryengritjen
fshatare-
Arben Puto: "Theksoj që përfaqësuesit e Fuqive,
konsujt, gjatë muajve të qeverisë së parë shqiptare kanë qenë të gjithë në Vlorë
dhe për çdo çështje që dilte, mbanin kontakte personalisht me Ismail Qemalin. Në
këtë periudhë kohe nuk bëhej fjalë as për Durrësin e as për Esat Toptanin. Këtë
unë e kam interpretuar si një njohje të përkohshme, “de fakto”, që i bënë Fuqitë
e Mëdha qeverisë së Vlorës. Kjo shpjegohet dhe me qëndrimin e Austro-Hungarisë
që ishte për një shtet shqiptarë me kufij më të zgjeruar, dhe që e përkrahte Qeverinë
e Vlorës duke e cilësuar si një bërthamë për organizimin e shtetit shqiptar.
Por së fundi as Austro-Hungaria nuk e njohu shtetin Shqiptar, megjithëse konsujt
qëndruan shumë kohë pranë qeverisë së Vlorës duke bërë lloj-lloj raportesh. Gjithsesi
në fund u tërhoq. Dhe më pas vjen protokolli i vitit 1913, ku Shqipëria e
Pavarur u njoh si principatë. Më pas erdhi Princi Vidi që qëndroi shkurt vetë,
6 muaj. Por dhe ai ishte një zgjedhje shumë e gabuar. Madje një gjë të tillë e
ka pohuar dhe Ismail Qemali i cili është shprehur: “Po të ishte zgjedhur një më
i mirë ndoshta do të ishin kompensuar humbjet”. Kur u krijua principata, u
krijua dhe komisioni ndërkombëtar i kontrollit nga gjashtë Fuqitë e Mëdha, që
do të qëndronte mbi të. Pra vetëm formalisht ishte e pavarur. Por realisht ishin
dy pushtete, kështu që nga kjo përplasje nuk kishte më vend për qeverinë e Vlorës.
Detyra që mori përsipër Komisioni, ishte që të eliminonte qeverinë e Vlorës dhe
ia arriti. Në janar 1914 Ismail Qemali dha dorëheqjen. Por Ismail Qemali kërkoi
që edhe Esat Toptani në Shqipërinë e Mesme të jepte dorëheqjen që në këtë mënyrë
të hapej rruga për formimin e një qeverie kombëtare. Nga ana e tij Esat Toptani
vuri kushte: të ishte në krye të delegacionit që do t’i jepte princ Vidit
kurorën, njëkohësisht kërkoi dhe dy portofola në kabinetin e ri, atë të Brendshëm
dhe të Luftës. Gjithsesi u detyruan ta pranojnë më në fund me shprehjen: “E
pranuam por nuk e aprovuam”. Esati Toptani më pas i vuri minat pushtetit të
Princ Vidit, duke nxitur fshatarët e çifligjeve të tij në Shqipërinë e Mesme, e
cila ishte një popullsi fshatare e prapambetur e fanatike, se nuk kishin pse të
drejtoheshin nga një princ i Krishterë. Pra ishte një lëvizje e nxitur prej tij
për të minuar qeverinë sepse donte të ishte vetë në krye. Por u zbulua, sepse mbante
lidhje me kryengritësit, por kishte me vete dhe disa agjentë italianë, të cilët
nga një kodër e Durrësit jepnin udhëzime se ku duhet të godisnin fshatarët e
armatosur. Koloneli Tomson i xhandërmarisë, me urdhër të Princ Vidit, e arreston
Esat Toptanin dhe kërkoi që ai të dilet para gjyqit. Por një gjë e tillë nuk u
realizua. Italianët insistuan që Esat Toptani të lirohej. Ai jo vetëm u lirua
por në Itali e pritën si burrë shteti. Ndërkohë kryengritja vazhdonte dhe sa më
tepër kalonte koha aq më tepër ajo merrte një karakter islamik. Më interesante
ajo u bë kur kryengritësit u hodhën kundër Esat Pashait, pikërisht sepse ai u
lidhe me fuqitë e Antandën, pra me vendet e krishtera, dhe doli kundër Turqisë.
Pra, jo vetëm principata ishte një zgjedhje e gabuar, por dhe vetë Princi. Po
dhe më e gabuar ishte marrja e Esat Toptanit në kabinet”.
-Ahmet Zogu përballë Ismail Qemalit-
“Në këtë 100 vjetor po bëhen tentativa
për ta zbehur Ismail Qemalin dhe për të nxjerrë figurë dominuese Ahmet Zogun.
Ai vërtet vuri disa gurë në themelet e shtetin shqiptar, krijoi një rend publik
solid me ndihmën e anglezëve, adoptoi disa ligje sipas konventave evropiane,
por ishte diktator. Në regjimin e tij nuk kishte parti politike, liri fjale dhe
ai kishte një politikë shtypëse ekstreme. Në kryengritjen e Fierit firmosi 50
dënime me vdekje, aq sa u sensibilizua dhe opinioni ndërkombëtar. Erdhi në
pushtet në vitin 1924 me ndihmën serbe, ku bëri një marrëveshje me kryeministrit, Nikolla Pashiq. Ai e ndihmoi të
vinte në pushtet, ndërsa Zogu i dhuroi Shën Naumin. Por më e rëndësishmja është
se Zogu mori përsipër të luftojë lëvizjen kosovare, dhe e bëri një gjë të tillë,
duke vrarë Bajram Currin e më pas Hasan Prishtinën, por dhe duke heshtur
përballë reprezaljeve që serbët bënin në Kosovë. Pra, nuk ka asnjë shans që në
këtë 100 vjetor të shpalljes së Pavarësisë, të afirmohet Ahmet Zogu duke ulur
staturën e Ismail Qemalit”, thotë Arben Puto.
- Enver Hoxha detyroi historianët të vlerësonin
Haxhi Qamilin-
Historiani i njohur Arben Puto duke
folur për librin e tij “Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e
Fuqive të Mëdha” botimi i vitit ’78 thotë se i duhej të pasqyronte
doemos versionet zyrtare, që ishin të imponuara, edhe pse një gjë e tillë nuk
ishin në bindje të historianit. “Duheshin referuar qëndrimet zyrtare që kishin
të bënin me pavarësinë e Shqipërisë, ku duheshin trajtuar dhe pikëpamjet e
Enver Hoxhës për këtë çështje. Por unë nuk e kisha parë të arsyeshme t’i fusja
këto mendime edhe pse në fakt nuk dija që deri atëherë Enver Hoxha të kishte
shkruar ndonjë artikull për Pavarësinë. Më vonë në veprën 23 të tij u botua dhe
një artikull rreth Pavarësisë, dhe natyrisht unë e mora në konsideratë. Por ajo
që e rëndonte më shumë botimin e parë, (gjë që ishte dhe te të gjitha tekstet e
historisë) ishte versioni i dhënë për kryengritjen e Shqipërisë së Mesme. Nuk
mund të mohohet sfondi social i kësaj kryengritje fshatare, por duhet theksuar
se orientimi kryesor i saj ishte bashkimi me Turqinë. “Dum babën” kjo ishte
parulla. Por Enver Hoxha e kishte merak luftën e klasave ndaj dhe e qëmtonte
këtë luftën në historinë e Shqipërisë. Kështu që këtu u përqendruan
historianët. Instituti i historisë e kundërshtoi këtë teze. Por instituti i Historisë
u thirr në mbledhje të Byrosë Politike. Unë nuk mora pjesë por ata që u morën u
gjendën përpara detyrës së imponuar që t’i përshtateshin këtij fakti. Por kjo
nuk ka qenë bindja ime dhe as e kolegëve të mij. Por të gjitha tekstet e kësaj
kohe që mos i përmbahej kësaj teze. Botimin e dytë duhet ta lehtësoja nga
ngarkesa e theksuar ideologjike. Por doemos kishin kaluar 35 vjet dhe historia
nuk mbetet në një pikë të vdekur”.
-Historiografia shqiptare-
Arben Puto thotë: “Figura e Ismail Qemalit
ka dominuar gjithnjë në përvjetorët e pavarësisë. Që kur ishim fëmijë u mësuam
që Ismail Qemali ishte ai që ngriti flamurin në Vlorë. Pra, ai e shpalli Pavarësinë.
Sepse para çlirimit s’ka pasur kurrfarë historiografie, nuk kishte tekste
historie. Historiografia filloi të merrte përmasa të gjëra pas vitit 1945.
Padyshim që në vitet e komunizmit kishte ngarkesa ideologjike, por kishte dhe
fakte historike. Kjo nuk hidhet poshtë”.
-Profesori i historisë-
Arben Puto lindi në Gjirokastër në 1924.
Mësimet parauniversitare e kreu në Liceun francez të Korçës (1935-1939), në
Liceun francez dhe Liceun klasik në Romë. Mori pjesë në LANÇ, fillimisht në
Gjirokastër pastaj në Tiranë. Arsimin e ndërprerë e përfundoi pas çlirimit në
gjimnazin e "Tiranës" më 1946. Studimet e larta i kreu në Moskë në
Fakultetin e Drejtësisë dhe i përfundoi më 1951 në degën e së Drejtës
Ndërkombëtare Publike. Me hapjen e UT-së më 1957 punoi si pedagog deri më 1990.
Botuar në gazetën SHEKULLI më 24 nëntor 2012
Botuar në gazetën SHEKULLI më 24 nëntor 2012
No comments:
Post a Comment